پرسش :
دوصفت كبر و تواضع را با استفاده از آيات و روايات شرح دهيد؟
پاسخ :
يكي از صفاتى كه از قوه ى غضبيه سرچشمه مى گيرد، كبر و برترى جويى بر ديگران است. كبر يعنى برتر دانستن خود از ديگران و كوچك شمردن آنان; و از آثار آن اين است كه، شخص متكبّر با ديگران خو نمى گيرد و به آنان سلام نمى كند، بلكه منتظر سلام كردن ديگران است، تقدّم در راه رفتن دارد، با بى توجّهى با مردم سخن مى گويد، با حقارت و كوچكى با غير خودش رفاقت مى كند. اين صفت، بسيار زشت و از خوى هاى حيوانى و درندگى است و آيات و روايات زيادى در مذمّت آن آمده است. خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد:
(كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّر جَبّار);[1]اين چنين خداوند بر قلب هر متكبّر ستمگرى مهر مى زند.
(ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ);[2] از درهاى جهنم وارد شويد و جاودانه در آن باشيد كه جايگاه متكبّران چه قدر بد است.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
من تعظّم فى نفسه و اختال فى مشيه لقى الله و هو عليه غضبان[3]; هركس خود را بزرگ بداند و در راه رفتن تكبّر كند، خدا را در حالى كه از او غضبناك است ملاقات مى كند.
لا يزال الرجل يذهب بنفسه حتى يُكتب فى الجبّارين فيصيبه ما اصابهم من العذاب[4]; چه بسا مردى خود بزرگ بينى پيشه كند تا آن گاه كه در زمره ى گردن كشان نوشته شود و در نتيجه، همان عذاب به او رسد كه به آنان مى رسد.
اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد:
(عَجِبْتُ لِلْمُتَكَبِّرِ الَّذِي كَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً وَ يَكُونُ غَداً جِيفَةً);[5]شگفت دارم از متكبر; در حالى كه ديروز نطفه ى (نجس) بود و فردا مردار بدبويى است.
(ضَعْ فَخْرَكَ وَ احْطُطْ كِبْرَكَ وَ اذْكُرْ قَبْرَكَ);[6] سرفرازى خود را واگذار و كبر و بزرگى را سر به زير نما (متواضع باش) و قبرت را به ياد بياور (تا بزرگى نكنى).
پس بايد سعى كنيم تكبّر را از خود دور كنيم و تا مى توانيم متواضع و افتاده و فروتن باشيم. در ضمن بايد توجه نماييم كه شيطان ما را فريب ندهد در اين كه خيال كنيم متواضع هستيم، در حالى كه در واقع متكبّريم. پس چه خوب است كه خود را امتحان كنيم; مثلاً اگر در مباحثه و مذاكره با ديگران و يا هر موضوع ديگرى متوّجه شديم كه حق با طرف مقابل است و ما خلاف واقع مى گوييم، زود اعتراف كنيم و مجادله را كنار بگذاريم; ديگر اين كه اگر كسى جلوتر از ما راه رفت و يا بالاتر از ما نشست ناراحت نشويم، هم چنين در سلام كردن بر ديگران پيشى بگيريم و اصلا منتظر نباشيم كه ديگران به ما سلام كنند و نيز اگر كسى از ما تعريف و تمجيد كرد خيلى خوشحال نشويم; هم چنان كه امام صادق(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
مِن التواضع ان ترضى بالمجلس دون المجلس و ان تُسلّم على من تلقى و ان تترك المراء و ان كنت محقاً و ان لا تحبّ انّ تُحمَد على التقوى[7]; تواضع اين است كه هر جاى مجلس جا بود بنشينى گرچه پايين باشد و اين كه هر كس را ملاقات كنى بر او سلام كنى و مجادله و بگو مگو را ترك كنى گرچه حق با تو باشد و اينكه دوست نداشته باشى كه تو را به داشتن تقوى تمجيد كنند.
گاهى ديده مى شود بعضى افراد وقتى وارد مجلس مى شوند و مى بينند در جايى كه توقّع دارد بنشينند جا نيست يا جا تنگ است به زور خود را جا مى دهند و موجب اذيت و آزار بقيه مى شوند. اين كارها بسيار چندش آور، و نشان از تكبّر است.
ضدّ صفت كبر، تواضع و فروتنى و افتادگى است و لازمه ى آن گفتار و رفتارى است كه موجب تعظيم و تكريم ديگران شود و از صفات بسيار پسنديده و شريف است و در تعريف آن همين بس كه خداوند متعال به بهترين خلق خود، كه تمام دنيا را به طفيل وجود او خلق فرموده است، يعنى به پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
(وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ);[8] براى پيروانت از مؤمنين، فروتنى و ملايمت داشته باش.
خداوند هم چنين مى فرمايد:
(وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً);[9] بندگان خاص خداى رحمان كسانى هستند كه با آرامش و بدون تكبّر بر زمين راه مى روند و هرگاه نادانان خطابشان كنند، با سخن مسالمت آميز پاسخ دهند.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
ما تواضع احد لله الاّ رفعه الله[10]; هيچ كس براى خدا تواضع نكرد، مگر آن كه خدا مقام او را بالا برد.
در حديث بسيار شيرينى از امام رضا(عليه السلام) نقل شده كه عقل انسان كامل نمى شود، مگر ده صفت در او باشد، تا اين كه مى فرمايد:
العاشرة و ما العاشرة قيل ما هى؟ قال(عليه السلام) لا يرى احداً الاّ قال هو خيرٌ منّى واتقى انّما الناس رجلان رجل خير منه واتقى و رجل شرّ منه و ادنى فاذا لقى الذى شرّ منه و ادنى قال لعلّ خير هذا باطن و هو خير له و خيرى ظاهر و هو شرّ لى، و اذا رأى الذى هو خير منه واتقى تواضع له ليلحق به فاذا فعل ذلك فقد علا مجده و طاب خيره و حَسُن ذكره و ساد فى اهل زمانه[11]; دهم و چقدر مهم است دهم، سؤال شد چيست؟ فرمود: هيچ كس را نبيند، مگر آن كه بگويد او از من بهتر و با تقواتر است; زيرا مردم دو دسته اند: يكى آن كه از او بهتر و پارساتر است و ديگرى كه از او بدتر و پست تر است; پس هرگاه بدترى را ببيند بگويد شايد خوبى هاى اين مرد پنهان است و اين براى او خيلى بهتر است، ولى خوبى من آشكار است و اين براى من بد است و اگر كسى را ببيند كه بهتر و پارساتر است، براى او تواضع مى كند، تا به مقام او برسد; بنابراين، اگر چنين رفتارى داشته باشد مسلماً شرافت او بالا مى رود و خوبى او پاكيزه مى شود و همه از او به نيك نامى ياد مى كنند و به تمام معنا آقا و بزرگ اهل زمانش مى شود.
همان اندازه كه تكبّر، انسان را كوچك و خوار مى كند و سبب تنفّر ديگران مى شود، تواضع، انسان را سرفراز و محترم مى كند و سبب گرايش و عزّت است.
نكته: چه خوب است كه انسان در برابر شخص متكبر، فروتنى و تواضع نكند; زيرا فروتنى و تواضع در مقابل او، موجب گمراهى و افزايش تكبّرش مى شود; پس چه بهتر كه در برابر او تكبّر شود تا شايد متنبّه و متوّجه شود كه تكبّر بد است و تواضع خوب. رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:
اذا رايتم المتواضعين من امتّى فتواضعوا لهم و اذا رأيتم المتكبّرين فتكبّروا عليهم فانّ ذلك لهم مذلّة و صغار[12]; هرگاه متواضعان امّت مرا ببينيد، براى ايشان تواضع كنيد و هرگاه متكبران را ببينيد برآنان تكبّر كنيد; زيرا اين باعث ذلّت و كوچكى آنان است.
نياز به يادآورى است كه انسان نبايد بيش تر از حدّ متعارف و معقول تواضع كند; زيرا كه آن موجب ذلّت و خوارى است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. سوره ى غافر، آيه ى 35.
[2]. سوره ى زمر، آيه ى 72.
[3]. جامع السعادات، ج 1، ص 302.
[4].همان.
[5]. نهج البلاغه، محمد عبده، ج 2، ص 166; و نهج البلاغه، فيض الاسلام، ج 2، ص 1135.
[6]. نهج البلاغه، محمد عبده، ج 2، ص 299; و فيض الاسلام، ج 2، ص 1262.
[7]. اصول كافى، ج 2، ص 122.
[8]. سوره ى شعراء، آيه ى 215.
[9]. سوره ى فرقان، آيه ى 63.
[10]. جامع السعادات، ج 1، ص 312.
[11].تحف العقول، ص 467.
[12]. جامع السعادات، ج 1، ص 315.
يكي از صفاتى كه از قوه ى غضبيه سرچشمه مى گيرد، كبر و برترى جويى بر ديگران است. كبر يعنى برتر دانستن خود از ديگران و كوچك شمردن آنان; و از آثار آن اين است كه، شخص متكبّر با ديگران خو نمى گيرد و به آنان سلام نمى كند، بلكه منتظر سلام كردن ديگران است، تقدّم در راه رفتن دارد، با بى توجّهى با مردم سخن مى گويد، با حقارت و كوچكى با غير خودش رفاقت مى كند. اين صفت، بسيار زشت و از خوى هاى حيوانى و درندگى است و آيات و روايات زيادى در مذمّت آن آمده است. خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد:
(كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّر جَبّار);[1]اين چنين خداوند بر قلب هر متكبّر ستمگرى مهر مى زند.
(ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ);[2] از درهاى جهنم وارد شويد و جاودانه در آن باشيد كه جايگاه متكبّران چه قدر بد است.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
من تعظّم فى نفسه و اختال فى مشيه لقى الله و هو عليه غضبان[3]; هركس خود را بزرگ بداند و در راه رفتن تكبّر كند، خدا را در حالى كه از او غضبناك است ملاقات مى كند.
لا يزال الرجل يذهب بنفسه حتى يُكتب فى الجبّارين فيصيبه ما اصابهم من العذاب[4]; چه بسا مردى خود بزرگ بينى پيشه كند تا آن گاه كه در زمره ى گردن كشان نوشته شود و در نتيجه، همان عذاب به او رسد كه به آنان مى رسد.
اميرالمؤمنين(عليه السلام) مى فرمايد:
(عَجِبْتُ لِلْمُتَكَبِّرِ الَّذِي كَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً وَ يَكُونُ غَداً جِيفَةً);[5]شگفت دارم از متكبر; در حالى كه ديروز نطفه ى (نجس) بود و فردا مردار بدبويى است.
(ضَعْ فَخْرَكَ وَ احْطُطْ كِبْرَكَ وَ اذْكُرْ قَبْرَكَ);[6] سرفرازى خود را واگذار و كبر و بزرگى را سر به زير نما (متواضع باش) و قبرت را به ياد بياور (تا بزرگى نكنى).
پس بايد سعى كنيم تكبّر را از خود دور كنيم و تا مى توانيم متواضع و افتاده و فروتن باشيم. در ضمن بايد توجه نماييم كه شيطان ما را فريب ندهد در اين كه خيال كنيم متواضع هستيم، در حالى كه در واقع متكبّريم. پس چه خوب است كه خود را امتحان كنيم; مثلاً اگر در مباحثه و مذاكره با ديگران و يا هر موضوع ديگرى متوّجه شديم كه حق با طرف مقابل است و ما خلاف واقع مى گوييم، زود اعتراف كنيم و مجادله را كنار بگذاريم; ديگر اين كه اگر كسى جلوتر از ما راه رفت و يا بالاتر از ما نشست ناراحت نشويم، هم چنين در سلام كردن بر ديگران پيشى بگيريم و اصلا منتظر نباشيم كه ديگران به ما سلام كنند و نيز اگر كسى از ما تعريف و تمجيد كرد خيلى خوشحال نشويم; هم چنان كه امام صادق(عليه السلام) نيز مى فرمايد:
مِن التواضع ان ترضى بالمجلس دون المجلس و ان تُسلّم على من تلقى و ان تترك المراء و ان كنت محقاً و ان لا تحبّ انّ تُحمَد على التقوى[7]; تواضع اين است كه هر جاى مجلس جا بود بنشينى گرچه پايين باشد و اين كه هر كس را ملاقات كنى بر او سلام كنى و مجادله و بگو مگو را ترك كنى گرچه حق با تو باشد و اينكه دوست نداشته باشى كه تو را به داشتن تقوى تمجيد كنند.
گاهى ديده مى شود بعضى افراد وقتى وارد مجلس مى شوند و مى بينند در جايى كه توقّع دارد بنشينند جا نيست يا جا تنگ است به زور خود را جا مى دهند و موجب اذيت و آزار بقيه مى شوند. اين كارها بسيار چندش آور، و نشان از تكبّر است.
ضدّ صفت كبر، تواضع و فروتنى و افتادگى است و لازمه ى آن گفتار و رفتارى است كه موجب تعظيم و تكريم ديگران شود و از صفات بسيار پسنديده و شريف است و در تعريف آن همين بس كه خداوند متعال به بهترين خلق خود، كه تمام دنيا را به طفيل وجود او خلق فرموده است، يعنى به پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
(وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ);[8] براى پيروانت از مؤمنين، فروتنى و ملايمت داشته باش.
خداوند هم چنين مى فرمايد:
(وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً);[9] بندگان خاص خداى رحمان كسانى هستند كه با آرامش و بدون تكبّر بر زمين راه مى روند و هرگاه نادانان خطابشان كنند، با سخن مسالمت آميز پاسخ دهند.
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى فرمايد:
ما تواضع احد لله الاّ رفعه الله[10]; هيچ كس براى خدا تواضع نكرد، مگر آن كه خدا مقام او را بالا برد.
در حديث بسيار شيرينى از امام رضا(عليه السلام) نقل شده كه عقل انسان كامل نمى شود، مگر ده صفت در او باشد، تا اين كه مى فرمايد:
العاشرة و ما العاشرة قيل ما هى؟ قال(عليه السلام) لا يرى احداً الاّ قال هو خيرٌ منّى واتقى انّما الناس رجلان رجل خير منه واتقى و رجل شرّ منه و ادنى فاذا لقى الذى شرّ منه و ادنى قال لعلّ خير هذا باطن و هو خير له و خيرى ظاهر و هو شرّ لى، و اذا رأى الذى هو خير منه واتقى تواضع له ليلحق به فاذا فعل ذلك فقد علا مجده و طاب خيره و حَسُن ذكره و ساد فى اهل زمانه[11]; دهم و چقدر مهم است دهم، سؤال شد چيست؟ فرمود: هيچ كس را نبيند، مگر آن كه بگويد او از من بهتر و با تقواتر است; زيرا مردم دو دسته اند: يكى آن كه از او بهتر و پارساتر است و ديگرى كه از او بدتر و پست تر است; پس هرگاه بدترى را ببيند بگويد شايد خوبى هاى اين مرد پنهان است و اين براى او خيلى بهتر است، ولى خوبى من آشكار است و اين براى من بد است و اگر كسى را ببيند كه بهتر و پارساتر است، براى او تواضع مى كند، تا به مقام او برسد; بنابراين، اگر چنين رفتارى داشته باشد مسلماً شرافت او بالا مى رود و خوبى او پاكيزه مى شود و همه از او به نيك نامى ياد مى كنند و به تمام معنا آقا و بزرگ اهل زمانش مى شود.
همان اندازه كه تكبّر، انسان را كوچك و خوار مى كند و سبب تنفّر ديگران مى شود، تواضع، انسان را سرفراز و محترم مى كند و سبب گرايش و عزّت است.
نكته: چه خوب است كه انسان در برابر شخص متكبر، فروتنى و تواضع نكند; زيرا فروتنى و تواضع در مقابل او، موجب گمراهى و افزايش تكبّرش مى شود; پس چه بهتر كه در برابر او تكبّر شود تا شايد متنبّه و متوّجه شود كه تكبّر بد است و تواضع خوب. رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى فرمايد:
اذا رايتم المتواضعين من امتّى فتواضعوا لهم و اذا رأيتم المتكبّرين فتكبّروا عليهم فانّ ذلك لهم مذلّة و صغار[12]; هرگاه متواضعان امّت مرا ببينيد، براى ايشان تواضع كنيد و هرگاه متكبران را ببينيد برآنان تكبّر كنيد; زيرا اين باعث ذلّت و كوچكى آنان است.
نياز به يادآورى است كه انسان نبايد بيش تر از حدّ متعارف و معقول تواضع كند; زيرا كه آن موجب ذلّت و خوارى است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. سوره ى غافر، آيه ى 35.
[2]. سوره ى زمر، آيه ى 72.
[3]. جامع السعادات، ج 1، ص 302.
[4].همان.
[5]. نهج البلاغه، محمد عبده، ج 2، ص 166; و نهج البلاغه، فيض الاسلام، ج 2، ص 1135.
[6]. نهج البلاغه، محمد عبده، ج 2، ص 299; و فيض الاسلام، ج 2، ص 1262.
[7]. اصول كافى، ج 2، ص 122.
[8]. سوره ى شعراء، آيه ى 215.
[9]. سوره ى فرقان، آيه ى 63.
[10]. جامع السعادات، ج 1، ص 312.
[11].تحف العقول، ص 467.
[12]. جامع السعادات، ج 1، ص 315.
