جستارهایی از تاریخ وقف در ایران به ویژه اصفهان (با تکیه بر نوشته‌های عبدالحسین سپنتا)

محمد حسین ریاحی

چکیده:

سیر تاریخ وقف در ایران اسلامی از جمله دوران‌های کارساز و درخشان می‌تواند نقش این نهاد ارزشمند را در پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی بازگو کند. مرحوم عبدالحسین سپنتا از جمله کسانی است که نزدیک به نیم قرن پیش با تدوین اثری نسبتاً مناسب کوشیده تا با ارایه مطالب و اسنادی قابل توجه و کم‌نظیر به توصیف وقف در ایران اسلامی به ویژه شهرهایی مانند اصفهان بپردازد، هر چند که مطالعات وقف امروزه نسبت به گذشته متحول شده لیکن کار مرحوم سپنتا در «تاریخچه اوقاف اصفهان» قدمی مهم در تبین اهمیت وقف در تاریخ تمدن اسلامی، ایران و به ویژه اصفهان است.

کلید واژه‌ها:

وقف، ایران، اصفهان، عبدالحسین سپنتا.

*********************************************************

تغییر نام موقوفات از منظر اخلاق

دکتر سيد حسن اسلامي 

چکیده:

موقوفات به دلیل خدمات مهمی که در جهان اسلام داشته، همواره مورد توجه خاص قرار داشته است. برای حفظ و استمرار این نهاد مبارک، فقیهان و حقوقدانان به کاوش در ابعاد گوناگون آن پرداخته و به دقت احکام گوناگون آن را بیان کرده‌اند. با این حال، موقوفات کمتر از جنبه اخلاقی بررسی شده است. این مقاله با توجه به این کاستی، در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که تغییر نام موقوفات، برخلاف نظر واقفان، از نظر اخلاقی چه حکمی دارد. نگارنده با  تحلیل مسأله و بررسی مکاتب گوناگون اخلاقی، نتیجه گرفته است که این کار اخلاقاً درست نیست. اگر از منظر پیامدگروانه و بر اساس پیامد افعال بنگریم، تغییر نام موقوفات در درازمدت به تضعیف فرهنگ وقف می‌انجامد، پس خطا است. اگر از منظر حق‌گروانه این بحث را بکاویم، حق نداریم که بر خلاف خواسته واقف عمل کنیم و خطاکاری واقف دلیلی بر سلب حق او برای حفظ نامش به شمار نمی‌رود. اگر از منظر تکلیف‌گروانه بنگریم، جامعه اسلامی مکلف است به تعهدات خود عمل نماید و حفظ نام موقوفات نیز بخشی از این تعهدات شمرده می‌شود. در صورتی که رهیافت فضیلت‌گروانه به اخلاق داشته باشیم، فضیلت اخلاقی وفای به عهد، مانع تغییر نام می‌گردد و سرانجام اگر هم از طریق تعمیم‌پذیری بخواهیم اخلاقی بودن فعلی را به کرسی بنشانیم، باز حکم به ناروا بودن تغییر نام موقوفات خواهیم داد. حاصل آن که چه مصلحت‌اندیشانه به مصالح جامعه توجه کنیم و چه تکلیف‌گرایانه، در مجموع حفظ نام موقوفات مقبول‌تر و پذیرفتنی‌تر از تغییر آنها است.

کلید واژه‌ها:

اخلاق وقف، تغییر نام موقوفات، فضیلت‌گرایی، تکلیف‌گرایی، اخلاق کاربردی، پیامدگرایی در وقف.  

*********************************************************

بررسی تأثیر موقوفات امامزادگان و بقاء متبرکه بر اقتصاد کشور

عفت خوشنودی 

چکیده:

به دنبال مهاجرت امامزادگان و سادات علوی به سرزمین ایران، دین اسلام مورد علاقه و پذیرش ایرانیان قرار گرفت و با مسلمان شدن مردم ایران، علاقه آنان به امامزادگان و سادات علوی بیشتر شد تا آنجا که حتی پس از مرگ آنان، برای گرامی داشتن نام و یاد این بزرگان، بناهایی هر چند ساده بر مدفن آنها ساختند و به مرور زمان و به اهتمام دیگر معتقدان به دین، به ویژه حاکمان و وزراء و دوستداران تشیع، بناهای بزرگ‌تر و مجلل‌تری بر مرقد و مزار امامزادگان و علما بنا نمودند و با انواع هنرها و معماری‌ها تزیین و برای نگهداری و هزینه آنها، اموال و املاکی را وقف نمودند که این موقوفات منشأ خدمات و برکات اقتصادی بسیاری برای مردم ایران زمین و کشور ایران اسلامی گردیده و می‌گردد و از آنجا که در بنيان‏هاي ارزشي اسلام، اقتصاد وسيله‏اي است براي حيات همراه با عبوديت و وقف نيز به عنوان عنصري ارزشمند در اقتصاد جامعه‏ اسلامي به حساب می‌آید لذا بر آن شدیم تا در این مقاله، ضمن اشاره به رابطه وقف با اقتصاد؛ به بررسی تأثیر موقوفات بر اقتصاد کشور و سپس به بیان کارکردهای اقتصادی موقوفات امامزادگان و بقاء متبرکه بپردازیم. روش ما در بررسی این موضوع اسنادی و کتابخانه‌ای است. 

کلید واژه‌ها:

امامزادگان، موقوفات، کارکردهای اقتصادی وقف.

*********************************************************

هویت زنان واقف در ایران(نمونه موردی؛ زنان آمل)

معصومه یدالله‌پور

چکیده:

یکی از راه‌های ظهور حیات اجتماعی زنان شهر آمل مشارکت آنها در امور خیریه از طریق وقف است. زنان در ایران اموال خود را به سمت برگزاری سنت‌ اجتماعی و فعالیت‌ خیریه شهری وقف می‌نمودند. از این روی وقفنامه‌ها اطلاعات ارزشمندی نسبت به انگیزه واقفان به دست می‌دهد. در شهر آمل انگیزه‌های گوناگونی برای وقف در میان بانوان وجود دارد. با مطالعه وقفنامه‌های مرتبط با زنان شهر آمل، به این نتیجه دست می‌یابیم که وقف در میان طبقات مختلف این شهر رواج دارد. هدف بسیاری از آنها ارضای روحیه دینی و کمک به دیگران است و عزاداری خامس آل عبا، امام حسین علیه السلام مهمترین کاربرد وقف بوده است. 

کلید واژه‌ها:

وقف، موقوفات، واقف، زنان، آمل، تعزیه.

*********************************************************

وقفنامه قنات حسینیه تهران 

مرضیه مرتضوی

چکیده:

این وقفنامه، متعلق به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و مربوط به وقف یک قنات جدیدالتأسیس توسط محمد حسین خان امیر تومان، ملقب به شهاب الملک در دوره ناصرالدین شاه قاجار است که آن را بر مردم محله چال میدان و کوچه غریبان در تهران، وقف عامه نمود و پنج شرط بر استفاده از آن مصرح در وقفنامه تعیین کرد و تولیت آن را در زمان حیات با خود و پس از مرگ بر اولاد ذکورش قرار داد. 

کلید واژه‌ها:

وقفنامه، قنات حسینیه تهران، محمد حسین خان شهاب الملک.

*********************************************************

مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام و موقوفات آن    

مهدی بختیاری

چکیده:

حضرت عبدالعظيم حسنی علیه السلام، ملقب به سید الکریم با کنیه ابوالقاسم می‌باشد که نسب وی با چهار واسطه به امام حسن مجتبی علیه السلام می‌رسد.

در مجموعه حضرت عبدالعظيم حسنی علیه السلام، دو مقبره دیگر، به نام بقعه امامزاده حمزه علیه السلام و بقعه امامزاده طاهرعلیه السلام، وجود دارد.

این مکان مقدس از گذشته تا امروزه مورد توجه اهالی و زائرین و پادشاهان بوده است و در دوره‌های مختلف تعمیرات یا بناهای الحاقی به آن افزوده شده است.

در این مقاله ابتدا به معرفی بخش‌های مختلف این مجموعه از لحاظ هنر و معماری و سپس به بررسی موقوفات آن پرداخته می شود.

کلید واژه‌ها:

حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام، شهر ری، امامزاده حمزه علیه‌السلام، امامزاده طاهر علیه‌السلام، موقوفات.

*********************************************************

امامزاده اسماعیل علیه السلام(همدان)

زهرا پورشعبانیان 

چکیده:

بناهای مذهبی، آرامگاه‏سازی و احترام به بزرگان و معصومین علیهم السلام به عنوان سمبل خواسته‌های سیاسی و مذهبی تشیع، نقش عمده‌ای در زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ایفا کرده است. در دوران صفویه با اشاعه‌ مذهب تشیع در نظام ارزشی و نگرشی ایرانیان این گونه بناها از اهمیت والایی در محیط مذهبی برخوردار شده، آرامگاه و بقاع مقدس در نسج جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانده و بقاع متبرکه هر شهر بخشی از هویت دینی آن شهر را تشکیل داده است. نمونه‌ایی از این بینش شیعی، آرامگاه‌های مذهبی همدان در دوران صفویه است. 

فرضیه بنیادین این پژوهش، بررسی آرامگاه امامزاده اسماعیل علیه السلام در همدان به عنوان بخشی از هویت دینی جامعه در دوران صفویه است. امر مهمی که پژوهشگران را در احیا ارزش‌های معنوی جامعه یاری می‌رساند.

کلید واژه‌ها:

صفویه، همدان، امامزاده اسماعیل علیه السلام. 

*********************************************************

پيوند وقف با آموزش عالي در مصر جديد

دکتر ابراهیم بیومی غانم

ترجمه: حسین علینقیان

چکیده:

مشکلات آموزش عالي درپروسه‌ دگرگونی‌های سياسي و اصلاحات اقتصادي و خواست‌های جامعه علمي در بيشتر کشورهاي اسلامي رو به وخامت گذاشته است. اين مشکلات همچنين تحت تأثير تحولات تکنولوژيک، سياستِ جهاني شدن و عدم تعادل نيروهاي سنتي در سطح بين‌الملل، بحران‌زا شده است. پرسش اساسي که ما در پي پاسخ بدان هستيم اين است که: چرا نقش و سهم نهاد وقف در حمايت از آموزش عالي در مصر جديد، به قهقرا گراييده است؟ و چگونه مي‌توان نقش مؤثر وقف در حل مشکلاتي که آموزش عالي به ‌طور کلي و آموزش دانشگاهي به طور خاص با آن مواجه است را احيا کرد؟

کلید واژه‌ها:

وقف، آموزش عالي، مصر جديد، موقوفات دانشگاه قاهره.

*********************************************************

معرفی کتاب فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر پنجم: شهرستان یزد و حومه 

سید امیرحسین کامرانی راد

چکیده:

اسناد و مدارک موقوفات از معتبرترين و اصیل‌ترین منابع تحقيقي براي تاريخ اجتماعي و سياسي به شمار می‌روند. در استان يزد تعداد قابل توجهي از اين مدارک آرشيوي وجود دارد که تاکنون مورد تحليل و بررسي قرار نگرفته‌اند. 

اين کتاب که پنجمين دفتر از«فهرست اسناد موقوفات ايران» در دو جلد است، حاوي يک هزار و سيصد و سي و هفت وقفنامه و مدارک وقف شهرستان يزد از ديرباز تا امروز است که گردآوري و تدوين آن، دو سال زمان برده است. 

اين اسناد امروز در اداره‌ کل اوقاف و امور خيريه استان يزد نگهداري می‌شوند و حدود بیست و سه فقره از آنها‌ مربوط به پيش از دوره‌ قاجار، ششصد فقره مربوط به دوره‌ قاجار، سیصد و پانزده فقره مربوط به دوره‌ پهلوي و حدود سیصد و شصت و نه فقره مربوط به دوره‌ حکومت مقدس جمهوري اسلامي است.

از ویژگی‌های این مجموعه ارزشمند، نمایه‌ اماکن موقوفه و موقوف‌علیه و نمایه‌ القاب، نسبت‌ها و مشاغل می‌باشد و در پایان هم برگزیده‌ تصاویر برخی از موقوفات شهرستان یزد آمده است.

کلید واژه‌ها:

موقوفات ایران، یزد، اسناد موقوفات، وقفنامه.