پس از شروع جنگ جهانى اوّل و اشغال ايران به دست قواى روس و عثمانى، ميرزا يونس معروف به ميرزا كوچک‌ خان با همکاری حاج ‏احمد كسمايى و دكتر حشمت در سال 1293شمسی. پايه اوّليه نهضت جنگل را پس از مشورت با بعضى از علما از جمله سيّد حسن مدرّس بنا نهاد.

ميرزا كوچك خان كه با هدف مبارزه با عوامل اصلى نابسامانى سياسى- اقتصادى ايران يعنى استبداد و استعمار پا به عرصه مبارزات گذاشت طولانى‌‏ترين نهضت مردمى اين دوران را به وجود آورد كه حدود هفت سال به طول انجاميد. ميرزا كوچک خان كه در حوزه علمیه تحصیل و تدریس کرده و از افكار عالمان وارسته الهام گرفته بود، اقدام به تأسيس «هيأت اتحاد اسلام» كه اكثريت اعضاى آن را روحانيون تشكيل مى‏‌دادند، كرد1. ولی با توجّه به اعتراضات انجام گرفته «هيأت اتّحاد اسلام» به «كميته اتحاد اسلام» تغيير نام يافت و راه براى اعضاى جديد كه غير روحانيون بودند باز شد، و اوّلين تغيير در ماهيّت نهضت جنگل شکل گرفت2.

در واقع «قيام جنگل» به انگيزه متحد كردن مردم براى اعاده مشروطيت، قطع ايادى استبداد و دفع تجاوز استعمارگران، از سوی ميرزا كوچک ‏خان جنگلى پديد آمده و مبارزات نهضت جنگل در ابتدا عليه روس، انگليس و دولت وابسته مركزى بود، و این نشان‏‌دهنده عدم وابستگى و استقلال نظر جنگلی­‌ها بود. آنان چندين سال در مقابل متجاوزين روسيه تزارى و دولت مركزى ايران مبارزه كرده بودند، و نيروهاى انگليسى و قزاق‌هاى ايرانى جهت سركوب نهضت جنگل به دستور مستشاران انگليسى مدت مدیدی در گيلان به سر  مى بردند، تا آن که سرانجام نهضت جنگل پس از هفت سال مجاهدت در راه احياى قوانين اسلام، با همكارى مشترک قواى دولتى به ‏فرماندهى رضاخان، نيروهاى روس و انگليس و در پى اعتماد كسمايى و دكتر حشمت به وعده‌های انگلیس و تسليم آنان به نيروى قزاق قلع و قمع شد3 و درسی دیگر برای ما به‌جا گذارد که نمی‌توان به دشمن اعتماد و به لبخند آنان دلخوش کرد.

سید احمد سجادی

پی‌نوشت‌ها:

1) تاریخ سیاسی معاصر ایران، مهدی نظرپور، جلد 1، ص 85

2) تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، مدنی، جلد 2، ص 345-348

3) تلاش برای آزادی، باستان پاریزی، ص 275-280