درباره‌ی تاریخ رودکی‌شناسی در تاجیکستان

رودکی در شمار آن شاعران بزرگ جهان است که احوال و آثارشان در زمان زندگی توجه خوانندگان و محققان را جلب نموده است و با مرور زمان این توجه هر چه بیشتر شده است. به خصوص این توجه در موطن او ماوراءالنهر و تاجیکستان کنونی خیلی برجسته‌تر بوده است.
محققان، تاریخ آموزش احوال و آثار رودکی را از ابتدای سده‌ی نوزدهم (سیزدهم هجری قمری) در اروپا دانسته‌اند؛ از جمله اثر شرق‌شناس فرانسوی امیده ژوردن (1) ایران را اولین اثر درباره‌ی رودکی شمرده‌اند. (2) حال آن که اطلاعات ثبت شده در این اثر درباره‌ی رودکی از اطلاعات خزانه‌ی آمیره و بهارستان جامی نقل شده است. بنابراین، به نظر ما، تاریخ آموزش احوال و آثار رودکی را باید از زمان خود او شروع کرد. هر چند از تذکره و آثار ادبیات شناسی زمان سامانیان چیزی باقی نمانده است، در حال حاضر اشاره‌های شهید بلخی، کسایی مروزی، معروفی بلخی، دقیقی، ابوزراعه‌ی گرگانی، ابوالقاسم فردوسی و امثال این‌ها را می‌توان نخستین اطلاعات پیرامون استاد رودکی دانست؛ زیرا آن اشاره‌ها هر کدام جنبه‌ای از احوال و آثار شاعر بزرگ را روشن می‌نمایند. با توجه به این نکته رودکی‌شناسی را در تاجیکستان می‌توان به سه دوره‌ی بزرگ جدا کرد:
1. دوره‌ی اول از زمان رودکی تا ابتدای قرن بیستم
2. از سال‌های 1920 تا سال 1956.
3. از سال 1956 تا امروز
دوره‌ی اول، که زمانی بیش از نهصد سال را در برگرفته، اساساً منابع گوناگون ادبی و تاریخی را در خود جای داده است. بررسی مقایسه‌ای این منابع، تحقیق جداگانه‌ای را می‌طلبد. حال تنها به این نکته اکتفا می‌شود که هر چند معلومات سرچشمه‌ها درباره‌ی رودکی خیلی مختصر و بیشتر تکراری‌اند، ولی برای روشن کردن جنبه‌های گوناگون احوال و آثار شاعر خیلی سودمندند. بنابراین، جست وجو در زمینه‌ی پیداکردن سرچشمه‌های نو را باید همه جانبه وسعت داد.
دوره‌ی دوم رودکی‌شناسی در تاجیکستان با آثار استاد صدرالدین عینی آغاز می‌شود. او نمونه‌ی ادبیات تاجیک خود را، که سال 1926 در مسکو به چاپ رسیده است، با نقل شرح حال و نمونه‌ی آثار رودکی با ذکر مآخذ‌ها شروع نموده و در پایان چند مطلب مهم را بیان کرده است. او مقام بلند رودکی را در ادبیات تاجیک و فارس نشان داده و اندیشه‌ی دولتشاه سمرقندی را درباره‌ی سبک اشعار شاعر رد می‌کند و درست تأکید می‌نماید که «شعر رودکی در کمال روانی و دارای فصاحت و ملاحت است».(3)
استاد عینی همچنین در خصوص نام، کنیه و زادگاه شاعر اظهار نظر کرده و معلومات خود را با چنین اندیشه‌ی وطن دوستانه به پایان می‌رساند: «به هر حال، ظهور استادی مثل رودکی از ماوراءالنهر باعث افتخار ما تاجیکان است».(4)
در واقع نام و آثار استاد رودکی در آن سال‌ها به یک رمز، وسیله‌ی خودآگاهی و خودشناسی مردم تاجیک تبدیل یافته بود. روشنفکران تاجیک توره قول ذهنی در روزنامه‌ی آواز تاجیک و دهقان در مجله‌ی دانش و آموزگار مسئله‌ی تجلیل جشن هزار سالگی رودکی را به میان گذاشتند.(5)
کمیسریات معارف تاجیکستان این پیشنهاد را پذیرفت و 23 مارس سال 1926 را «روز رودکی» اعلام نمود.(6) در حقیقت جشن هزار سالگی بنیادگذار ادبیات کلاسیک تاجیک و فارس «حس خودشناسی خلق محنتکش را باز هم بلند برداشت».(7)

استاد عینی نه تنها توجه روشنفکران تاجیک را به احوال و آثار پایه‌گذار ادبیات کلاسیک تاجیک و فارس جلب نمود، بلکه خود تلاش و جست و جوهای علمی را پیرامون شاعر بزرگ ادامه داد. او معلومات آثار مورخان، سیاحان و جغرافی‌دانان، تذکره‌نگاران عرب و ایرانی سمعانی، ادریسی، محمد عوفی و دیگران را مورد تحقیق عمیق قرار داده و پیرامون تعیین زادگاه شاعر به کشفیات مهم علمی نائل شد. او محل دقیق قبر رودکی را تعین نموده و در نامه‌های خود به دهاتی و مسئولان دیگر ضرورت فرستادن یک هیئت علمی را به دیه‌ی پنج رود ناحیه‌ی پنجکنت تأکید نمود. مقاله‌ی «قبر استاد رودکی در دیه‌ی رودک» نتیجه‌ی این جست و جوهای علمی بود که نخست در مجله‌ی صدای شرق (1940، ش5)، سپس در مجموعه‌ی استاد رودکی (استالین آباد، 1940) به زبان‌های تاجیکی و روسی چاپ شد.

رساله‌ی استاد رودکی عینی اولین اثر در ادبیات‌شناسی تاجیک بود که شرح حال مفصل شاعر را بر اساس معلومات سرچشمه‌های ادبی و تاریخی بیان نموده؛ مهم‌ترین اثرهای او را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. در این رساله همچنین درباره‌ی زمان شاعر و محیط ادبی و فرهنگی او معلومات داده شده، و بار اول اشعار پراکنده‌ی شاعر از سرچشمه‌ها جمع‌آوری و درج شده است.
به این خدمت شایسته‌ی استاد عینی پیرامون تحقیق در احوال و آثار رودکی و جمع‌آوری آثار او دانشمندانی، مانند سعید نفیسی، میرزایف، هادی‌زاده و دیگران بهای بلند داده‌اند.
در سال 1940 در تاجیکستان همچنین مقاله‌ی «ساتم الغ‌زاده» استاد ابوالحسن رودکی در کتاب نمونه‌های ادبیات تاجیک چاپ شد که بر اساس معلومات تذکرة‌الشعرا، آتشکده و خزانه‌ی آمیره تألیف شده است.
در جلد اول کتاب تاریخ مختصر خلق تاجیک باباخان غفوراف، که سال 1947 به چاپ رسید، در ضمن بررسی مفصل وضع فرهنگی و ادبی دوره‌ی سامانیان، شرح حال رودکی را نیز درج کرده، و به آثار او بهای بلند داده شده است.
شریفجان حسین‌زاده ادبیات‌شناس در یک سلسله مقاله‌های خود خوانندگان را با شرح حال و محتوای آثار رودکی آشنا می‌نماید. مقاله‌های «دانا و سخنسرای پنج رود»، «پدر و مربی ادبیات تاجیک»، «آفریننده‌ی شعر و انسان دوست بزرگ» از همین زمره‌اند.
مسئله‌ی طرز تعلیم احوال و آثار رودکی در مدارس در مقاله‌ی میرزایف بررسی شده است.
در این دوره در میان آثاری که به تحقیق تاریخ ادبیات و فرهنگ خلق تاجیک در قرون وسطا پرداخته‌اند ضمناً درباره‌ی رودکی نیز سخن رفته است. از جمله در اثر عارفی از تاریخ افکار پداگوژی خلق تاجیک فصلی به موضوع «بعضی مسئله‌های تربیت در آثار ابوعبدالله رودکی» اختصاص داده شده است. در ضمن اثرهای دهاتی، ملاجان فاضل‌ اف، بهرام سیروس، حسین‌زاده، میرزازاده و دیگران نیز اشاراتی به رودکی شده است.
هر چند پس از آثار عینی و سعید نفیسی در دوره‌ی دوم درباره‌ی رودکی چیز تازه‌ای گفته نشد، ولی آثار مذکور برای بیشتر و بهتر آشنا شدن مردم با شاعر بزرگ و اندیشه‌های بلند اجتماعی و اخلاقی او یاری نمودند.
دوره‌ی سوم رودکی‌شناسی در تاجیکستان خیلی پر بار و گسترده بوده و تحقیق و نشر آثار رودکی در آن خیلی وسعت و گسترش یافته است.
پس از انتشار قرار حکومت تاجیکستان «درباره‌ی گذرانیدن جشن 1100 سالگی روز تولد کلاسیک بزرگ ادبیات تاجیک رودکی (شاعر بزرگ کلاسیک) در سال 1955 توجه به احوال و آثار رودکی خیلی زیاد شد.
زند کارمند علمی انستیتوی زبان و ادبیات، به آموزش اندیشه‌های اجتماعی رودکی و معاصرانش پرداخته؛ در این موضوع به زبان‌های تاجیکی و روسی مقاله‌هایی چاپ نمود. رساله‌ی صاحبقران شاعری- استاد رودکی مخایل زند از اولین کتاب‌هایی بوده که در آستانه‌ی جشن چاپ شد و خوانندگان را با آثار شاعر بزرگ و ارزش‌های اخلاقی و تربیتی آن آشنا نمود.
میرزازاده، ادبیات‌شناس، در میان برخی مقاله‌هایش مسئله‌های مقاوم رودکی در تاریخ ادبیات تاجیک و فارس و همچنین اندیشه‌های گوناگون اجتماعی و اخلاقی او را مورد بررسی قرار داده است.
در مقاله‌های علمی و عمومی محمود موضوعات سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و بشردوستی در اشعار رودکی و تأثیر او بر آثار شاعران دیگر مطرح شده‌اند.
رساله‌ی دیگری که در این دوره انتشار یافت اثر میرزایف رودکی و انکشاف غزل در عصرهای دهم و پانزدهم می‌باشد که به زبان‌های تاجیکی (با حروف فارسی) و بعداً به زبان روسی به چاپ رسید. در این رساله‌ی علمی دانشمند تاجیک پیش از همه مسئله‌ی پیدایش، تشکل و تکامل غزل را در ادبیات تاجیک و فارس مورد بحث قرار داده؛ نقش رودکی را در تشکل آن با دلیل‌های فراوان نشان می‌دهد و سپس سیر و تکامل غزل را تا سده‌ی پانزدهم دنبال می‌نماید.
در مقاله‌های دهاتی، حسین‌زاده، اسام‌الدین نصرالدین اف، اتاخان سیف‌الله یف، غفاراف، رستم جوره‌یف ابوعبدالله رودکی بود. این اثر برجسته‌ی علمی در تاریخ رودکی‌شناسی جایگاه خاصی داشته و تا امروز ارزش خود را همانند یک اثر جامع علمی نگاه داشته است. این اثر عبارت از شش باب بوده که مهم‌ترین مسائل زمان، روزگار، آثار شاعر، تحلیل و بررسی موضوع و مضمون اشعار او را در بر گرفته، و مقام شاعر را به عنوان سر دفتر ادبیات کلاسیکی فارس و تاجیک معیّن نموده است.

همان‌گونه که خود مؤلف در اثر تأکید نموده است، به خاطر زمان کوتاه تألیف شدن چنین اثر برجسته‌ی علمی، تحقیقات سه جلدی ادبیات‌شناس معروف ایران سعید نفیسی کمک رسانده است. میرزایف هر چند از مواد فراوانی که سعید نفیسی ازمنابع ادبی، تاریخی و آثار محققان غرب جمع‌ آورده، استفاده کرده است، ولی ملاحظه و تحلیل‌های عمیق علمی او و بحث‌های زیادی، که یپرامون مسائل گوناگون احوال و آثار شاعر بیان کرده است، ارزش علمی اثر او را در رودکی شناسی معیّن می‌کند. بی‌سبب نیست که این اثر به حروف فارسی در دوشنبه و تهران، و ترجمه‌ی روسی آن در شهر مسکو به چاپ رسید و از جانب دانشمندان عالم بهای بلند گرفت.

کتاب دیگری که در روزهای جشن به طبع رسید مجموعه‌ی مقالات رودکی و زمان او بود که هجده مقاله‌ی دانشمندان تاجیک، روس، فرانسوی و گرجی را در بر می‌گیرد. در مقاله‌های مجموعه جنبه‌های گوناگون زمان، روزگار و آثار شاعر مورد بررسی قرار گرفته، و مسئله‌های زیادی را روشن کرده است.
مجموعه‌ی مقالات استاد ابوعبدالله رودکی نیز دستاوردهای علمی رودکی‌شناسی تاجیک را در زمینه‌های گوناگون در بر می‌گیرد.
در کتاب‌های خالق میرزازاده ابوعبدالله رودکی - اساسگذار ادبیات کلاسیکی تاجیک، که به زبان تاجیکی در دوشنبه و به زبان روسی در مسکو به چاپ رسید و مقاله‌ی حسین‌زاده «دانا و سخنسرای پنج رود»، مسئله‌های عمومی احوال و آثار شاعر و رابطه‌ی آثار او با موسیقی و فولکلور مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.
در صفحه‌های مطبوعات تاجیک مقاله‌های فراوان علمی و عمومی چاپ شدند که فهرست آن‌ها در دو فهرست ادبیات راجع به رودکی، که توسط تیلمن، یونس اف و نظیره کرامت‌الله یوما مرتب شده‌اند، جمع‌آوری شده است.
در سال‌های پس از جشن، تحقیق در احوال و آثار رودکی همه جانبه گسترش پیدا کرده و عمیق‌تر و دقیق‌تر شد. مخصوصاً در این دوره نشر آثار باقیمانده‌ی رودکی و تصحیح آن‌ها در تاجیکستان وسعت پیدا می‌کند که در این خصوص ما درجایی دیگر بحث کرده‌ایم و این جا اشاره‌ای به آن نمی‌کنیم.
جست‌وجوهای علمی رودکی شناسی در دوره‌ی سوم تا سال 1967 در اثر استاد دانشگاه دولتی لنینگراد پروفسور عبدالرحمان طاهرجان‌اف جمع‌بندی شده است. اثر مذکور عبارت از چهار باب است و در هر باب بحث مفصلی درباره‌ی یک جنبه‌ی احوال و آثار شاعر مثل نام و کنیه، سال تولد و وفات، کوری، مناسبت او با قرمطیان و مقدار و انواع آثار شاعر انجام شده است. ضمناً در این اثرِ مباحثه‌ای، مؤلف با رودکی شناسان بر سر هر موضوعی بحث کرده و اندیشه‌های آن‌ها را پذیرفته یا رد می‌نماید.
لازم به تأکید است که در سال‌های اخیر رودکی‌شناسی نه تنها وسعت پیدا کرده، بلکه مسئله‌های گوناگون مربوط به ادبیات‌شناسی، زبان‌شناسی، تاریخ، انتراپالوژی (انسان‌شناسی)، طب، موسیقی، هنر و امثال آن‌ها را فرا می‌گیرد و از لحاظ تحلیل و بررسی مسئله‌ها از عمومی‌گویی‌ها، که قبلاً جای داشت، بیرون آمده و در اکثر آثار نظرهایی دقیق با دلیل و برهان‌های تازه در تحلیل و بررسی مشاهده می‌شود. در آثار علمی میرزایف، مختاراف، هادی‌زاده، میرزازاده، حسین‌زاده، افصح‌زاد، ستاراف، شریف‌اف، امیرقول‌اف، عبدالله اف، کریم اف، عمران اف، مختاراف و امثال آن‌ها این حالت به نظر می‌رسد.
در تحقیق و بررسی احوال و آثار رودکی مرکزهایی علمی تاجیکستان، انستیتوی زبان و ادبیات رودکی، کرسی‌های تاریخ ادبیات دانشگاه ملی تاجیکستان، انستیتوی تاریخ آکادمی علوم تاجیکستان و کرسی‌های تاریخ ادبیات دانشگاه‌های آموزگاری بیشتر فعالیت می‌نمایند. باعث خوشنودیست که اخیراً مرکز جدید بنیاد غیر دولتی رودکی، که با ابتکار استاد هادی‌زاده تأسیس شد، در این زمینه فعالیتش را شروع نموده، و امید است که در رودکی‌شناسی سهم ارزنده‌ای داشته باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Mide Jordan.
2. میرزایف، ابوعبدالله رودکی، ص 67.
3. عینی، نمونه‌ی ادبیات تاجیک، ص 17.
4. همان، ص 1.
5. همان‌جا.
6. ذهنی، توره قول، «شاعر نخستین تاجیکان»، آواز تاجیک، (13 آگوست 1925)؛ دهقان، علی، «روز رودکی»، دانش و آموزگار، ش 2، (1926).
7. روزنامه‌ی بیداری تاجیک، (8 ژانویه‌ی 1926).

منبع مقاله :
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول