مکارم الاخلاق (1)

(پژوهشي پيرامون روايت تتميم مکارم اخلاق و روايات همانند)

چکيده

مقاله ي پيش رو پژوهشي است پيرامون روايت معروف (شناخته شده) مکارم اخلاق که در نقل معروف با عبارت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» آورده شده است.
در اين پژوهش در سه بخش: سند، مفردات و دلالت مباحث مربوط به اين روايت مورد کاوش قرار گرفته است.
در بخش اول، به سند اين روايت در روايات شيعه و اهل سنت پرداخته شده و نقل هاي گوناگون آن و ساير مباحث سندي بررسي شده است.
بخش دوم، به بيان مفردات (فقه اللغه) و وجوه ادبي و احتمالات هر فراز از روايت اختصاص دارد.
در بخش سوم، به دلالت روايت و ديگر روايات همانند پرداخته شده است. در اين بخش، رابطه ي بعثت با مکارم اخلاق، معناي تتميم مکارم اخلاق و مصاديق مکارم اخلاق بيان شده است.
اين پژوهش با تبيين معنا و برخي از مصاديق مکارم اخلاق، اين مکارم را از امتيازات اخلاق اسلامي در مقايسه با ديگر مکاتب اخلاقي بر مي شمارد.
واژه هاي کليدي: مکارم الاخلاق، انما بعثت، بمکارم الاخلاق، بعثت، لاتمم، محاسن الاخلاق، صالح الاخلاق، بعثني.

مقدمه

روايت تتميم مکارم اخلاق- انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق- نقل شده از پيامبر(ص) يکي از روايات معروفي (2) است که در بسياري از کتب روايي و غيره روايي- معمولا- هر جا از بعثت و اخلاق سخن به ميان آمده، آورده شده و در مقالات و سخنراني ها نيز از آن ياد مي شود.
با اين اوصاف، تا کنون پژوهشي مستوفي و همه جانبه درباره ي اين روايت از جهت سند و دلالت انجام نشده يا دست کم نگارنده آن را نيافته است.
در اين پژوهش، به بيان روايت تتميم مکارم اخلاق و روايات مشابه از سه جهت سند، مفردات و دلالت مي پردازيم.

سند

الف: روايت تتميم مکارم اخلاق در مصادر خاصه (شيعه )

روايت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، هر چند شناخته شده است و از آن به روايت معروفه ياد مي شود، (3) هيچ يک از کتاب هاي چهارگانه (کتب اربعه) روايي شيعه آن را نقل نکرده اند.
از ميان علماي اماميه (شيعه ي دوازده امامي) قديمي ترين کتابي که روايت تتميم را نقل کرده است مجمع البيان، در تفسير قرآن کريم، نگاشته ي امين الاسلام ابوعلي فضل بن طبرسي (در گذشته به سال 548 هـ .ق) است. وي در ذيل آيه ي «و انک لعلي خلق عظيم» (4) مي نويسد:
و قيل: سمي خلقه عظيما لاجتماع مکارم الاخلاق فيه، و يعضده ما روي عنه قال: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.
و گفته شده: خلق پيامبر عظيم ناميده شد به سبب گرد آمدن مکارم اخلاق در آن حضرت، و اين معني را تأييد مي کند آن چه از حضرت روايت شده است که فرمود: جز اين نيست فرستاده شدم تا مکارم اخلاق را تمام کنم. (5)
فرزند شيخ طبرسي، ابونصر حسن بن فضل طبرسي نيز در مقدمه ي کتاب مکارم الاخلاق (6) خود اين روايت را بدون ذکر سند بيان کرده است.
در تفسير نورالثقلين نيز اين روايت با لفظ «روي» از مجمع البيان نقل شده است. (7) علامه مجلسي اين روايت را نيز از صاحب مجمع البيان نقل کرده است. (8) وي در دو جاي ديگر نيز با لفظ «روي» اين روايت را بدون آن که از کتابي نقل کند، آورده است. (9) در جاي ديگري هم با تعبير «قوله (ص)» روايت را ذکر کرده است، بدون آن که از کتابي نام ببرد يا سندي ذکر نمايد. (10) محدث نوري نيز در مستدرک الوسائل اين روايت را از مجمع البيان نقل کرده است. (11) صاحب تفسير شريف الميزان هم اين روايت را بدون آن که به مصدري ارجاع دهد با تعبير روايت معروفه آورده است. (12)
به اين ترتيب، بسياري از دانشمندان [شيعه] که اين روايت را در بيان کتاب هاي خود آورده اند، يا به مصدري ارجاع نداده اند و يا به مجمع البيان ارجاع داده اند.
بر اين اساس، احتمال قوي آن است که مصدر اصلي اين روايت در اماميه (شيعه ي دوازده امامي) کتاب مجمع البيان باشد و مرحوم طبرسي آن را از اهل سنت اخذ کرده باشد؛ چنانچه شيوه ي او در تمام تفسير چنين بوده است. و اقوال عامه (اهل سنت) را در کنار اقوال اماميه نقل مي کرده است.

ب. روايت تتميم مکارم اخلاق در مصادر عامه (اهل سنت)

اهل سنت اين روايت را مسنداً (13) و مرسلاً (14) از پيامبر(ص) نقل کرده اند.
قديمي ترين مصدري که از اهل سنت روايت تتميم را نقل کرده (15) سنن کبري از احمدبن حسين بن علي بيهقي (در گذشته به سال 458 هـ .ق) از صحاح سته است.
وي اين روايت را مسنداً از ابي هريره، از رسول خدا روايت کرده است. (16)
پيش از بيهقي، امام مالک بن انس (در گذشته به سال 179 هـ.ق) اين روايت را با نقلي متفاوت، «بعثت لاتمم حسن الاخلاق»، ذکر کرده است. (17) همچنين امام احمدبن حنبل (در گذشته به سال 241 هـ .ق) آن را با لفظ «انما بعثت لاتمم صالح الاخلاق» (18) و نيز بخاري (در گذشته به سال 256 هـ.ق) در الادب المفرد آن را به لفظ «انما بعثت لاتمم صالحي الاخلاق» آورده است. (19)
روايت تتميم، با نقل معروف: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، علاوه بر آنچه از بيهقي گذشت، در ديگر کتب روايي اهل سنت نيز نقل شده است. (20)
از پيشينه اي که بيان شد اين احتمال قوت بيشتري مي يابد که روايت تتميم در شيعه اصل معتبري ندارد و آن را ابتدا مرحوم طبرسي در مجمع البيان مرسلاً نقل کرده است. (21) و ديگر علماي شيعه از وي اخذ کرده اند. نقل مرحوم طبرسي نيز به احتمال قوي مأخوذ از اهل سنت بوده است. اما اهل سنت آن را مسنداً در صحاح خود ذکر کرده اند.
نتيجه آن که اين روايت مورد پذيرش روايان و محدثان اهل سنت قرار گرفته است، و محدثان و ديگر علماي خاصه(شيعه) آن را تلقي به قبول کرده و برخي از آن به روايت معروفه ياد کرده اند.

ج. نقل هاي همانند روايت تتميم مکارم اخلاق

دسته اي ديگر از روايات وجود دارد که از بعثت پيامبر(ص) و مکارم الاخلاق سخن مي گويد، ولي از «تتميم (لاتمم)» يا «تمام» در آن ياد نشده است.
اولين مصدر در اين طايفه از روايات فقه الرضا است که بنابر قولي به علي بن بابويه (در گذشته به سال 329 هـ .ق) (پدر شيخ صدوق) منسوب است، وي چنين مي گويد:
و نروي عن النبي(ص) انه قال: بعثت بمکارم الاخلاق؛ (22)
و از پيامبر اکرم(ص) روايت مي کنيم که او فرمود: به مکارم اخلاق مبعوث شدم. شيخ طوسي عليه السلام در امالي، با اندکي تفاوت، از امام موسي کاظم از امام محمد باقر عليه السلام از پدرانش، از علي (ع) نقل کرده است که فرمود: شنيدم از پيامبر(ص) مي فرمود: «بعثت بمکارم الاخلاق و محاسنها»23 يعني: «به مکارم اخلاق و نيکويي هاي آن مبعوث شدم».
باز در امالي شيخ طوسي، با کمي تغيير در عبارت و نزديک به معناي مذکور، از امام رضا(ع)، از پدرانش عليهم السلام، از علي بن ابي طالب(ع) ، روايت کرده است که پيامبر خدا(ص) فرمود: «عليکم بمکارم الاخلاق فان الله بعثني بها...» (24)؛ يعني: «بر شما باد به مکارم الاخلاق، پس به درستي که خداوند مرا به آن مبعوث کرده است».
علامه مجلسي در بحارالانوار (25) و محدث نوري در مستدرک الوسائل (26) و ديگران نيز اين دو روايت را از شيخ طوسي نقل کرده اند. (27)
در اين دسته از روايات، پذيرش روايت کتاب فقه الرضا به پذيرش تمام روايات اين کتاب بستگي دارد. برخي از علما و فقها روايات آن را پذيرفته اند، ولي عده اي نيز روايات آن را نپذيرفته اند. (28)
اما دو روايت مذکور از امالي شيخ طوسي، هر چند مستند است، در سلسله ي راويان هر دو روايت، شخصي به نام ابوالمفضل محمدبن عبدالله بن مطلب شيباني وجود دارد که جمعي از دانشمندان علم رجال او را تضعيف کرده اند. (29)
در کتب روايي اهل سنت، اين دسته از روايات وجود ندارد و آن چه نقل شده به لفظ «تتميم» يا «تمام» و يا «کمال» است که پيش از اين گذشت.

د: نتيجه

رويات تتميم با توضيحي که گذشت از اهل سنت نقل شده، و محدثا شيعه همچون علامه مجلسي و محدث نوري و ... و نيز ساير دانشمندان اماميه آن را پذيرفته اند.
شايد بتوان گفت: روايت تتميم در کنار دسته ي دوم از روايات- که بدون لفظ «تتميم»، يا «تمام» تنها به مکارم اخلاق و بعثت تصريح دارد، و از طريق شيعه نقل شده است- در رديف اخبار «مستفيض»(30) است و جملگي دلالت دارند که بين بعثت پيامبر(ص) و مکارم اخلاق رابطه وجود دارد.
در اين ميان، دسته ي سومي از روايات نيز هست که مصاديق مکارم اخلاق را بيان کرده است، که در همين مقاله به آن خواهيم پرداخت.
مجموع روايات ياد شده اين مطلب را ثابت مي کند که مکارم اخلاق در فرهنگ اسلامي جايگاهي بس عظيم دارد.

پی نوشت ها :

1. پژوهشگر گروه اخلاق دفتر تبليغات اسلامي اصفهان.
2. از به کار بردن اصطلاح روايت مشهوره دوري شد، زيرا روايت مشهوره روايتي است که در نزد اصحاب ائمه مشهور باشد، و اين روايت در نزد محدثان و دانشمندان متأخر از آنان مشهور است. در اين باره ر.ک: محقق خويي، اجود التقريرات، ج2، ص 159.
3. طباطبايي، محمدحسين الميزان، ج19، ص 377
4. قلم/ 4.
5. طبرسي، مجمع البيان، ج9و10، ص 500.
6. حسن بن فضل طبرسي، مکارم الاخلاق، ص 8.
7. حويزي، نورالثقلين، ج5، ص 392.
8. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج16، ص 209.
9. همان، ج 67، ص 372.
10. همان، ج 68، ص 373.
11. محدث نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص 192.
12. طباطبايي، محمدحسين، الميزان، ج19، ص 377.
13. مسند نقل روايت همراه با ذکر سند آن، يعني نام راوياني است که آن روايت را نسل در نسل نقل کرده اند. ر.ک: دراسارت في علم الدرايه (تلخيص مقياس الهدايه علامه مامقاني)، تحقيق و تلخيص: علي اکبر غفاري، ص 36.
14. مرسل نقل روايت بدون ذکر سند آن، يعني بدون ذکر نام راوياني است که آن روايت را نقل کرده اند. ر.ک: همان، ص 60.
15. صحاح سته، به شش کتاب از کتاب هاي روايي اهل سنت گفته مي شود که روايات آنها نزد اهل سنت معتبر است و معروف ترين آنها صحيح بخاري و صحيح مسلم است.
16. بيهقي، احمدبن حسين بن علي، سنن کبري، ج10، ص 192.
17. مالک بن انس، موطا، ج2، ص 904.
18- احمدبن حنبل، مسند احمد، ج2، ص 381
19. محمدبن اسماعيل، الادب المنفرد، ص 67.
20. مانند: محمدبن سلامه، مسند الشهاب، ج2، صص 193، 192و191؛ متقي هندي، کنز العمال، ج3، ص 16، و ج11، ص 420؛ محمدبن اسماعيل عجلوني، کشف الخفاء، ج1، ص 287.
21. طبرسي، مجمع البيان، ج9و10، ص 500.
21. علي بن بابويه، فقه الرضا(ع)، تحقيق: موسسه آل البيت، ص 325.
22. طوسي، محمدبن حسن، امالي، ص 596.
23. همان، ص 477.
24. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج16، ص 287، و ج66، ص 375.
25. محدث نوري، مستدرک الوسائل، ج11، ص 191.
26. طباطبايي، محمدحسين، الميزان (ج6، ص 307) روايت «بعث بمکارم الاخلاق و محاسنها» را از تهذيب شيخ طوسي نقل کرده است که ظاهراً اشتباه قلمي است و به جاي امالي، تهذيب شيخ نوشته شده است.
27. در اين باره ر.ک: فقه الرضا(ع)، تمهيد، تحقيق: موسسه آل البيت.
28. در اين باره ر.ک: رجال نجاشي، ص 396؛ تفرشي، نقدالرجال، ج4، ص 253؛ آيه الله خويي- رحمه الله عليه- معجم رجال الحديث، ج17، ص 260.
29. خبر مستفيض خبري است که راويان زيادي آن را نقل کرده ولي به تواتر نرسيده باشد. در اين باره ر.ک: در اسارت في علم الدرايه (تلخيص مقياس الهدايه علامه مامقاني) تحقيق و تلخيص: علي اکبر غفاري، صص 23و 24.

منبع: پایگاه نور
/خ