مروری برموضوعات ومباحث وقف
با توجه به وسعت و گستردگی مباحث مربوط به موضوع وقف و با درنظر داشتن اینکه اطلاع رسانی به مردم در زمینه وقف از ضروریات اجتناب ناپذیر است.
و با ملاحظه محدودیت همایش و فشردگی برنامه های آن چند محور از مباحث مربوطه را به صورت فهرست مرور می کنیم :
2- اقدامات عملی قابل تحسین در جهت شناسایی و به ثبت رساندن موقوفات.
3- کمک مالی به مساجد و حوزه های علمیّه و سایر مراکز خیریه و عام المنفعه.
4- کمک به چاپ و نشر کتب سودمند بویژه قرآن و نهج البلاغه.
5- تلاش در جهت احیاء فرهنگ وقف در جامعه.
اما بایدهای وقف که لازم است سازمان اوقاف و امورخیریه کشور در جهت آن تلاش نماید:
1- تهیه یک دایرة المعارف وقف در زمینه موقوفات در جهان اسلام.
2- تهیه شناسنامه جامع برای موقوفات در ایران.
3- تجدید نظر جدّی و عملی در زمینه وجه الاجاره موقوفات.
4- پشتیبانی جدّی حوزه های علمیّه از طریق موقوفات عامّه.
5- برنامه ریزی جامع برای احیاء موقوفات.
6- ریشه یابی عوامل رکود و فروکش شدن وقف در جامعه و احیاء فرهنگ وقف وقف ریشه در سیره رسولخدا (ص) و اهل بیت (ع) دارد : 1- امام صادق (ع) فرمود : تَصَدَّقَ رَسُولُ اللهِ (ص) بِاَمْوالٍ جَعَلَها وَقْفاً وَ کانَ یُنْفِقُ مِنْها عَلی أَضْیافِهِ(1) رسول خدا (ص) بخشی از اموال خود را وقف کرد و ازآن مال از مهمانانش پذیرایی می فرمود.
2- باز از امام صادق (ع) نقل شده از امیرمؤمنان (ع) یاد کرد و فرمود:کانَ عَبْداً لِلّهِ قَدْ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ عَمِدَ اِلی مالِهِ فَجَعَلَهُ صَدَقَةً مَبْتُولَةً تَجْرِی بَعْدَهُ لِلْفُقَراءِ وَ قالَ اَللّهُمَّ اِنّی جَعَلْتُ هَذا لِتَصْرِفَ النّارَ عَنْ وَجْهِی وَ لِتَصْرِفَ وَجْهِی عَنِ النّارِ(2)
او بنده خدا بود که خداوند بهشت را برایش واجب گرداند: بخشی از اموالش را جدا کرده بود تا پس از خود برای فقیران خرج شود و می فرمود : بارخدایا این کار را کردم تا بواسطه آن آتش را از صورتم و صورتم را ازآتش دورگردانی .
3- بر اساس مستندات حدیثی و تاریخی ، صحابه رسولخدا (ص) نیز در تبعیّت از آن بزرگوار بخشی از اموال خود را وقف می کردند.
ابن ابی جمهور در کتاب عوالی اللآلی از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده گفت :لَمْ یَکُنْ مِنَ الصَّحابَةِ ذُو مَقْدُرَةٍ اِلاّ وَقَفَ وَقْفاً(3)
هرکدام از اصحاب رسولخدا (ص) که قدرت و مکنتی داشت وقفی انجام می داد.
4- در طول تاریخ همین سنّت حسنه در میان علماء ، فقهاء و مسلمانان استمرار پیدا کرد .
مرحوم سید محسن امین در اعیان الشیعه در شرح زندگی سیّد مرتضی علم الهدی نقل می کند:کانَ قَدْ وَقَفَ قَرْیَةً عَلی کاغَذِ الْفُقَهاءِ(4) یعنی اراضی یک روستا را به منظور تهیه کردن کاغذ برای فقهاء وقف کرد.
5- از نظر بررسی و تحلیل مباحث نظری وقف از ابتداء قرن چهارم یعنی عصر مرحوم شیخ مفید تا پایان قرن ششم یعنی اواخر عُمر ابن ادریس حلّیتقریباً تمامی فقهای بنام شیعه در کتب استدلالی فقهی خود موضوع وقف را مورد بررسی قرار داده اند از جمله:
1- مرحوم شیخ مفید در کتاب المُقنعه.
2- ابوالصلاح حلبی در الکافی فی الفقه.
3- سلاّر یا سالار دیلمی در المراسم العلویة فی الاحکام النبویة.
4- شیخ طوسی در کتب النهایة ، الخلاف و المبسوط.
5- ابن البَرّاج در المُهَذّب فی الفقه.
6- ابن زهره در غُنیَةُ النُزُوع.
7- ابن ادریس حلّی در السرائر.
البته لازم به یادآوری است که با توجه به شرایط زمانی مباحث وقف در این عصر خیلی خلاصه مطرح شده است و هرچه از قرون اولیه فاصله می گیریم فقهاء مباحث وقف را همانند سایر مباحث فقهی بصورت گسترده بحث کرده اند مانند:
1- شرایع الاسلام و مختصر النافع / محقق حلّی در قرن هفتم.
2- قواعد الاحکام ، تذکرة الفقهاء و مختلف الشیعه و ارشاد الاذهان / علامه حلّی در اوایل قرن هشتم.
3- غایة المراد فی شرح نُکَتِ الارشاد و الدروس الشرعیة / شهید اول در قرن هشتم.
4- المُهَذَّبُ البارِع فی شرح المختصر النافع / ابن فهد حلّی در قرن نهم.
5- جامع المقاصد فی شرح القواعد / محقق ثانی در قرن دهم.
6- مسالِک الاَفْهام الی تنقیح شرائع الاسلام / شهید ثانی در قرن دهم.
7- الحَدائِق النّاضرة / شیخ یوسف بحرانی در قرن دوازدهم.
8- مِفتاحُ الکرامة / سید محمد جواد حسینی عاملی در قرن سیزدهم.
9- جامع الشِتات / میرزاقی در قرن سیزدهم.
اگر عزیزان محقق و پژوهش گر این کتابها را مورد مراجعه قرار بدهند متوجه خواهند شد که چه مقدار این فقهاء در جهت تجزیه و تحلیل فروعات فقه بحث کرده اند.
2- راه اندازی و حفظ حوزه های علمیّه شیعه
3- رفع نیاز فقراء و نیازمندان شیعه
بعنوان نمونه:
اگر موقوفات مرحوم آیة الله حاج میرزا ابراهیم دنبلی خویی را در نظر بگیریم بخش عمده آن در مصارف زیر است:
الف : منزل مسکونی خویش را وقف حسینیه کرده ، که امروز نیز معروف است
ب : اطعام فقراء و نیازمندان شهر در ایام مختلف سال
ج : اقامه عزاداری بر اباعبدالله الحسین (ع) و اطعام عزاداران و برگزاری مجالس روضه
د : عمران و آبادانی مساجد شهر بصورت مستمر
ه :کمک به طلاّب علوم دینی نجف و خوی بصورت مستمر
فهرستی از مباحث وقف از دایرة المعارف فقه شیعه یعنی کتاب جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام مرحوم شیخ محمد حسن نجفی از فقهای قرن سیزدهم بخش مهم جلد 28 جواهر الکلام را به مباحث وقف اختصاص داده که فهرست مطالب ایشان به ترتیب زیراست:
1- تعریف وقف
2- مباحث مربوط به عقد و صیغه وقف از قبیل: صریح بودن لفظ، کفایت لفظ غیر صریح،
لفظ حَبَّسْتُ یا سَبَّلتُ، وقف با فعل بدون لفظ
3- اعتبار قبول و اقباض در وقف
4- شروط وقف: از دوام ، تنجیز ، اقباض و اخراج عن نفسه
5- حکم وقف بر من ینقرض غالباً
6- توضیحات مبسوط در قبض و معنی قبض در مسجد و مقبره
7- شروط واقف ، از بلوغ ، کمال ، عقل و جواز التصرّف
8- شروط الموقوف از عینیة ، مملوکیة ، امکان اقباض ، قابل انتفاع بودن ، صحّت اقباض
9- شروط موقوف علیه از قبیل : موجود بودن، صحّت تملّک ، معین بودن و عدم حرمت وقف آن
10- احکام وقف :
• حکم انتقال ملکیّت وقف بر موقوف علیه
• حکم وَ قْفِیّة مسجد بعد از خراب شدن
• مجوّزات فروش وقف و حکم پول او
• حکم نظارت بر وقف و وظایف ناظرین بر وقف
11- و چندین موضوع دیگر از قبیل:حکم وقف بر شیعه ، وقف برمؤمنان ، وقف بر اقشار مختلف ، وقف بر وجوه البرّ و ...
این مقاله در تاریخ 1403/8/ بروز رسانی شده است.
بایدهای وقف :
ابتدا لازم می دانم از تلاش های در حد وسع سازمان اوقاف و امور خیریه در سطح کشور و استان سپاسگزاری نمایم بویژه در زمینه:
2- اقدامات عملی قابل تحسین در جهت شناسایی و به ثبت رساندن موقوفات.
3- کمک مالی به مساجد و حوزه های علمیّه و سایر مراکز خیریه و عام المنفعه.
4- کمک به چاپ و نشر کتب سودمند بویژه قرآن و نهج البلاغه.
5- تلاش در جهت احیاء فرهنگ وقف در جامعه.
اما بایدهای وقف که لازم است سازمان اوقاف و امورخیریه کشور در جهت آن تلاش نماید:
1- تهیه یک دایرة المعارف وقف در زمینه موقوفات در جهان اسلام.
2- تهیه شناسنامه جامع برای موقوفات در ایران.
3- تجدید نظر جدّی و عملی در زمینه وجه الاجاره موقوفات.
4- پشتیبانی جدّی حوزه های علمیّه از طریق موقوفات عامّه.
5- برنامه ریزی جامع برای احیاء موقوفات.
6- ریشه یابی عوامل رکود و فروکش شدن وقف در جامعه و احیاء فرهنگ وقف وقف ریشه در سیره رسولخدا (ص) و اهل بیت (ع) دارد : 1- امام صادق (ع) فرمود : تَصَدَّقَ رَسُولُ اللهِ (ص) بِاَمْوالٍ جَعَلَها وَقْفاً وَ کانَ یُنْفِقُ مِنْها عَلی أَضْیافِهِ(1) رسول خدا (ص) بخشی از اموال خود را وقف کرد و ازآن مال از مهمانانش پذیرایی می فرمود.
2- باز از امام صادق (ع) نقل شده از امیرمؤمنان (ع) یاد کرد و فرمود:کانَ عَبْداً لِلّهِ قَدْ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ عَمِدَ اِلی مالِهِ فَجَعَلَهُ صَدَقَةً مَبْتُولَةً تَجْرِی بَعْدَهُ لِلْفُقَراءِ وَ قالَ اَللّهُمَّ اِنّی جَعَلْتُ هَذا لِتَصْرِفَ النّارَ عَنْ وَجْهِی وَ لِتَصْرِفَ وَجْهِی عَنِ النّارِ(2)
او بنده خدا بود که خداوند بهشت را برایش واجب گرداند: بخشی از اموالش را جدا کرده بود تا پس از خود برای فقیران خرج شود و می فرمود : بارخدایا این کار را کردم تا بواسطه آن آتش را از صورتم و صورتم را ازآتش دورگردانی .
3- بر اساس مستندات حدیثی و تاریخی ، صحابه رسولخدا (ص) نیز در تبعیّت از آن بزرگوار بخشی از اموال خود را وقف می کردند.
ابن ابی جمهور در کتاب عوالی اللآلی از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده گفت :لَمْ یَکُنْ مِنَ الصَّحابَةِ ذُو مَقْدُرَةٍ اِلاّ وَقَفَ وَقْفاً(3)
هرکدام از اصحاب رسولخدا (ص) که قدرت و مکنتی داشت وقفی انجام می داد.
4- در طول تاریخ همین سنّت حسنه در میان علماء ، فقهاء و مسلمانان استمرار پیدا کرد .
مرحوم سید محسن امین در اعیان الشیعه در شرح زندگی سیّد مرتضی علم الهدی نقل می کند:کانَ قَدْ وَقَفَ قَرْیَةً عَلی کاغَذِ الْفُقَهاءِ(4) یعنی اراضی یک روستا را به منظور تهیه کردن کاغذ برای فقهاء وقف کرد.
5- از نظر بررسی و تحلیل مباحث نظری وقف از ابتداء قرن چهارم یعنی عصر مرحوم شیخ مفید تا پایان قرن ششم یعنی اواخر عُمر ابن ادریس حلّیتقریباً تمامی فقهای بنام شیعه در کتب استدلالی فقهی خود موضوع وقف را مورد بررسی قرار داده اند از جمله:
1- مرحوم شیخ مفید در کتاب المُقنعه.
2- ابوالصلاح حلبی در الکافی فی الفقه.
3- سلاّر یا سالار دیلمی در المراسم العلویة فی الاحکام النبویة.
4- شیخ طوسی در کتب النهایة ، الخلاف و المبسوط.
5- ابن البَرّاج در المُهَذّب فی الفقه.
6- ابن زهره در غُنیَةُ النُزُوع.
7- ابن ادریس حلّی در السرائر.
البته لازم به یادآوری است که با توجه به شرایط زمانی مباحث وقف در این عصر خیلی خلاصه مطرح شده است و هرچه از قرون اولیه فاصله می گیریم فقهاء مباحث وقف را همانند سایر مباحث فقهی بصورت گسترده بحث کرده اند مانند:
1- شرایع الاسلام و مختصر النافع / محقق حلّی در قرن هفتم.
2- قواعد الاحکام ، تذکرة الفقهاء و مختلف الشیعه و ارشاد الاذهان / علامه حلّی در اوایل قرن هشتم.
3- غایة المراد فی شرح نُکَتِ الارشاد و الدروس الشرعیة / شهید اول در قرن هشتم.
4- المُهَذَّبُ البارِع فی شرح المختصر النافع / ابن فهد حلّی در قرن نهم.
5- جامع المقاصد فی شرح القواعد / محقق ثانی در قرن دهم.
6- مسالِک الاَفْهام الی تنقیح شرائع الاسلام / شهید ثانی در قرن دهم.
7- الحَدائِق النّاضرة / شیخ یوسف بحرانی در قرن دوازدهم.
8- مِفتاحُ الکرامة / سید محمد جواد حسینی عاملی در قرن سیزدهم.
9- جامع الشِتات / میرزاقی در قرن سیزدهم.
اگر عزیزان محقق و پژوهش گر این کتابها را مورد مراجعه قرار بدهند متوجه خواهند شد که چه مقدار این فقهاء در جهت تجزیه و تحلیل فروعات فقه بحث کرده اند.
جهت گیری موقوفات :
اگر بصورت اجمالی موقوفات در تاریخ شیعه را مورد بررسی قرار بدهیم خواهیم دید بیشترین موقوفات برای مصارف زیر صورت گرفته است:
2- راه اندازی و حفظ حوزه های علمیّه شیعه
3- رفع نیاز فقراء و نیازمندان شیعه
بعنوان نمونه:
اگر موقوفات مرحوم آیة الله حاج میرزا ابراهیم دنبلی خویی را در نظر بگیریم بخش عمده آن در مصارف زیر است:
الف : منزل مسکونی خویش را وقف حسینیه کرده ، که امروز نیز معروف است
ب : اطعام فقراء و نیازمندان شهر در ایام مختلف سال
ج : اقامه عزاداری بر اباعبدالله الحسین (ع) و اطعام عزاداران و برگزاری مجالس روضه
د : عمران و آبادانی مساجد شهر بصورت مستمر
ه :کمک به طلاّب علوم دینی نجف و خوی بصورت مستمر
فهرستی از مباحث وقف از دایرة المعارف فقه شیعه یعنی کتاب جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام مرحوم شیخ محمد حسن نجفی از فقهای قرن سیزدهم بخش مهم جلد 28 جواهر الکلام را به مباحث وقف اختصاص داده که فهرست مطالب ایشان به ترتیب زیراست:
1- تعریف وقف
2- مباحث مربوط به عقد و صیغه وقف از قبیل: صریح بودن لفظ، کفایت لفظ غیر صریح،
لفظ حَبَّسْتُ یا سَبَّلتُ، وقف با فعل بدون لفظ
3- اعتبار قبول و اقباض در وقف
4- شروط وقف: از دوام ، تنجیز ، اقباض و اخراج عن نفسه
5- حکم وقف بر من ینقرض غالباً
6- توضیحات مبسوط در قبض و معنی قبض در مسجد و مقبره
7- شروط واقف ، از بلوغ ، کمال ، عقل و جواز التصرّف
8- شروط الموقوف از عینیة ، مملوکیة ، امکان اقباض ، قابل انتفاع بودن ، صحّت اقباض
9- شروط موقوف علیه از قبیل : موجود بودن، صحّت تملّک ، معین بودن و عدم حرمت وقف آن
10- احکام وقف :
• حکم انتقال ملکیّت وقف بر موقوف علیه
• حکم وَ قْفِیّة مسجد بعد از خراب شدن
• مجوّزات فروش وقف و حکم پول او
• حکم نظارت بر وقف و وظایف ناظرین بر وقف
11- و چندین موضوع دیگر از قبیل:حکم وقف بر شیعه ، وقف برمؤمنان ، وقف بر اقشار مختلف ، وقف بر وجوه البرّ و ...
پی نوشت ها :
(1) مستدرک الوسائل / محدث نوری ج 14 ص 47
(2) دعائم الاسلام / قاضی ابوحنیفه مغربی ج 2 ص 340
(3) عوالی اللآلی / ابن ابی جمهور ج 3 ص 260
(4) اعیان الشیعه / سید محسن امین ج 12 ص 273
این مقاله در تاریخ 1403/8/ بروز رسانی شده است.
