اهمیت حق الناس

آتش حق الناس بر هستى متجاوز

هرچيز كه حقى از مردم در آن باشد، درحيطه حق الناس قرار مى‏گيرد. تاكيد اسلام بر رعايت حق الناس آنچنان موكد است كه مى‏گويد آنگاه كه انسان از گناهان پيشين خود به درگاه الهى توبه مى‏كند، تا زمانى كه حقوق ضايع كرده مردم را ادا نكند، توبه‏اش پذيرفته نخواهد بود. يعنى خدا حق خود را در كوتاهى‏ها و تقصيرها و اهمال‏ها در شرايطى كه نشانه‏هاى ندامت واقعى در فرد مسلمان آشكار شود، مى‏بخشد. اما حق مردم را در هيچ شرايطى نه.
آنانكه با پايمال كردن حقوق مردم (به انحاء مختلف) به ثروت و مكنتى رسيده‏اند آنانكه كه مستقيم و غيرمستقيم به حقوق ديگران تجاوز مى‏كنند و از اين راه درآمدهايى بدست مى‏آورند و زندگيشان را اداره مى‏كنند، بايد بدانند كه چوب پايمال كردن حق‏الناس را هم دراين دنيا و هم در روز بازپسين به سختى خواهند خورد و هيچ توجيه و دليل تراشى دراين مقوله كارساز نيست.
حق الناس، چونان اخگرى سرخ و سوزان است كه بر دستان هركس قرار گيرد، تا مغز استخوان را مى‏سوزاند، اما گاه فاصله زمانى پايمال كردن حق ديگران تا درك اين سوزش، فاصله‏اى طولانى است. خيلى‏ها را در اطرافمان مى‏شناسيم كه زندگى شيرين و مرفهى را براى خود وخانواده‏اشان فراهم كرده‏اند، اما ناگهان در اوج لذت‏هاى دنيايى، بلايى سخت بر آنها نازل مى‏شود. عزيزشان سرطان مى‏گيرد، جوانشان به مرگى ناگهانى پرپر مى‏شود، ثرورتشان بناگهان بر باد مى‏رود، كانون وفاى خانوادگى‏شان لكه‏دار مى‏شود و... آنان انگشت حيرت به دهان مى‏گزند كه اين بلا از كجا برآنها نازل شد. اينطور مواقع- غير ازمواردى كه به امتحان الهى از مؤمن برمى‏گردد و حيطه‏اى كاملاً متفاوت است- بايد در جستجوى ظلم به مسلمانى يا مسلمانانى در روابط گذشته برآمد و ردپاى اين ظلم را در زندگى سرپرست خانوار جستجو كرد.
ايمان ما به ما مى‏گويد، آنكه حق الناس را پايمال مى‏كند، هيچ راه فرارى ندارد.
انسانى كه اشرف مخلوقات ناميده شده و جهان با تمام امكانات، نعمات و مواهب براى وى و در خدمت او است در هر وضع و موقعيت و صرف نظر از جنس، نژاد، رنگ، خصوصيات موروثى و اجتماعى، مشخصات اخلاقى و عقيدتى، موجودى است آزاد و برخوردار از يك سلسله حقوق و بايد در تمام جوامع با هر نوع حكومت و تحت هر سليقه و برداشت بتواند از همه اين حقوق و آزاديها بطور كامل برخوردار شود و تا زمانيكه در راستاى حق و قانون و در غير جهت صدمه زدن به اجتماع و افراد ديگر حركت كند هيچكس نبايد در راه او مانعى ايجاد كند و به مقام والاى انسانيت او لطمه وارد آورد. اما هر گاه انسان از اين حقوق و آزاديهاي خداداد سوءاستفاده كند و يا ديگران را از تمامى يا برخى از اين حقوق و آزاديها محروم سازد نه تنها زندگي اندوهباري پيدا خواهد كرد و با انواع مشكلات و مصائب روبرو خواهد شد بلكه از زندگى ديگران نيز سلب آسايش خواهد نمود و باعث دردسر و گرفتارى براى آنان خواهد شد.
هر فردى با توجه به حقوق طبيعى و الهى كه خداوند دراختيار او قرار داده بايد سعى كند كه هم از حقوق خود صيانت و حفاظت بعمل آورد و هم با رعايت همه مصالح فرد و جامعه در راه اعتلاى يك جامعه انسانى و ايده‏آل گام بردارد.
بديهى است تحقق جامعه‏اى مترقى، ايده‏آل و مدينه‏اى فاضله آرزوى هر كسى است. رسيدن به چنين جامعه‏اى چندان دور از انتظار نيست بشرط آنكه هر كس به سهم خود تلاش كند به حقوق و آزادى‏هاى ديگران احترام بگذارد و با قاطعيت جلوى انحرافات و ناهنجاريهاى اجتماعى بايستد.

حقوق مسلمانان نسبت به يكديگر

رسول گرامى اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) فرمودند: براستى براى هر مسلمانى برعهده برادر مسلمانش شش حق وجود دارد: هنگام ملاقات بر او سلام كند، هنگام بيمارى به عيادتش برود، زمانى كه عطسه كرد او را با عبارت يرحمك الله دعا كند و زمانى كه مرد او را تشييع جنازه نمايد، هنگامى كه او را دعوت نموده دعوتش را اجابت نمايد و آنچه براى خود دوست مى‏دارد براى او هم بپسندد و آنچه براى خود نمى‏پسندد براى او هم ناخوش بدارد.
هنگامى كه سخن از حق و حقوق افراد نسبت به يكديگر به ميان مى‏آيد معمولا در ذهن افراد حق و تكليف فرزندان نسبت به پدر و مادر، حقوق والدين نسبت به فرزندان، زن و شوهر نسبت به يكديگر، همسايه ها نسبت به يكديگر، حقوقي كه معلم بر شاگردان و بالعكس دارد و مواردى از اين نمونه متبادر مى‏گردد ليكن حق و حقوقى كه افراد نسبت به يكديگر دارند از هر قشر و طيف و دسته‏اى، از هر جنس و صنف و طايفه اي دامنه‏اى بس وسيع دارد و در حقيقت وسعتي به اندازه جامعه اسلامى پيدا مى‏كند البته اين امكان وجود ندارد كه يك مسلمان نسبت به همه مسلمانان ديگر تمام اين حقوق را مراعات كند اما در قرآن و احاديث مكررا توصيه شده است كه هر فرد مسلمانى بايد آمادگى اداى اين حقوق را داشته باشد و آنچه كه برعهده او گذاشته شده نسبت به ديگر مسلمانان بجا آورد و فكر نكند كه وظيفه او منحصرا محدود به فرزند، والدين و همسايه مى‏شود. به عبارت ديگر همين كه فردى مسلمان شد با اتكاء به همين خصيصه مسلمانى يك سري حقوق و وظايف بر او مترتب مي گردد كه بايد در ايفاى آن تلاش نمايد.
بطور مثال هر كس فرياد مظلومى را بشنود كه كمك مى‏خواهد و او را كمك نكند مسلمان نيست. مسعود حسينى كارشناس حقوقى در اين باره مى‏گويد: اگر حقوق افراد در جامعه پايمال شود و هر كس خودسرانه و بدون رعايت اصول قانونى در حيطه كارى ديگرى وارد شود امنيت و ثبات جامعه و نيزآزادى و حرمت افراد از بين رفته و به تدريج هرج ومرج و تباهى و استبداد و خودكامگى حاكم مي گردد و جامعه به انحطاط كشانده مى‏شود.
وي اضافه مى‏كند اگر هر كس به سهم خودش حقوق ديگران را در همه زمينه‏ها اعم از سياسى، قضايى، اجتماعى و اقتصادى رعايت كند و متقابلا صيانت و رعايت حقوق خود را از جامعه مطالبه نمايد در آن جامعه هيچگاه چيزى به نام تضييع حقوق نخواهيم داشت و محدوده حقوق فردى و اجتماعي افراد كاملا مشخص و شناخته شده خواهد بود.
اين كارشناس مى‏گويد: خداوند با آنكه خود خالق و مالك هستى است و همه جا حاضر و ناظر بر اعمال بندگان خويش است با اين حال به بندگان خويش اختيار و آزادى داده است و آنها را در حيطه كارى خودشان آزاد گذاشته است و حتى خودش در اعمال و افعال اختيارى آنان وارد نمى‏شود و دخالت نمى‏كند از اين رو جاى دارد مردم نيز در حيطه كارى خداوند وارد نشوند و حق الهى را محترم شمارند و حرمتش را نگاه دارند همچنين شايسته است كه مردم با رعايت آزادى و اختيار خودشان در امور ديگران دخالت نكنند و حقوق يكديگر را رعايت نمايند چرا كه رعايت اين حقوق از اختصاصات جامعه مدنى نبوى است.
وى تصريح مى‏كند: فرآيند رشد و هدايت در يك جامعه الهي با رعايت اصل آزادى و حفظ حقوق متقابل تحقق مى‏يابد نه با زور و سلطه و از اين جاست كه وظيفه خطير مسئولين نظام اسلامى مشخص مى‏شود كه بايد آنچنان به عدالت و انصاف رفتار نمايند كه ضمن راهنمايى و هدايت مردم موجبات رعايت حقوق آنان را به گونه‏اى فراهم سازند كه حتى به اندازه ذره ناچيزى حقوق آنان تضييع نگردد.

حق الناس وظيفه بزرگي بر گردن مردم و مسئولين

«حق الناس» يكى از عالى‏ترين مفاهيم حقوقى در اسلام است. عباسعلى كامرانيان پژوهشگر مسائل دينى در اين باره معتقد است كه رعايت حقوق مردم يا به عبارت ديگر «حق الناس» يكى از وظايف بزرگى است كه برعهده مسئولين و مردم گذاشته شده است و عدم رعايت آن توسط مسئولين و مردم، موجب بروز مشكلات عديده فردى و اجتماعى در جامعه مى‏شود.
به عنوان مثال يكى از حقوق مردم كه بر مسئولين مترتب است اجراى عدالت اجتماعى است. اگر مسئولين در عرصه اقدامات و كارهاي خويش عدالت را مدنظر قرار داشته باشند، مى‏توان گفت كه حقوق مردم را به تمامي رعايت كرده‏اند و زمينه لطمه به حق الناس را از بين برده‏اند، زيرا يكى از اهداف بزرگ انبياء برقرارى عدالت بوده است چنانكه خداوند متعال در آيه 25 سوره حديد مى‏فرمايند: ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم به عدالت قيام كنند...
اگر به عدالت اجتماعى از اين ديدگاه بنگريم كه عدالت يعني دادن حق هر كس به او، متوجه خواهيم شد كه يكي از سرفصل‏هاى بزرگ اداى حقوق مردم، بسط و گسترش عدالت اجتماعى است.
از اين كه بگذريم در بين مردم نيز اگر قاعده و قانون درست حكمفرما نباشد، زمينه‏هاى تضييع حقوق عمومى فراهم مى‏شود.
وي مى‏افزايد: رعايت حقوق مردم در محل كار و كسب و در عرصه اجتماع شامل مصاديق مختلفى مى‏شود مثلا كسانى كه حقوق شرعى خويش مانند خمس و زكات را پرداخت نمى‏كنند به حق خود و ديگران و خصوصاً فقرا و نيازمندان تجاوز مى‏كنند.
خداوند متعال در آيات 35 و 34 سوره توبه به اين حقيقت اشاره مى‏فرمايند: كسانى كه طلا و نقره را ذخيره مى‏كنند و بخاطر دنيا دوستى آنها را در راه خدا انفاق نمى‏كنند را به عذاب دردناك بشارت بده، روزى كه طلا و نقره هايشان در آتش گداخته شود و با آنها پيشانى، پشت و پهلوهايشان را داغ كنند و فرشتگان عذاب به آنها گويند:
اين است نتيجه ذخيره‏سازى زر و سيم در دنيا و نپرداختن حقوق فقرا. اكنون عذاب آتش و سيم و زرى را كه مي اندوختيد بچشيد.
اين پژوهشگر در ادامه با اشاره به مصاديق بزرگ ديگر تضييع حق الناس مى‏گويد: كم‏فروشى و گرانفروشى نيز از مصاديق بزرگ و رايج ضايع كردن حق‏الناس است كه در سطح بسيار وسيعى حقوق عامه را مورد دستبرد قرار مى‏دهد خداوند متعال حتى از اين كار تعبير به فساد فرموده است، در آيه 85 سوره اعراف در اين باره آمده است:
كم نفروشيد و گرانفروشى نكنيد و در سنجش وكيل و وزن با مردم عدل و درستى پيشه سازيد و كم فروشى در جنس و وقت و كار و... نكنيد و در زمين فساد ايجاد نكنيد.
كامرانيان در باره مصاديق ديگر عدم رعايت حق الناس اضافه مى‏كند در هر جامعه‏اى، معمولا افراد ضعيف و كودكان و كسانى كه قدرت استيفاي حقوق خود را ندارند، بيشتر در معرض تضييع حقوق قرار مى‏گيرند. از اين گروه‏ها مى‏توان به عنوان مثال به ايتام و فقرا به عنوان دو گروه مهم اشاره كرد. خداوند متعال درباره رعايت حقوق ايتام در آيه 10 سوره نساء مى‏فرمايند: كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم مى‏خورند در حقيقت فقط آتش مى‏خورند و بزودى در شعله‏هاى آتش دوزخ مى‏سوزند.
همچنين خداوند متعال به پيامبر اسلام و همه مؤمنان و دست اندركاران امور امر فرموده‏اند كه از حقوق فقرا پاسدارى كنند و حتى لحظه‏اى از آنها غافل نشوند زيرا اغنياء و پول پرست‏ها و هوس بازها و گناهكاران اين افراد ضعيف را زودتر استثمار مى‏كنند و حقوقشان را ضايع مى‏سازند.
در آيه 28 سوره كهف خطاب به پيامبر آمده است:
هميشه خود را در نهايت بردبارى به محبت كسانى كه صبح و شام خدا را مى‏خوانند و طالب رضاى او هستند وادار كن و يك لحظه از آنها چشم نپوش كه به زينت‏هاى دنيا مايل شوى...
به عقيده اين كارشناس: به عدالت سخن گفتن، واسطه ازدواج شدن، شهادت حق دادن، دفاع از جان و مال و ناموس مردم، حمايت از مظلومان، برخورد با ظالمان و برخورد با متقلبان و... از جمله مواردى است كه مى‏تواند موجبات عدم تضييع حق عمومى مردم را فراهم سازد.
امام على(علیه السلام) درباره اهميت توجه به حقوق مردم در خطبه 167 نهج‏البلاغه مى‏فرمايند: هركس حقوق بندگان خدا را بجاي آورد در حقيقت حدود خداوند را بجا آورده است.
وى اضافه مى‏كند: رعايت حقوق مردم شامل مصاديق مختلفى مى‏شود از جمله در محل كار و تحصيل، در خانواده و در جامعه...
اين پژوهشگر همچنين ادامه مى‏دهد مثلا در محيطهاى كارى افراد بايد تلاش كنند كه حقوق يكديگر را تضييع نكنند و به حقوق يكديگر احترام بگذارند، از ايجاد سرو صدا و مزاحمت، خنده‏هاى بلند، صحبت‏هاى بلند نامناسب و آلوده سازى محيط جلوگيرى كنند تا ديگران به راحتى بتوانند به انجام وظيفه خود بپردازند مخصوصاً در محيطهاى جمعى اين مسئله حتماً بايد رعايت شود.
وى به مسئله استفاده شخصي از وسائل عمومى نيز در اين رابطه اشاره مى‏كند و مى‏گويد: استفاده از وسايل عمومي ادارات مثل اتومبيل ها، منازل، رايانه ها، اوراق و دفاتر و ساير وسايل موردنياز ادارات براى استفاده‏هاى شخصى در حقيقت نوعى تجاوز به حقوق ديگران و بيت‏المال و عدم رعايت عامه مردم است، يا مثلا در محيطهاى تحصيلى وقت گذرانى دركلاس، گرفتن وقت اساتيد به بهانه‏هاى مختلف با بحث‏هاى شخصى و بيهوده، ايجاد مزاحمت و... از جمله مسايلى است كه به حقوق دانش آموزان، طلبه‏ها و دانشجويان لطمه‏هاى جدى وارد مى‏سازد.
به عقيده اين كارشناسان البته بوجود آوردن فضاى بحث و گفت وگو در محيطهاى آموزشى اگر بصورت عمومى، علمى و فراگير باشد و جنبه آموزشى هم براى ديگران داشته باشد، نه تنها بد نيست بلكه اطلاعات عمومى ديگران را هم بالا مى‏برد و براى ديگران بسيار سودمند خواهد بود ليكن مزاحمت‏هاى شخصى و گرفتن وقت كلاس نه تنها استفاده‏اى براى عموم ندارد بلكه وقت ديگران هم گرفته مى‏شود، و به ضرر آنان خواهد بود.
منبع: سايت انديشه قم /س