( آمار 85 سال پيش كنسولگري ايران در بصره از جمعيت شيعيان عراق )
گزارش زير تحت عنوان « احصائيه كنسولگري ايران در بصره از جمعيت شيعيان و اتباع ايراني عراق در سالهاي 1302 و 1301 شمسي » از مركز اسناد تاريخي وزارت امور خارجه برگرفته شده است.
25 عقرب 1302
« جمعت كليتاً » بين النهرين به موجب احصائيه 1920، (2849282) نفر است. بين النهرين به سيزده لواء، بيست و نه قضاء و هفتاد و سه ناحيه تقسيم مي‌شود. ( غير از لواء سليمانيه ) به اين طريق :
اول : لواء بغداد :
داراي دو قضاء مهم سامراء و كاظميه است و شش ناحيه اعظميه، كراده، تكريت، بلد، محموديه، و ابوغريب. جمعيت شهر بغداد 250000 نفر است. از اين جمله 54000 نفر شيعه است. جمعيت لواء بغداد 330790 نفر است كه 68215 نفر آن شيعه مي‌باشد. غير از مركز جنرال قنسولگري بغداد، دولت عليه در كاظمين نيز ويس قنسولگري دارد.
دوم : لواء كوت :
داراي دو قضاء بدره و حَيّ و ناحيههاي : بغيله، صيره، عزيزيه، حصان، زرباطيه، محيرلجه است. جمعيت اين ناحيه 107797 نفر است كه 98712 نفر آن شيعه مي‌باشد. در ناحيه كوت هيچ مأمور ايران موجود نيست. فقط در بدره موقتاً يك نفر مأمور افتخاري موجود بود و سابقاً از بغداد مأمور مخصوص براي توزيع تذكره به حي و ساير نقاط مي‌رفته. قبل از حرب نيز حي جزو قنسولگري بصره بوده است.
سوم : لواء دُليم :
داراي يك قضاء عنه و ناحيههاي هيت، فلوجه، كبيسه، رجاليه، راوده، حديثه و قائم است. اين ناحيه 250000نفر جمعيت دارد و دويست نفر شيعه بيش ندارد. در اين ناحيه هيچ مأمور ايراني وجود ندارد.
چهارم : لواء دياله :
كه حاكم نشين آن يعقوبه يا (بعقوبه) مي‌باشد. داراي چهار قضاء شهربان، دلتاوه، خانقين و مندليج و سه ناحيه بلدروز، قزل رباط و ديلي عباس مي‌باشد. جمعيت دياله 104036 نفر است كه 46097 نفر آن شيعه است. دولت عليه در خانقين ويس قنسولگري دارد و در يعقوبه و شهربان و مندليج، نواب قنسولگري افتخاري از طرف جنرال قنسولگري بغداد بوده‌اند كه اكنون مثل ساير مأمورين افتخاي به واسطه آن كه حق‌الزحمه اقلاً از فروش تذكره و ساير مصارف تمبري به آنها داده نمي‌شود، بلاتكليف مي‌باشند.
پنجم : لواء بصره :
داراي قضاء ابوالخصيب، قُرنه و ناحيههاي هارثه، زبير، فاو، شط‌العرب، مدينه دير نبي منصور، العزيز و نشوه مي‌باشد. جمعيت اين لواء 165600 نفر است كه 130000 نفر آن شيعه است. در بصره قونسولگري ايران موجود است. در ابوالخصيب نيز نايب افتخاري دارد و در قُرنه نيز سابقاً مأموري افتخاري بوده است.
ششم : لواء حله :
داراي قشاء هنديه و ناحيههاي مجابوعيه، كفد، مسيب مي‌باشد. جمعيت اين لواء 173000 نفر است كه 155897 نفر آن شيعه مي‌باشند. در اين لواء با وجود اهميتي كه دارد دولت عليه هيچ مأموري ندارد و فقط مأمورين سيار جنرال قنسولگري بغداد سابقاٌ به اين نقاط رسيدگي و توزيع تذكره مي‌نمودند.
هفتم : لواء ديوانيه :
كه قضاء سماوه و ابومخير و شاميه و ناحيههاي عفك، دغاره، بدئو، رميته، شنافيه جزو آن مي‌باشد. جمعيت اين لواء204500 نفر است كه 192300 نفر آن شيعه است. در اين لواءنيز دولت عليه با وجود جمعيت زياد شيعه آن مأموري ندارد و در تحت نظر جنرال قنسولگري است كه مأمورين سيار گاهي به اين لواء و نواحي سركشي مي‌كردند.
هشتم : لواء منتفك :
كه قضا سوق الشيوخ، منتظره، قلعه سكر و ناحيههاي خصر دراجي، ازبرج، خميسيه، گرمه، حمار، بدعره، دوايه جزو آن است. جمعيت اين لواء 320000 نفر است كه 306000 نفر آن شيعه مذهب هستند. حاكم‌نشين اين لواء ناصري است. در اين لواء دولت عليه يك نفر ويس قنسول افتخاري دارد كه از طرف قنسولگري بصره معين مي‌شود. (سابقاً ولايت بصره مستقل بود و والي آن از اسلامبول معين و اعزام مي‌شده است. ضمناً لواء منتفك و عماره كه حتي حي نيز جزو آن بوده. به همين لحاظ اكنون نيز لواء‌منتفك جزوه قنسولگري بصره است به علاوه از مركز بعداد بسيار دورو به بصره نزديك است)
عجالتاً به واسطه آنكه ويل قونسول آنجا از عايدات تذكره بهره‌اي نمي‌برد، بلاتكليف است و يك نفر نايب افتخاري در سوق‌الشيوخ دارد كه يكي از تجار معتبر ايراني معروف آنجا است. ايرانيهاي اين قسمت اغلب از اهالي هويزه و عده‌اي هم از ساير نقاط عربستان ايران (مقصود خوزستان است) و غيره مي‌باشد.
نهم : لواء عماره :
كه داراي قضاء قلعه صالح و علي‌الغربي و ناحيه كميث مي‌باشد. جمعيت آن 300000 نفر است كه 284700 نفر آن شيعه است. در عمراه دولت عليه يك ويس قونسول دارد نظر به اينكه اين لواء سرحد ايران و پشتكوه و محل ييلاق و قشلاق طوايف سرحدي و بني‌لازم است اهميت مخصوص را حائز است.
دهم : لواء موصل :
كه داراي قضاء عقره، دهوك، عماديه، زاخو، سنجار، تلعفر و ناحيههاي شيخان،عشاير سبعه، سروحي، زيبار، باوار (نروا)، ريكار، سندگلي است. جمعيت آن 350378 نفر است كه 17180 نفر آن شيعه مي‌باشند. در موصل دولت عليه داراي قنسولگري است و امروزه به مناسبت موقعيت سياسي داراي اهميت مخصوصي است.
يازدهم : لواء كركوك :
كه قضاء روانداز و ناحيههاي مليحه، طاووق، التون كوپري، قره حسن، شوان، ديره،بالك، برادوست و شيروان جزو آن است. جمعيت آن 92000 نفر كه 5000 نفر آن شيعه هستند كركوك جزو كردستان و اهالي آن كرد مي‌باشند. دولت عليه هيچ در آن حدود مأمور ندارد.
دوازدهم : لواء اربيل :
كه قضاء كويسنجق ،كفري (صلاحيه) و ناحيههاي محمود، قومش تپه‌هاي شقلاوه، كوير، طاق،قره‌تپه، طوزخورماتو، زنگنه جزو آن است. جمعيت لواء اربيل 106000 نفر و سكنه شيعه آن قابل ذكر نيست.
سيزدهم : لواء‌كربلا :
كه قضاء نجف و ناحيه شفائه و كوفه، جزو آن است. جمعيت آن 190000 نفر و 189000 نفر آن شيعه است. دولت عليه در كربلاي معلي قنسولگري و در نجف اشرف ويس قنسولگري دارد. نجف اشرف و كربلاي ملي مركز علماي اعلام شيعه و داراي اهميت مخصوص است.
منبع : « چالشها و تعاملات ايران و عراق » مسعود كوهستاني‌نژاد، مركز اسناد و خدمات پژوهشي وزارت امور خارجه
/خ
