نوزاد، ‌مراقبت و تربیت

در این مقاله می خواهیم پیرامون مشخصات و مراقبت های اولیه نوزاد، چگونگی رفتار با نوزاد و تغذیه نوزاد با شما مخاطب گرامی هم کلام شویم.
اولین باری که نوزاد را می بینید، نوازشش کنید، احساس زیبا و عمیق مادری را به او نشان دهید.
ترس نداشته باشید و فکر نکنید که او هیچ نمی فهمد.
هر زمان که بلندش می کنید یا حمام و شیرش می دهید و به رویش لبخند می زنید، به هم تعلق پیدا کرده و مسلماً نوزاد هم بیش تر احساس می کند که به شما متعلق است و شما به او.

1-1 نخستین دقایق زندگی نوزاد

1-گریه 2-بند ناف 3-نخستین حمام

1)گریه:نخستین عملی که از کودک در بدو ورود به این دنیا سر می زند گریه است و آن بازتابی است که بر اثر دخول هوا در ریه هایش ایجاد می شود.
اگر نوزاد نفس نکشد و گریه نکند، معمولاً او را از پاشنه های پا سرازیر می گیرند و با دست ضربه هایی به سرینش وارد می سازند تا نفس بکشد.
2)بند ناف:بعد بند ناف کودک را بسته، کمی بالاتر از بدنش با کارد یا قیچی ضد عفونی شده قطع می کنند و رویش را ضدعفونی می نمایند.
3)نخستین حمام نوزاد:پس از آن که لوله ی ناف کودک را بسته و بریده شد او را در یک تشت آب 35 قرار می دهیم.حرارت اتاق نیز نباید کمتر از 20 کمتر باشد.
در حمام نخست، نباید اصرار داشت که ماده ی سفید لزجی که بدن کودک را پوشانده از پوست وی دور شود، زیرا این ماده ی لزج برای محافظت پوست نوزاد مفید است و در چند روز اول خود به خود خشک شده و می ریزد(1).

1-2-اعمال لحظه و روز ولادت

اولین قدم در مورد نوزاد این است که او را همان گونه که هست بپذیریم، قدم بعد اعمالی است که باید انجام دهیم، این اعمال شامل چهار چیز می شود:
1)اذان و اقامه، 2)کام فرزند را با تربت امام حسین(ع)برداشتن، 3)سپاس گزاری 4)شیردادن.
1)امام صادق(ع)فرمودند:وقتی فرزندی برایتان متولد شد در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگویید که اگر پیش از افتادن ناف کودک این کار انجام شود آن کودک ابداً نمی ترسد(2).
پیامبر گرامی(ص)فرمودند:اذان و اقامه در گوش فرزند او را از شرّ شیطان نگه داری می کند(3).اسلام از اولین لحظات تولد به پرورش روح و بار آوردن فطرت نوزاد روی اخلاق و ایمان و سایر عواطف عالیه می پردازد؛ و اولین قدمی که والدین باید برای او بردارند آموختن نام پروردگار و آفریننده ی جان و پاشیدن بذر توحید و ایمان از همان لحظه ی اول در سرزمین دل کودک است؛ و سپس آشنایی با نام مقدس بزرگ ترین مربی و منجی عالم بشریت، سرور و پیشوای انبیا، و هم چنین فرا گرفتن نام نامی و اسم گرامی علی(ع)، آن حضرت امر فرمودند این کار (اذان و اقامه)را برای حسنین انجام دهند و با اذان و اقامه، فاتحه الکتاب و آیه الکرسی و آخر سوره ی حشر و سوره ی اخلاص و سوره ی ناس و فلق در گوش هایشان خوانده شود و به روایتی، خود این کار را انجام دادند.
پس به طور کلی پیداست که جمله ها در روح و روان کودک نقش بسته و او را مأنوس ساخته و مأنوسیت با الفاظ بی اثر نخواهد بود.
2)امام صادق(ع)می فرماید:کام فرزندانتان را با آب فرات و به وسیله ی تربت امام حسین(ع)بردارید و اگر این دو نبود با آب باران(4).
از چند روایت استفاده می شود اگر کام طفلی با آب فرات برداشته شود، دوست و شیعه ی اهل بیت(ع)می گردد و فرموده اند اگر مردم کوفه کام اولادشان را با آب فرات بر می داشتند دوست ما می شدند.زیرا که فرات نهر مؤمن است(5).
استفاده از تربت بدین صورت است که ذره ای تربت کربلا که منسوب به امام حسین(ع)است در دو سه قطره آب تمیز حل کرده و در کام نوزاد بریزید(6).
3)سومین دستور عبارت است از:سپاس گزاری از درگاه احدیت بر سلامتی نوزاد.
چنانچه هر گاه امام سجاد(ع)را به نوزادی مژده می دادند نمی پرسید پسر است یا دختر.تنها می پرسید آیا سالم است یا نه؟ و پس از شنیدن جواب رو به درگاه الهی کرده و عرضه می داشت:
«الحمد لله الذی لم یخلق منّی شیئاً مشوها»
خدا را سپاس گزارم که فرزند ناقص و معیوبی به من نداده است(7).
4)شیر دادن:
-پیامبر اکرم(ص):
«لیس للصّبی لبنٌ خیرٌ من لبن امّه»(8)
برای طفل، هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.
-امام علی(ع):
«ما من لبنٍ رضع به الصّبی اعظم برکه علیه من لبن امّه»(9)
برای کودک هیچ شیری با برکت تر از شیر مادر نیست.
اولین شیری که از پستان مادر خارج می شود آغوز نام دارد.آغوز حاوی مواد مغذی فراوان و عوامل ایمن بخش است که نوزاد را بر علیه بسیاری از عفونت ها محافظت می نماید.آغوز خواص ضد ویروسی قوی دارد، حاوی عواملی است که به باکتری ها حمله می کند، سیستم ایمنی نوزاد را تقویت می کند و منبع مهمی از ویتامین A می باشد.
همچنین آغوز دارای فاکتورهای رشد است که باعث تحریک روده ی نارس کودک شده و فاکتورهای رشد روده ی نوزاد را برای هضم و جذب شیر آماده می کند و از جذب پروتئین های غیر قابل هضم جلوگیری می نماید.تعداد گلبول های سفید و مقدار عناصر عفونی و ضد میکروبی موجود در آغوز ده ها، صدها و بعضاً هزاران برابر شیر مادر است و لذا به مادران توصیه می شود تا آنجا که می توانند آغوز را تمام و کمال به نوزادشان بدهند و شیردهی را هر چه زودتر بعد از تولد و به دفعات مکرر و مطابق میل شیرخوار آغاز نمایند.این طریق شیردهی باعث می شود بعد از چند روز شیر کامل در پستان ها جریان پیدا کند(10).

1-3-مشخصات و مراقبت های اولیه ی نوزاد

1-تعریف نوزاد، 2-سر، مو، چشمان، گردن، دست ها و پاهای نوزاد، 3-وزن و قد نوزاد.
1)تعریف نوزاد
منظور ما از نوزاد 4 هفته بعد از تولد است.تولد، خود یک تغییر ناگهانی و بزرگ برای کودک محسوب می شود.نوزاد با حرکت متغیر جهان خارج مواجه می گردد و مجبور است عمل تنظیم حرارت بدن را مستقلاً انجام دهد.
نوزاد در هفته ی نخست زندگی دارای خصوصیاتی است که در سنین بعدی مشابه اش را نمی توان یافت.نوزاد در روز اول تمام وقت می خوابد.این یک خواب طبیعی است و نباید مزاحمش شد.
2)سر، مو، چشمان، گردن، دست ها و پاهای نوزاد
سر نوزاد در مقایسه با بدن تاحدودی بزرگ تر به نظر می آید، و اغلب یک حالت ناموزونی دارد و دارای برجستگی های گنبد مانند و خطوط غیر هم سطح خواهد بود که در اثر فشار هنگام تولد به وجود آمده اند.
البته این تغییرات پس از مدت کوتاهی رفع شده و سر نوزاد حالت طبیعی خود را باز می یابد.
موهای سر نوزاد در هنگام تولد نرم و لطیف و معمولاً تیره رنگ است که در حدود هفته ی دوم به تدریج شروع به ریختن کرده و اکثر آنها در سال اول جای خود را به موهای جدیدی که ضخیم تر و محکم تر و از لحاظ رنگ و حالت دایمی تر هستند می دهد.
چشمان نوزاد معمولاً بسته و در حالت خواب است.رنگ واقعی چشمان بعداً معلوم خواهد شد و ممکن است ماه ها طول بکشد تا به رنگ واقعی و همیشگی برسد.ابروها و پلکهای چشم هم به علت کوتاهی و نازکی و ظرافت زیاد تقریباً معلوم نیستند.
گردن نوزاد به دلیل تجمع چربی تا حدودی کوتاه به نظر می آید، چون سر آنها نسبتاً بزرگ است و عضلات گردن هم ضعیف هستند، لذا نوزادان تا چند ماهی (معمولاً سه ماه)به تنهایی قادر به نگاه داشتن سر خود نیستند و باید با کمک و مراقبت دیگران این عمل را انجام دهند.
دست های نوزاد به حالت مشت کرده می باشند و معمولاً در هنگام خواب در دو طرف بدن و بالای سر قرار می گیرند.
ساق های پای نوزاد نیز دارای انحنا می باشند و بدین جهت پاشنه ها نزدیک به هم قرار می گیرند.این حالت تقریباً در اکثر قریب به اتفاق موارد کاملاً طبیعی است زیرا باید توجه داشت که طفل در رحم برای مدت طولانی بر روی پاهایش نشسته بوده است.
ولی پس از مدتی به تدریج با بزرگ شدن و راه رفتن و دویدن های کودک حالت طبیعی پیدا می کند.

3)وزن و قد نوزاد

وزن نوزاد عادی به طور متوسط 3 کیلوگرم می باشد.اگر وزن تولد کمتر از 2/5 کیلو بوده کودک را نارس یا زودزا می گویند و اگر وزن تولد بیش از 4 کیلوگرم باشد آن را درشت پیکر می نامیم.
طول قد نوزادان عادی به طور متوسط 50cm است.قد متوسط دختران هنگام تولد 2cm کوتاهتر از قد پسران می باشد.

1-4-چگونگی رفتار با نوزاد از نظر بهداشت

امیرالمؤمنین(ع)می فرمایند:
«إغسلوا صبانکم من العمر فانّ الشّیطان یشمّ ال ...»
کودکان خود را نظیف و پاکیزه کنید و چربی دست های آنها را بزدایید که اگر این کار را نکنید، شیطان چربی دست آنها را می بوید و آنگاه کودک به وحشت افتاده و خوابش نمی برد و با این کار دو فرشته ی نویسنده را اذیت می نماید.
و نیز پیامبر اسلام(ص)می فرمایند:
فرزندان شما غذا می خورند دست ها و اطراف لب های آنان آلوده به غذا می شود و پس از غذا بلافاصله باید آنها را شستشو دهید.
و در ذیل همین دستور می فرمایند:
«شیطان دستها و لبان طفل را بو می کشد.»
رعایت نظافت و پاکیزگی اطفال از نظر اسلام در درجه ی اول اهمیت قرار دارد زیرا جای تردید نیست کودکی که پاکیزه باشد با سلامتی و بهداشت هم آغوش است و پاکیزه نگه داشتن بدن، روح را نشاط، ذهن را صفا، و هوش را بیداری می بخشد.
کودک کثیف همواره پژمرده و کسل به نظر می رسد و در معرض بیماری های گوناگون قرار دارد و از همین رو در قوانین بهداشتی بخشی درباره ی نظافت و آب تنی اطفال عنوان و دستوراتی از آغاز تولد تا سنین مختلف صادر شده است، از جمله غسل مولود در ابتدای تولد کودک.

1-5-اعمال روز هفتم

1-تراشیدن سر و تصدق، 2-تسمیه یا نامیدن کودک، 3-ختنه، 4-غسل ولادت، 5-ولیمه و عقیقه، 6-تهنیت گفتن.

1)تراشیدن سر و تصدق

از سنن اسلامی، تراشیدن موی سر طفل است که معمولاً در روز هفتم تولد کودک انجام می شود.
پیامبر(ص)در روز هفتم تولد امام حسین(ع)سر او را تراشید و به وزن مویش نقره صدقه داد.آنگاه معجونی خوشبو که بخشی از آن زعفران بود به سرش مالید(11).
در برخی از توصیه های اسلامی سفارش شده است که هم وزن آن طلا تصدّق کنند.
درباره یکی از علل تراشیدن موی سر امام صادق(ع)، پاکی طفل را از رحم ذکر کرده است.

2)تسمیه یا نامیدن کودک

روایات اسلامی نشان می دهد که تعیین نام خوب برای فرزند از حقوق طفل بر پدر او است.
پیامبر(ص)فرمودند:نامی نیک برای او برگزینید، نیکو تربیتش کنید و او را در وضع و موقعیتی نیکو و شایسته قرار دهید(12).
امام محمد باقر(ع)فرمودند:وقتی شیطان بشنود کسی را به نام محمد می خوانند از شدت ناراحتی مانند سرب گداخته آب می شود و هنگامی که بشنود کسی را به نام یکی از دانشمندان اسلام فرا می خوانند از شدت خشنودی به وجد می آید(13).
پیامبر اسلام(ص)فرمودند:هرکس چهار پسر داشته باشد و هیچ کدام را به نام من ننامد، بر من جفا کرده است(14).
امام محمد باقر(ع)فرمودند:بهترین نام ها، نام پیامبران است(15).
نام گذاری معولاً قبل از تولد باید انجام بگیرد و اگر چنین نشد، سفارش شده که از ابتدای تولد، و گرنه در روز هفتم برایش اسمی معین کنید.
نام گذاری باید به تناسب زمان انجام گیرد.
توصیه شده:نامی برای فرزندت انتخاب کن که مشعر بر عبودیت و بندگی خدا باشد.
(برای مطالعه ی بیشتر در انتهای کتاب، تعدادی از اسامی آورده شده است).

3)ختنه

ختنه سنتی برای مردان است.درباره فلسفه ی آن ضمن جنبه های روحی، در امر آمیزش جنسی امری برای حفظ سلامت، رشد مناسب و مراعات زمینه های بهداشتی ضروری است.
پیامبر اکرم(ص): نوزاد را در روز هفتم ختنه کنید تا پاکیزه شود و بهتر رشد و نمو کند(16).
سنت اسلامی این است که تا 7 روز اول امر ختنه انجام شود.

4)غسل ولادت

علامه مجلسی می فرماید: احوط آن است که غسل دهنده نیت کند که غسل می دهم این طفل را برای رضای خدا، آنگاه اول سر بعد جانب راست بعد جانب
چپش را بشوید(17).

5)ولیمه و عقیقه

پیامبر(ص)فرمودند:در 5 مورد مسأله ی ولیمه مطرح است:
1-جشن عروسی، 2-تولد نوزاد، 3-جشن ختنه، 4-خرید خانه، 5-بازگشت از سفرمکه.
در مورد نوزاد توصیه شده است که تا سه روز ولیمه دهند و اطعام کنند.توصیه شده که برای پسر گوسفند نر و برای دختر گوسفند ماده عقیقه کنند(18).
در توزیع عقیقه توصیه شده که آن را لااقل به 10 نفر بخورانند و در این جمع، همسایگان نیز شرکت کنند و بخشی از آن به قابله ی طفل داده شود و نیز ذکر شده که جز دوستداران محمد(ص)و آل محمد(ص)و اهل ولایت از آن استفاده نکنند(19).

6)تهنیت گفتن

تهنیت گفتن به والدین و بستگان در این روز سنت می باشد.همانطور که جبرئیل در این روز تولد حسین را به پیامبر تهنیت گفت.و اما طرز تهنیت گفتن باید مانند تهنیت ائمه(ع)باشد.
کودک را نعمت زندگی بدانید و برای استفاده از این برکت الهی برنامه ریزی کنید.
آیا کودک من سالم است؟
اسلام کودک را امانتی از جانب پروردگار در دست والدین می داند که حفظ و پرورش حق اوست.

1-6-نوزاد و تربیت های دینی اخلاقی

حضرت علی(ع)می فرمایند:اسراری که در نهاد اسلام پایه گذاری شده در طول ایام، آشکار می گردد(20)درست است که نوزاد معانی کلمات و جملات را نمی فهمد و خصوصیات مناظر و اشکال را تشخیص نمی دهد، لیکن اصوات و آهنگ ها را می شنود و مناظر اشکال را می بیند و اعصاب و مغزش از آنها متأثر می گردد.
بدین جهت، نمی توان گفت که دیدنی ها و شنیدنی ها هیچ گونه تأثیری در نوزاد ندارند و نسبت به آنها بی تفاوت محض است.
جمله ها گرچه برای نوزاد معنا ندارند، اما در روح حساس و اعصاب ظریف او نقش می بندند.
کودک به تدریج با آن جمله ها مأنوس و آشنا می گردد، و همین آشنایی ممکن است در آینده ی او مؤثر باشد.ما با هر لفظی بیشتر آشنا باشیم معنای آن را بهتر درک می کنیم؛ قیافه ی افراد آشنا را بیشتر از افراد ناشناس دوست داریم.نوزادی که در یک محیط دینی پرورش یافته و صدها مرتبه آهنگ دلربای تلاوت قرآن و لفظ زیبای خدا را شنیده و با چشمش منظره های نماز خواندن پدر و مادر را دیده است، با نوزادی که در محیط فساد و بی دینی پرورش یافته و گوشش با شنیدن نغمه های فساد و چشمش با دیدن مناظر فحشا خو گرفته یکسان نیست.
پدران و مادران مسؤول و آگاه، برای تربیت فرزندان خویش، از هیچ فرصتی حتی مأنوس ساختن آنها با اصوات و مناظر نیک غفلت نمی ورزند.
پیامبر اسلام(ص)نیز از این نکته ی حساس تربیتی غفلت نکرده به پیروانش دستور می دهد که به محض اینکه بچه به دنیا آمد در گوش راستش اذان بگویند و در گوش چپش اقامه.
آری پیامبر اسلام(ص)می دانست که نوزاد معانی دقیق اذان و اقامه و آیات قرآن را درک نمی کند.اما از تأثیر عمیقی که همین الفاظ بر اعصاب ظریف کودک می گذارند نیز غفلت نداشت.پیامبر(ص)به این نکته توجه داشت که این جمله ها در روح و روان کودک نقش می بندد و او را مأنوس می سازند و مأنسیت با الفاظ، بی اثر نخواهد بود.
به علاوه ممکن است پیامبر اسلام (ص)از این دستور اکید، منظور دیگری نیز داشته باشد، او می خواسته به پدران و مادران گوشزد کند که در تعلیم و تربیت کودک سهل انگاری جایز نیست.و برای این منظور از هر وسیله و هر فرصتی باید استفاده نمود.یک مربی آگاه با گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، آینده ی او را علناً اعلام می دارد و کودک عزیزش را به گروه خداپرستان ملحق می سازد.
اثر مذکور اختصاص به شنیدنی ها ندارد بلکه به طور کلی می توان گفت:هر چیزی که به وسیله ی یکی از حواس در مغز و اعصاب کودک اثر بگذارد، در زندگی آینده اش بی اثر نخواهد بود.
مثلاً نوزادی که عمل منافی عفت را مشاهده نماید، گرچه آن را تشخیص نمی دهد اما روح و روانش از این حادثه ی زشت متأثر خواهد شد.و همین عمل کوچک ممکن است برای او منشأ انحرافی باشد.بدین جهت پیامبر اسلام(ص)فرمودند:
اگر کودک در گهواره، نگاه می کند مرد نباید با همسرش عمل زناشویی انجام دهد(21).

1-7-شیردادن زیباترین رابطه

1-7-1-اهمیت شیر مادر

«والوالدات یرضعن اولادهنّ حولین کاملین لمن اراد أن یتمّ الرّضاعه ...»(22)
مادران باید دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند، آن که خواهد فرزند را شیر تمام بدهد.
«و وصّینا الانسان بوالدیه احساناً حملته امّه کرهاً و وضعته کرهاً و حمله و فصاله ثلاثون شهراً ...»(23).
و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم و (یاد کند که)مادر (نه ماه چگونه)با رنج و زحمت بار حمل کشید و با درد و مشقت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود.
«و وصّینا الانسان بوالدیه حملته امّه وهناً علی وهنٍ و فصاله فی عامین:(24).
و ما به انسان درباره ی پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد ...
همان گونه که از آیات قرآن به دست می آید مدت شیردهی 2 سال است در این زمینه ائمه ی معصومین(ع)سفارش های فراوانی دارند از آن جمله:
از پیامبر(ص)نقل شده است که:برای طفل هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.
از امام علی(ع)نقل شده است که:برای کودک شیری با برکت تر از شیر مادر نیست(25).
در بعضی روایات رضاع و شیردهی کمتر از 21 ماه را ظلم و ستمی به کودک می شمارند.در حدیثی منقول است که:
«نظر الصادق(ع)الی امّ اسحاق بنت سلیمان و هی ترضع احد ابنیها محمداً أو اسحاق لا ترضعیه من ثدیٍ واحدٍ و أرضعیه من کلیهما یکون احدهما طعاماً و الاخر شراباً»(26)
از حضرت امام جعفر صادق(ع)روایت شده که فرمودند:«ای مادر اسحاق، از یک پستان شیر مده از هر دو پستان شیر بده که یکی عوض طعام و دیگری به عوض آب است».
از رسول اکرم(ص)نقل شده است:
«اذا وقع الولد فی بطن امه ...جعل الله تعالی رزقه فی ثدیی امه فی احدهما شرابه و فی الآخر طعامه»
خداوند تعالی روزی فرزند را در دو پستان مادرش قرار داده است.در یکی آب و در دیگری طعام اوست.
اگر شیرخوار با تغذیه از یک پستان سیر شد، دفعه ی بعد باید از پستان دیگر شیر بخورد(27).
روایات فراوانی در ثواب شیر دادن بیان شده، از آن جمل روایتی است که از امام صادق(ع)نقل شده و آن حضرت مادر شیرده را به روزه دار تشبیه فرموده اند.

1-7-2-مزایای شیر مادر

کار شیردادن تنها تغذیه نیست، بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است.کودک به هنگام مکیدن پستان، صدای قلب مادر را می شنود و آرامش نصبی می یابد.این گونه کودکان از نظر روانی و جسمی سالم ترند و به عقیده ی روان شناسان شیر مادر کودکان را شاد و خرسند نگه می دارد و حتی از نظر اخلاقی در کودک اثر مثبتی دارد.
*شیر مادر، شیری است تمیز و عاری از میکروب های بیماری زا(28).
*شیر مادر شامل تمام مواد مغذی است که شیرخوار در 4 تا 6 ماهه ی اول زندگی به آنها احتیاج دارد و سریع و راحت هضم می شود.
*شیر مادر شامل پروتئین و چربی مناسبی است که نیازهای طبیعی شیرخوار را تأمین می کند.
*لاکتوز شیر مادر بیش تر از سایر شیرها است و این همان چیزی است که شیرخوار انسان به آن احتیاج دارد.
*ویتامین شیر مادر کافی است و لذا شیرخوار نیاز به ویتامین اضافی یا آب میوه ندارد.
*آهن شیر مادر برای شیرخوار کافی است، گرچه شیر مادر آهن زیادی ندارد، ولی جذب آن در روده ی شیرخوار بسیار خوب است.
*شیر مادر دارای آب کافی برای شیرخوار است؛ حتی اگر در آب و هوای گرم زندگی کند.
*شیر مادر به میزان مناسبی نمک، کلسیت و فسفات دارد.
*دارای آنزیم مخصوص لیپاز است که باعث هضم چربی می شود.
*شیرخوارانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، کمتر دچار عفونت می گردند؛ زیرا این شیر شامل عوامل مصونیت زا در مقابل بیشتر بیماری های عفونی از جمله عفونت گوش میانی، عفونت خون، مننژیت و هم چنین آنفولانزا و آنسفالیت (التهاب مغز)می باشد.
*شیرمادر، مهمترین و ارزنده ترین عامل حفاظتی، در مقابل دو قاتل عمده ی شیرخواران و کودکان یعنی بیماری های اسهالی و عفونت های حاد دستگاه تنفسی است.
*تغذیه با شیر مادر احتمال بروز انواع بیماری های ناشی از آلرژی نظیر آسم، اگزما و غیره را به شدت کاهش می دهد و در جلوگیری از بیماری ها در سنین بلوغ و بالاتر نیز نقش دارد.همچنین احتمال بروز دیابت جوانان و تعدادی از بیماری های دستگاه گوارش در این کودکان کمتر از کودکانی است که از شیر مصنوعی تغذیه می کنند.
*شیر مادر را در مواقع بیماری نباید قطع کرد زیرا تداوم شیر دادن باعث بهبودی سریع تر می شود.
*شیر مادر به آسانی و با سرعت هضم می شود.بنابراین کودکانی که از شیر مادر تغذیه می شوند، زودتر از سایر کودکان گرسنه می شوند.
*شیر مادر همیشه برای مصرف آماده است و به هیچ نوع آماده سازی نیاز ندارد.
*شیر مادر هرگز در پستان ترش یا فاسد نمی شود؛ حتی اگر مادری چند روز کودک خود را از پستانش تغذیه نکرده باشد.
*تغذیه ی پستانی باعث ایجاد رابطه ی روانی عمیق و محکمی بین شیرخوار و مادرش می گردد و وابستگی آنها را به هم زیاد می کند.نزدیکی جسمی و روانی شیرخوار با مادرش در ساعات و روزهای اول زندگی، باعث دست یابی بهتر او به تعلیم و تربیت و موفقیت های بیشتر در آینده می گردد.
*شیر مادر ارزان است و لازم نیست هزینه ای صرف آن شود و به سادگی در دسترس مادر و نوزاد قرار دارد.
*تکامل بینایی، تکلم و راه افتادن کودکانی که از شیر مادر تغذیه نموده اند، خیلی سریع تر صورت پذیرفته و این قبیل کودکان درآینده از تعادل روانی مناسب تری برخوردارند.
*مکیدن پستان بلافاصله بعد از تولد توسط نوزاد، به واسطه ی تحریک ترشح اکسی توسین، موجب انقباض رحم و در نتیجه کاهش خون ریزی مادر می شود.
*مادرانی که فرزندان خود را از شیرخود تغذیه می کنند، کمتر دچار سرطان پستان و تخمدان می شوند.
*اندام مادران شیرده به واسطه ی مصرف شدن تدریجی مقدار چربی که در دوران بارداری در بدن آنان ذخیره شده بود، زودتر به حالت عادی بر می گردد.
*شیر مادر بر طبق نیازهای نوزاد هر روز تغییر می کند.
*شیر هر خانمی مطابق نیازهای فرزند خودش می باشد.مثلاً مواد موجود در شیر مادر یک بچه ی نارس با شیر مادر نوزادی که دوره ی کامل درون رحم را طی کرده است، متفاوت می باشد.
*کودکانی که از شیر مادر تغذیه می کنند، حتی در دوره نوزادی یعنی هفته ی اول زندگی از سایر نوزادان هوشیارترند.مطالعه نشان داده است این دسته از شیرخواران در هفته ی اول و دوم تولد، فعالیت بدنی بیشتری داشته و عکس العمل های آنان نیز از سایر نوزادان بیشتر است.
*اصولاً افرادی که از شیر مادر تغذیه نموده اند در سنین بلوغ و بزرگسالی از نظر عاطفی و روانی متعادل تر و پایدارترند(29).
*تعادل و توازن ترکیبات مختلف شیر مادر، بیش تر برای رشد مغز کودک مساعد است.اما شیر گاو بیشتر به رشد ماهیچه ها کمک می کند.

1-7-3-عوامل افزایش شیر مادر

1)خواندن آیه الکرسی:(آیه ی 255 سوره ی بقره)
2)آرامش مادر:
اگر به دلایلی مادر نگران باشد، عصبانی باشد، بترسد، یا درد داشته باشد، به خصوص اگر تغذیه با پستان دردناک باشد یا به ناگاه در وضعیتی قرار گیرد که باعث خجالت او شود، یا باور نداشته باشد که می تواند نوزادش را از پستان تغذیه نماید، همه ی اینها می تواند از عوامل بازدارنده ی جهش شیره بوده و باعث توقف ترشح شیر شوند.
لذا جهت کمک به برقراری بازتاب جهش شیرمادر، مادران را حمایت کنید، با ایشان مهربان باشید، نگرانی آنها را برطرف کنید و اطمینان بدهید که می توانند کودکشان را با پستان تغذیه کنند.(اما هیچ مادری نباید به زور وادار به تغذیه ی نوزاد با شیر خود شود).
هم چنین خوابیدن مادر به اندازه ی کافی و گردش در هوای آزاد بسیار مفید است.

3)مکیدن نوزاد:

میزان افزایش شیر (یعنی عرضه)نسبت به تقاضای کودک است.هم زمان با رشد نوزاد، اشتهای او بیشتر شده و بیشتر مک می زند و با مک زدن بیشتر شیر بیشتری تولید می شود.پس بهترین راه افزایش شیر مادر، مکیدن نوزاد به دفعات زیاد و طولانی است(30).
اگر کودک در ابتدا درست نمی مکد و رها می کند؛ پس از سیر شدن کودک، شیر را با شیردوش خارج کنید تا تولید شیر کم نشود.

4)تغذیه:

-استفاده از خوراکی هایی که ویتامین A دارند؛ مانند جوانه ی گندم و سمنو.
-استفاده از کازئین نباتی، مانند باقلا، لوبیا، نخود، ماش و چای.
-استفاده از رازیانه، شنبلیله و ماءالشعیر.
-استفاده از مایعات و میوه های آبدار مانند هندوانه، خربزه، آب میوه، شربت ها.
-مواد کلسیم دار مانند گلابی و سوپ های استخوان.
-مواد قندی مانند توت فرنگی و میوه ی شیرین.
-میوه های روغن دار مثل نارگیل و زیتون.
-خوردن غذا به صورت منظم.
-استفاده از قطره ی شیرافزا (یک نوع قطره ی گیاهی که در داروخانه ها و عطاری ها یافت می شود).

1-7-4-راه های گرفتن فرزند از شیر

برای گرفتن از شیر هرگز خشونت به کار نبرید و از کارهایی مانند مالیدن ادویه ی تند و غیره پرهیز کنید.چنانکه کودک اصرار دارد که شیر بخورد، او را از خود نرانید.
بزرگان، دانشمندان و اطبا راه های زیادی را برای گرفتن شیر مادر از کودک پیشنهاد می کند و ما در اینجا به چند راه اشاره می کنیم.

توسل به ائمه ی معصومین(ع)

انتخاب زمان و مکان خوب همیشه مخصوصاً برای شروع و پایان کارهای مهم و باارزش، از روش بزرگان و علمای دین بوده و هست.لذا نیکو است که برای پایان این عمل باارزش و پر از اجر نیز زمان و مکان مناسب و نیکویی را برگزینیم و پس از در نظر گرفتن موقعیت کودک و فصل مناسب برای از شیر گرفتن، از نظر معنوی نیز مکان مقدسی چون حرم ائمه ی معصومین(ع)را انتخاب کنیم.

جای گزینی

برای قطع شیر لازم است از اصل جایگزینی استفاده نموده و زمینه را برای جدایی از شیر مادر فراهم نمایید.جای گزینی ها عبارتند از:

الف -جای گزینی غذایی:

کودکی که در طی دوران شیرخوارگی به مکیدن شیر مادر عادت کرده است، هنگام ترک شیر بهانه گیری می کند.برای رفع این بهانه گیری ها خوراندن مایعاتی چون شیر یا آب میوه مفید است که البته باید ساعت خوردن این مایعات مانند ساعت خوردن شیر در روز باشد.اگر وابستگی و مقاومت کردن کودک، شما را دچار مشکل کرد، می توانید جای گزینی برای مکیدن او پیدا کنید که در این صورت استفاده از شیشه ی پستانک دار ارجح است.البته چنانچه این مشکل وجود نداشته باشد استفاده از استکان مناسب تر و بهتر می باشد.

ب -جای گزینی روحی و عاطفی:

به طور کلی می دانیم که خوردن شیر مادر برای کودک فقط تأمین نیاز غذایی او نیست، بلکه در آغوش مادر بودن، تماس بدنی با او و ...بسیاری از نیازهای روحی و عاطفی کودک را نیز ارضا می کند.پس باید توجه داشت که با گرفتن شیر مادر، کودک از نظر عاطفی و روحی دچار کمبود نشود.همچنین به یاد داشته باشید که قرار است شیر از بچه گرفته شود نه مادر از او.پس سعی کنید کودک را از شیر مادر غافل کنید اما خود، از بچه غافل نشوید و از طریق دیگری محبتتان را به کودک نشان دهید و وقت کافی با او صرف کنید تا کودک شما این توجه و همراهی را درک کند.

انجام شیوه های گام به گام:

روش گام به گام هم زمان با جای گزینی غذایی و روحی و عاطفی انجام می شود.تمام این دوره باید حدود 3 ماه طول بکشد تا به طورکامل شیر از بچه گرفته شود.طول این دوره بستگی به میزان وابستگی کودک به شیر مادر دارد.
از فواید مهم این روش آن است که به دلیل تدریجی بودنش مادر و کودک، هیچ یک از نظر عاطفی و روحی احساس خلاء و ناراحتی نمی کنند و به راحتی شیر ترک می شود.
در نیمه ی اول این دوره، کم کردن شیر دهی از روز آغاز می شود، برای این منظور:
*دفعات شیر دادن در روز را کم کنید.یعنی فاطه ی بین شیر دادن ها را کمی طولانی تر نمایید.
-کم کردن تغذیه با شیر مادر را از صبح ها شروع کنید و بعد از یک الی دو هفته در بعد از ظهرها نیز این کار را انجام دهید.
*در زمان هایی که به کودک شیر نمی دهید، باید او را به طریقی سرگرم کنید که به خوردن فکر نکند.
*اگر کودک بزرگتر باشد و بتواند بفهمد، مادر باید به او تفهیم کند که وقت خوردنش فرا رسید ولی آن را به بعد موکول می نماید(31).
در نیمه ی دوم این دوره، به تدریج شروع به کم کردن دفعات شیر در شب ها کنید و شیردهی شبانه را آخر از همه قطع کنید.

یک تجربه

برای انصراف کودک از شیر خوردن، می توانید از چسب زخم استفاده کنید.زیرا کودک با آن آشناست و می فهمد که الآن مکیدن پستان مادر مقدور نیست.
البته بهتر است اول یک طرف را چسب زد و پس از یکی دو روز طرف دیگر را نیز با چسب پوشاند؛ تا کودک به کلی از شیر گرفته شود.

1-7-5-چند نکته در رابطه با شیر دادن

*در شروع شیر دادن ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم»را فراموش نکنید.در روایتی از پیامبر(ص)وارد شده است:
«کلّ امرٍ ذی بالٍ لم یذکر فیه بسم الله فهو ابتر»
هر امر مهم و باارزشی که بدون ذکر بسم الله الرحمن الرحیم انجام شود ناقص و بدون نتیجه خواهد ماند.
*با یاد امام حسین(ع)به کودک خود شیر بدهید، به استناد آنچه وارد شده است که حضرت فرمودند:
«شیعتی مهما شربتم ماءٍ عذبٍ فاذکرونی»
ای شیعه من هر گاه آب گوارا، می نوشید مرا یاد کنید.
*در هنگام شیر دادن به کودک نگاه کنید و با او حرف بزنید و در سخن گفتن به ایام شهادت و ولادت ائمه(ع)توجه کنید و نگران فهم کودک نباشید.مادری که می خواهد فرهنگ ساز باشد و فرهنگ اهل بیت(ع)را به کودک خود منتقل کند، لازم است فرهنگ دین داشته باشد و با فرهنگ دین کودک را تغذیه و پرورش دهد.
*سعی شود شیر دادن با وضو باشد که اثرات معنوی آن بسیار ذکر شده است.

چند نمونه از تأثیر اعجاب انگیز شیر در تربیت

به مادر شیخ انصاری -که یکی از افتخارات عالم تشیع است -گفتند بارک الله چه بچه ی خوبی تحویل جامعه دادی!مادر جواب داد:من توقع بیشتر از این پسر داشتم.برای اینکه من در 2 سالی که او را شیر دادم، هیچ وقت بدون وضو نبودم.نصف شب بچه ام گریه می کرد و شیر می خواست، بلند می شدم وضو می گرفتم و بعد بچه ام را شیر می دادم.
آری مادری که نماز شب بخواند و در میان نماز شبش پستان در دهان کودک بگذارد، خیلی تفاوت دارد با زنی که نماز نمی خواند این آتش است که به کودک می دهد نه شیر.
همچنین از مادر مقدس اردبیلی سؤال کردند:سبب مقام ارجمند مقدس اردبیلی چیست؟ فرمود:من هرگز لقمه ی شبهه ناک نخوردم و قبل از شیردادن بچه وضو می گرفتم و ابداً چشم به نامحرم نینداختم و بعد از شیر گرفتن، باز در تربیت او کوشیدم و نظافت و طهارت را مراعات داشتم و با بچه های خوب او را می نشاندم(32).
*هنگام شیر دادن و خواباندن، طفل در سمت چپ قرار گیرد، زیرا کودک از درون رحم با صدای قلب مادر انس دارد.لذا در سمت چپ راحت تر است.
*هنگام شیر دادن، کودک را روی بازوان لخت قرار دهید تا طفل، گرمای بدن مادر را احساس کند؛ زیرا این احساس در رشد جنبه ی عاطفی کودک مؤثر است.کودکان در هنگام مکیدن پستان مادر علاقه ی شدید دارند که بدن وی را لمس کنند و دائماً به بدن او دست زده و بازی کنند.اگر مادر به علت ناآگاهی مانع این امر شود، آثار نگرانی و گرفتگی در رخسار، و عاقبت گریه ی کودک ظاهر می شود و حتی ممکن است تصمیم به ترک شیر خوردن بگیرد.
البته مادرانی که طفل خود را شیر نمی دهند، لازم است او را در آغوش بگیرند و نوازش کنند.
*صبر و آرامش، عصبانیت و تندخویی، افکار سالم یا غیر سالم، گذشت و رأفت اسلامی و یا لجاجت و انتقام گیری شما، همه و همه بر روی کودک تأثیر خواهد گذاشت.پس آینده ی فرزندتان در گرو اعمال و برخورد شماست.
*شکر الهی را در پایان شیردهی و غذا دادن به کودک فراموش نکنید.
*بعضی از کودکان از شدت گرسنگی و اشتهای زیاد، برای به دهان گرفتن سینه ی مادر و مکیدن شیر، آن قدر تقلّا می کنند که خیس عرق می شوند و به همین علت مقدار زیادی هوا همراه شیر می بلعند که باعث نفخ و درد شکمشان می شود و چه بسا هنگام نوشیدن شیر گریه و زاری راه اندازند.
*مادر جوان باید در چنین حالتی کودک را بلند کند و آرام به پشتش بکوبد تا گاز هوای معده اش خارج گردد و بتواند به نوشیدن ادامه دهد.
*گاهی اوقات شیرخوار به علت بیماری، از گرفتن پستان خودداری می کند.شیرخوار ممکن است خیلی کوچک و یا قدرت مکیدن او ضعیف باشد هم چنین می تواند اختلال مغزی یا سایر اختلالات مادرزادی عامل این امتناع باشد.لذا وزن و سن جنین ارزیابی شود، چون ممکن است نیاز به مراقبت ویژه داشته باشد تا به اندازه ی کافی رشد کرده و بتواند به طور طبیعی تغذیه نماید.
*گاهی ممکن است مشکلی در بینی یا دهان داشته باشد.مثل گرفتگی بینی، برفک، عفونت گلو یا گوش و یا این که زمان دندان درآوردن او باشد.همچنین عفونت های تنفسی می تواند عامل نگرفتن پستان باشد؛ زیرا تنفس و درنتیجه مکیدن شیر برای او مشکل می شود.
*مادر باید به کودک از هر دو پستان شیر بدهد.بهتر است هر بار از یکی از سینه ها شروع کند (در یک نوبت از سینه ی راست و در نوبت بعد از سینه ی چپ شروع کند به صورت متناوب).شیر مادر برای نوزاد کافی است و به هیچ غذا و مایعات دیگری (حتی آب)نیاز ندارد(33).
*استفاده از میوه جات، سبزیجات خام، ویتامین D و ویتامین B برای مادر لازم است.پس از زایمان و در دوران شیردهی نیز مادر باید رژیم غذایی متعادلی داشته باشد.رژیم غذایی خوب، رژیمی است که در هر وعده ی آن مقداری پروتئین (ماهی، گوشت، تخم مرغ، پنیر و شیر)کمی کربوهیدرات (نان، سیب زمینی، و غیره)و میوه و سبزی جات وجود داشته باشد.مایعات نیز باید به میزان کافی (حدود سه لیتر شیر، آب میوه، چای، آب)نوشیده شود.
*از مصرف داروهایی که سبب کاهش سطح پرولاکتین خون می شوند -مثل داروهای محتوی ارگوت ERGOT -مطلقاً پرهیز کنند.
*به تجویزها و اظهار نظرهای افراد بی اطلاع و جاهل نسبت به شیر مادر توجه نکنند و همیشه با متخصص این رشته مشورت کنند، نه با جاهلانی که به صورت ظاهر ممکن است خود را عالم این فن معرفی کنند (مثل کارخانه های سازنده ی شیر خشک و شیر مایع).
*کوشش شود که محیطی نشاط انگیز و خوشحال کننده برای مادر شیرده (ان شاء الله برای همه اعضای خانواده)به وجود آید، زیرا بهترین و مهم ترین عاملی که سبب قطع یا کاهش شیر مادر می شود، غم و غصه، زندگی در محیط غم انگیز و توأم با نگرانی است.
*اگر بچه گریه کند و بعد شیر داده شود رابطه ی منطقی را یاد نمی گیرد، فکر می کند باید برای هر کاری لجاجت کند.
*در جریان آماده شدن برای شیر دادن باید دقت شود خصوصیات اخلاقی منفی در کودک به علت انتظار ایجاد نشود (گریه کردن)، زیرا آثار سوء اخلاقی بعدی را به دنبال می آورد.
*اگر امکانی برای مرتب وضو گرفتن درشب نباشد مادر می تواند تیمم کند (بهتر است سنگ تیممی در کنارش باشد).
*در هنگام سفر بخصوص در ارتفاعات و یا هنگام اوج گرفتن و یا زمین نشستن هواپیما حتماً به نوزاد شیر دهید زیرا مکیدن باعث جلوگیری از گوش درد می شود.

1-8-کلامی با مادر

1-اولین باری که نوزاد را می بینید، نوازشش کنید، احساس زیبا و عمیق مادری را به او نشان دهید.ترس نداشته باشید و فکر نکنید که او هیچ نمی فهمد.هر زمان که بلندش می کنید یا حمام و خوراکش می دهید و به رویش لبخند می زنید، به هم تعلق پیدا کرده و مسلماً نوزاد هم بیشتر احساس می کند که به شما متعلق است و شما به او.
2-آنچه شیر مادر را دارای تأثیر فراوان می کند، گرمای وجود مادر و احساس امنیت نوزاد در آغوش اوست.
3-نوزاد در این ایام باید با تمام وجود، امنیت عاطفی و حمایت را از جانب مادر احساس کند.
4-محبت و عاطفه از نیازهای اساسی نوزاد است و ارضای عاطفی او در سلامت روانی و اخلاقی اش فوق العاده مؤثر است.
5-هیجانات شدید، فکر و خیالات بسیار، اندو و اوقات تلخی، افکار تیره، ترس، غم، شادی، خشم، بدبینی، بدخواهی و اضطراب ها ...همه در شیر دادن مؤثر است.
6-بعد از هرنوبت شیر دادن، مدتی با نوزاد بازی کنید، بعد او را بخوابانید تا کودک آرام و با نشاط باشد.
7-بازی برای نوزاد، راهی است به سوی رشد و بسط وجودی و کمال یافتن او.جنب و جوش کودک در بازی، نشان سلامت روحی اوست.
8-مادر باید مهربان و با لبخند باشد و دست های وی گرم، و صدایش آرام و نوازش گر باشد تا کودک عکس العمل منفی نشان ندهد.
9-بچه را نعمت زندگی بدانید و برای استفاده از این برکت الهی برنامه ریزی کنید.
10-بهتر است اولین چیزی که بعد از زایمان در دهان می گذارید خرما باشد، به خصوص رطب تازه.(به دلیل سفارشی که خداوند به حضرت مریم(س)دارد)(34).
امیرالمؤمنین علی(ع)نیز از پیامبر اکرم(ص)نقل کرده اند:«باید اولین چیزی که زن پس از وضع حمل می خورد، رطب باشد»(35).
11-به خودتان استراحت دهید.
درباره ی کارهای خانه نگران نباشید.لباس شستن، مرتب کردن خانه و سایر کارها را می توان به تأخیر انداخت.هر روز جدیدی که از راه می رسد، ببینید در آن روز بهترین کاری که قادر به انجامش هستید کدام است.همان را انجام دهید، نه بیش تر.
12-از دیگران تقاضای کمک کنید.
زمانی که احساس فشار روحی می کنید با کسانی که دوستشان دارید تماس بگیرید و از آنها درخواست کمک کنید و اگر دوستی به شما پیشنهاد کمک کرد، بپذیرید.وقتی دیگران برای شما جارو می کنند و یا ظرف ها را می شویند در واقع به شما فرصت می دهند که بیش تر در کنار نوزاد خود باشید و استراحت کنید.برای نیازهای شخصی خود تا حد امکان اولویت قائل شوید.خوب بخورید، تا جایی که می توانید استراحت کنید و به تدریج فعالیت های خود را از سر بگیرید، حتی اگر در حد قدم زدن کوتاه باشد.هر بعداز ظهر در محل زندگی خود گردش کنید.سعی کنید زمانی را که از آن شماست فقط به خودتان اختصاص دهید حتی اگر این کار غذا خوردن با یک دوست و با یک دوش گرم طولانی باشد.
13-به خواب خود اهمیت دهید.
خواب برای سلامت روح و جسم شما ضروری است.نگران ساعت ها خوابیدن طولانی نباشید.هر زمان که نوزاد چرت بزند، استراحت برای هر دوی شما آرامش زیادی در پی دارد.
14-یک زن مؤمنه شاداب و بانشاط است، به زیبایی ها توجه دارد و آنها را تشخیص می دهد.متبسم است و در موقع خوش حالی می خندد.
سعی کنید همیشه در خانه یک لبخند بر چهره داشته باشید، و در برخورد با همسر و فرزند، خوش رو و خنده رو باشید.

پی نوشت ها :

1-این ها کارهایی است که در بیمارستان انجام می گیرد.
2-علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 82.
3-کلینی، کافی ج 6 ص 24.
4-کلینی، کافی ج 6، ص 24.
5-علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 104، ص 126.
6-بهتر است آب زمزم باشد.
7-علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 78.
8-مستدرک الوسائل ج 15 ص 156.
9-وسائل الشیعه ج 7 ص 175.
10-کمک به مادران شیرده، ص 42.
11-علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 83.
12-مستدرک، ج 2، ص 618.
13-وسائل، ج 15، ص 126.
14-همان مآخذ.
15-همان مآخذ، ص 124.
16-وسائل، ج 15، ص 165.
17-غرر الحکم، ص 47.
18-حلیه المتقین، ص 83.
19-دعای عقیقه فراموش نشود (مفاتیح الجنان).
20-غرر الحکم، ص 47 و حلیه المتقین ص 83.
21-مستدرک، ج 2، ص 546، نقل از آئین تربیت، امینی، ابراهیم، ص 109.
22-سوره ی بقره، آیه ی 233.
23-سوره ی احقاف، آیه ی 15.
24-سوره ی لقمان، آیه ی 14.
25-علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 85.
26-همان مدرک.
27-علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 85.
در 100 سانتی متر مکعب از شیر مادر 87/6 گرم آب، 71 کالری انرژی و 12/7 گرم موادجامد وجود دارد (که شامل 0/21 گرم خاکستر، 3/8 گرم چربی، 7 گرم لاکتوز، و 1/1 گرم پروتئین است).
همچنین در 100 سانتی متر مکعب شیر مادر 43 میکروگرم ویتامین A، 27 میکروگرم کاروتینوئید، 16 میکروگرم تیامین، 43 میکروگرم ریبوفلاوین، 127 میکروگرم اسید نیکوتینک و 11 میکروگرم پیریدوکسین نیز وجود دارد.
28-نیتووکسی هارولد، اصول بیولوژیک طب کودک.
29-فصلنامه ی شیر مادر، پیش شماره و شماره ی 1، ص 8 و 9؛ کمک به مادران شیرده، ص 39 -41؛ بهداشت مادر و کودک، ص 89 -90.
30-راهنمای مادران شیر ده، ص 7.
31-کمک به مادران شیرده، ص 150.
32-مفاسد مال و لقمه ی حرام.
33-کمک به مادران شیرده.
34-سوره ی مریم / 25 و 26.
35-برگزیده تفسیر نمونه، ج 3، ص 86.

منبع: محمد زاده، راضیه،(1340)، مادر اگر این گونه می بود، تهران: چاپ اول، (1383).