قنات میراث فرهنگی و علمی ایرانیان(2)

نقش قنات در شكل‌گیری تمدنها و پیدایش دولت و توسعه اقتصادی

بر اساس حقایق تاریخی قناتهاو سرچشمه ها اولین پایه و اساس مدنیت، مدیریت و كار جمعی هستند، ماركس معتقد است كه جوامع آسیایی بدلیل شرایط جغرافیایی و نیازی كه به مشاركت در امر مدیریت آب (تهیه ، توزیع، نگهداری و مرمت قناتها) داشتند مجبور به انتخاب رئیس و رهبر شدند و نیاز به اینگونه كارهای دسته جمعی پایه و اساس تشكیل حكومت بوده است. فیثاغورس Pythagore ) ) زایش ۶۰۸ پیش از میلاد درگذشت ۵۰۹ ق. م) یكی از ۷ فیلسوف جهان باستان كه فلسفه را از تالس و آناگزیماندر و از مصریان و مغهای ایرانی فرا گرفته است و در حمله کمبوجیه (كامبیز ) در مصر اسیر و به بابل آورده شد سپس به شوش رفت و در معیت داریوش از پارسه گراد و تخت جمشید بازدید كرد شاید سیاحتنامه او اولین كتابی است كه به خلیج فارس و قناتهای ایران و اسبهای تربیت یافته برای كشیدن گاریهایی كه برای قصر شاه آب حمل می كرده اند و تشكیلات اداری سازمان یافته ایرانیان اشاره كرده است. گیرشمن محقق فرانسوی نیز وظیفه اصلی دولت مقتدر و امپراتوری هخامنشیان را حفر قنات و تهیه و تقسیم آب دانسته است. پرفسور لمبتول و خواجه نظام الملك نیزوظیفه اصلی دولت ایران را تهیه و تقسیم عادلانه آب دانسته اند هرودوت نیز نظرات مشابهی دارد .
اهمیت این شبكه مهم آبرسانی در زندگی مردم این مرز و بوم آنچنان است كه داستانهای زیادی از چگونگی به وجود آمدن قنات بر سر زبانها است و در اكثر جاها از تشابه عجیبی برخوردار است و نشان می‌‌دهد كه پدیده قنات در فرهنگ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. در این داستانها گاه ساخت قنات را به شخصیت‌های محلی خاص نسبت داده‌اند و گاه آنها را به شخصیت‌های اساطیری منسوب داشته‌اند . از جمله می‌توان به گفته ناصر خسرو در كتاب سفرنامه اشاره داشت كه می‌گویند قنات سگزآباد و قنات گناباد ساخته كیخسرو كیانی است.
استفاده از آب قنات، مستلزم تقسیم آب آن به شیوه‌ای عادلانه است به طوری كه هر سهام‌داری از نوع تقسیم رضایت داشته باشد. واین نیاز موجب اختراع ساعت آبی یا فنجان آب شده است كه اولین دستگاه سنجش دقیق زمان بوده است.

سازمان قنات

كاریز همانند یك شركت تعاونی سهامی و محصول یك كار جمعی بوده است ابتدا هیئت موسس اقدام به برنامه ریزی برای حفر چاهها و اتصال آنها به همدیگر می كردند روزی كه كاریز افتتاح می شد مرحله بعد كه مدیریت توزیع و نگهداری است شروع می شد، بطور كلی تقسیم و توزیع به دو شیوه انجام می‌گیرد:
۱) تقسیم زمانی آب ، تقسیم زمانی آب در قناتهایی كه سهامداران محدود و خاصی داشتند براساس شبانه‌روز انجام می‌گیرد كه در گذشته براساس گردش خورشید و ستارگان بود ولی بعدها ساعت جای آنها را گرفت تقسیم آب در شبانه‌روز در كاریزهای با سهامداران عام ، براساس واحدهای كوچكتری صورت می‌گرفت كه در مناطق گوناگون دارای نام‌های خاصی است . از جمله می‌توان به طاق ، نیم طاق، سرجه ، دانگ ، طسوج، نیچه و …. اشاره داشت. شمارش دقیق تر این واحدها با فنجان صورت می گرفته است . هیئت موسس كه مدیران و مهندسان و كارگران كاریز بودند خود بخشی از سهامداران اولیه بودند و سپس سهامداران دیگری نیز در قنات شریك می شدند سهام بر اساس فنجان تعین می شد فنجان كاسه ای مسی و مدرج بود كه ته آن روزنه ای به قطر بند انگشت كوچك داشت این فنجان را در داخل یك دیگ قرار می دادند و هر موقع كه فنجان پر آب شده و با غوطه ور شدن به كف دیگ بر می خورد بلافاصله فنجان را خالی از آب نموده و مجدداً بر روی آب دیگ قرار داده و با هر بار پر شدن فنجان یك تشله سنگ را در كنار دیگ می گذاشتند و در پایان تعداد و شمارش سنگها نمایانگر تعداد فنجانهایی بود كه فرد از آب قنات استفاده كرده است. هر قنات فنجان خاص خود را داشت و فنجان ها چون دست ساز بودند استاندارد یكسانی برای تمام كشور وجود نداشت. پس از اختراع و رایج شدن ساعت های امروزی میر آبها هر فنجان را بر اساس ساعتهای فعلی محاسبه نمودند و كم كم فنجان یا اولین ساعت های زمان به كنار گذاشته شد مثلاً بر اساس ساعت های فعلی معلوم شد كه هر فنجان در قنات زیبد ۷ دقیقه و هر فنجان ۷ دونگ یعنی هر دونگ ۱ دقیقه بوده است.
مدیریت توزیع معمولاً در ساختمانی دو طبقه در بلند ترین نقطه مسكونی شهر یا روستا واقع می شد كه میرابها بطور ۲۴ ساعته و بصورت كشیك و چشم دوخته به فنجان در آن اقامت داشتند آبیاری بر اساس مدار یا چرخش ۱۵ یا ۳۰ روز از یك منطقه شروع می شد و كسانیكه در آن منطقه آب و زمین داشتند به ترتیب حركت آب در مدیریت آب كه خانه فنجان نامیده می شد حاضر می شدند و به نوبت به سر آب می رفتند و آب را از نفر قبلی تحویل می گرفتند عموماً برای اینكه میر آب دقیقاً زمان تحویل و تحول آب را بداند و میزان شمارش فنجان را تعیین كند كسی كه آب را تحویل دیگری می داد باید لحظه تحویل به دیگری با صدای بلند و با جار زدن حرفی قراردادی كه از شهری به شهر دیگر متفاوت بوده است را جار می زده است میراب با شنیدن این صدا شمارش فنجان را برای فرد بعدی شروع می كرده است. معمولا همیشه در خانه فنجان تعدادی از افراد حضور داشتند ولی نگهداری فنجان و حساب و كتاب سهامها بر عهده میراب بوده است هر میراب حساب كتاب را كه با شمارش فنجانها با تعدادی سنگ ریزه یا تشله انجام می شد به میراب بعدی تحویل می داده است هر كاریز حد اقل دو میراب اصلی و چند خرده میراب داشته است. میرابها دقیقاً از طلوع آفتاب تا غروب و از غروب تا طلوع آفتاب را بر حسب فنجان محاسبه می كرده اند و بر اساس همین فنجان طولانی ترین وكوتاه ترین شب و روزها تعیین می شده است در بسیاری از مناطق موقع اذان ها را نیز با فنجان كه دقیقاً نقش ساعت امروزی را داشته است تعیین می كردند.
در تقسیم حجمی آب از واحدی بنام سنگ یا سنگ آب استفاده می‌كنند كه در مناطق گوناگون میزان آن متفاوت است مثلاً سنگ تهران با سنگ قزوین از نظر میزان تفاوت دارد. این واحد خود به واحدهای كوچكتری مانند سیر تقسیم می‌شود. از نظر این كه آب قنات به تمام افرادی كه در قنات سهم دارند برسد مجبور به تعیین مدار گردش آب می‌شوند.
قنات و آب انبارها كه در سراسر كویر ایران آرامش و لذت را بر كام مسافران خسته و كاروانهای و حیوانات می نشاندند عامل مهمی در بقای تنوع زیست محیطی و حفظ گونه های مختلف حیوانات و گیاهان بودند. نگارنده بارها در سالهای ۱۳۵۰ تا ۵۳ شاهد استراحت آهوها ، بز كوهی و روباه در سایه های آب انبارهای كویری در دشت زیبد بوده ام این آب انبارها به گونه ای بود كه هم انسان و هم حیوان می توانست از آب آن استفاده كند این آب انبارهای صحرایی در آواخر زمستان توسط افراد نیكوكار از سیلابها پر می شد و راه پله های آن بگونه ای بود كه حیوانات براحتی از آن پایین می رفتند و آب می نوشیدند این آب انبارها نمادی از فرهنگ انسانی و اخلاق نیك ایرانی نسبت به حیوانات بود افسوس كه با از میان رفتن این آب انبارها دیگر از آن آهوان و خرگوشها و گورخرهای زرد دشت زیبد و كوهای براكوه خبری نیست.

قنات و صنعت گردشگری

قنات ها رمز و رموز زیادی را در خود دارند و و درسهای زیادی در خصوص آداب و رسوم و عقاید گذشتگان را می توان از روی آن فهمید درس پشتكاری ، همیاری و تعاون و دور اندیشی و انجام كارهای پر هزینه برای بازدهی و استفاده نسلهای آینده و اعتقاد و تقدس آب و نور و كشاورزی از درسهایی است كه از حفركنندگان قنات می توان آموخت.
باتوجه به این كه تمام این قنات‌ها به دست كاوشگران زحمتكش بی‌نام و نشان این سرزمین با كمترین امكانات و بیشترین خطرات حفر شده‌اند، مبین بزرگترین سرمایه‌های و در حكم گنجینه‌های با ارزش، مفاخر ملی و میراث فرهنگی كشور ماست كه حاصل هزاران سال تلاش، تجربه و ممارست انسانها است.
وجود قنات های كهن و باستانی در گناباد و یا هر شهر کهن دیگری این فرضیه را تقویت می كند كه روزگاری در این شهرها یك تمدن و فرهنگ غنی و یك پایگاه حكومتی مقتدر و مدبر وجود داشته است حفر قناتی به طول ۳۳ كیلومتر یك مدیریت و حكومت مقتدر و یك دوره ثبات و آرامش و عدالت را می تواند نشان دهد.
بر اساس آمار منتشره از سوی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۶ تعداد ۸۴۲ میلیون جهانگرد در دنیا سفر کرده‌اند.
جهانگردی یكی از مهمترین صنعت ها است و تا سال ۲۱۰ بیش از ۴۳% اشتغال جهان و بیشترین درآمد به بخش توریسم مربوط خواهد شد. جهانگردی در میان مسلمانان نیز اهمیت زیادی دارد چنانكه در ۲۶ آیه قرآن مردم تشویق به مسافرت ( سیروا فی الارض) شده اند. درآمد سالانه توریسم در حال حاظر ۶۰۰ میلیارد دلار است كه هرسال فزونی می یابد سهم ایران از این مبلغ تنها ۲۰۰ ملیون دلار است در حالیكه تركیه در همسایگی ما و مصر دو كشور مسلمان هركدام سالانه بیشتر از ۱۰ میلیارد دلار درآمد توریستی داشته و تنها ۴۵۰ هزار ایرانی سال گذشته به تركیه مسافرت كرده اند و جمعاً ۳ ملیون ایرانی سالانه به خارج سفر می كنند تعداد خارجیهایی كه به ایران می آیند هنوز به ملییون نرسیده این در حالی است كه ایران بدلیل تنوع آب و هوایی، اقلیمی ، قومی ، فرهنگی و تاریخی مقام پنجم میراث فرهنگی جهان را دارد. از نظر جهانگرد در ردیف ۶۷ قرار دارد. تبلیغات منفی رسانه های بیگانه ، عملكرد منفی و برخورد منفی و بعضی سختگیری ها و ترس از نفوذ فرهنگی توریست و توهم اینكه توریست در ایجاد فساد و فحشاء نقش دارد و مسائلی از این قبیل از عوامل بازدارنده گسترش صنعت توریسم در ایران است. قنات های مناطق حاشیه كویر ایران را می توان به یكی از جاذبه های منحصر به فرد جلب محققین و توریستهای غربی و یا اسلامی تبدیل نمود.

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله