معرفی برخی از صنایع دستی - 3

(4) صنایع دستی فلزی
کوفته گری

در این رشته از هنر های سنتی هنرمند به ساخت اشیاء و احجامی با فولاد می پردازد که سطح رویی آنها نیز با مفتول طلا، برنج یا نقره نقش اندازی می گردد. کوفته گری همان طلا کوبی بر روی فولاد است . در گذشته طلا کوبی روی فلزاتی مانند مس، برنج مفرغ، نیز انجام می شد.
موج دار کردن فولاد با طلا و نقره را« طلا کوبی » می گویند که به زرکوبی یا مطلا کاری نیز مشهور است ابزار عمده زرکوب کارد طلا کوبی است که محلی که باید طلا کوبی شود به شکل ضربدر دندانه دندانه و زبر نموده ، سیم زر یا نقره به ضخامت هفت صدم میلی متر در آ ن گذاشته ، چکش کاری می کنند. سپس با سنگ عقیق یا یشم آن را پرداخت می کنند تا ضمن در خشان شدن ، بهتر به زمینه فولادی جفت شود.
در گذشته طلا کوبی روی فلزاتی مانند مس، برنج مفرغ، نیز انجام می شد. اما امروزه هنرمندانی در گوشه و کنار کشور به ویژه در اصفهان و تهران آثار زیبای فولادی خلق می کنند که در داخل و خارج کشور طرفداران زیادی دارد.

مس گری

مسگري يكي از صنايع دستي قديم و زيباي ايران است . از شمش مسي براي تهيه ورق مسي بوسيله چكش كاري استفاده مي كنند . براي ساخت ظرفهاي كوچك از يك تكه مس استفاده و آنقدر آن را چكش كاري مي كنند تا شكل مورد نظر به دست آيد ظروف بزرگتر از دو يا چند ورق مسي ساخته مي شود .
محصولات عمده مس گري عبارتند از سيني هاي مختلف، ديگ ، تنگ، گلدان و ظروف ديگر.

قلم زنی روی فلزات (مس و نقره)

تزئین اشیای فلزی به ویژه با طلا ، نقره ، برنج و گاهی اوقات هم مس و آلیاژ نیکل سفید به روش های گوناگونی انجام می شود که مردم آن را قلم زنی می نامند .
در تهیه مقدمات این کار قلمزن، شیئی را باید روی آن قلمزنی شود با آمیخته ای از قیر و خاکستر گرم پر می کند که پس از خنک شدن سفت می گردد طوری که آن را می توان برید و شکل داد، معهذا آنقدر انعطاف دارد که وقتی قلمزن با قلم خود به عقب می زند راه می دهد برای اشیاء تخت مثل سینی یک تخته چوبی به اندازه ظرف مزبور انتخاب و دوونیم تا 5 سانتی متر قیر و خاکستر روی آن می کشند و سینی و یا شیئی فلزی را گرم کرد روی آن می چسبانند . کار که بدین ترتیب آماده شد آن را روی کنده چوبی می گذارند، قسمتهایی را که باید آرایش شود خشت با آمیخته ای از گچ و آن و سریش که زود خشک می شود رنگ می کنند، و نقشه و طرح می کشند و رویه آن را با فواصل مساوی از حاشیه تقسیم می کنند و سپس با قلم های متفاوت که هر کدام کارایی خاص خود را دارند شروع به قلم زدن بر روی شیئی می کنند.

آهنگری سنتی :

کوره آهنگری قالب کارگاه اوست ، در بسیاری از مواد و نوعی کوره سرپوشیده به نام کوره دیواری استفاده می کنند و سرپوش کوره به دودکشی منتهی می شود، آهنگری های بزرگ دمهای بزرگ فانوسی دارند و یا که باعث می شود هوا به آتش دمیده شود . آهنگر نوک تیزی دارد که در زمین فرو رفته و برای کارهای سبک تر است و آن را دندان خشتی می نامند . برای کارهای سنگین تر زیر محکم چوبی می گذارند . خود آهنگر با چکش میان آهن را می کوبند. آهنگر میان آهن ورزیده و فولاد فرق می گذارد و وقتی که آهنگر آنقدر شکل آهنی را به درون کوره می برد آنقدر بیرون روی آن می کوبد تا شکل مورد نظر او بدست آید .

ملیله کاری

هنر ملیله کاری ، محصول کار با طلا ، نقره و مسی است که به صورت مفتولهای باریک درآمده است و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار ، بر منبلی شی یا محصول مورد نظر و با بهره گیری از نگاره های سنتی و طرحهای اسلیمی به هم پیوند و ارتباط یافته اند . قدیمی ترین اشیاء آثار ملیله ایران به روایت اکثر محققان به سالهای 550 تا 330 ق . م تعلق دارد . آثار به دست آمده در « دورالورپوس » گواه آن است که طی سالهای 330 تا 224 ق . م نیز ساخت مصنوعات ملیله در ایران ، رواج قابل ملاحظه ای داشته است . همچنین در آثار کشف شده از شوش ، همدان و گنجینه جیحون می توان به قدمت این هنر پی برد .
« آرتور اپهام پوپ » در کتاب « شاهکاری هنر ایران » ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور دین مبین اسلام ، به مقداری ملیله که از منطقه « ری » به دست آمده و به قرن 12 میلادی تعلق دارد اشاره کرده است . متاسفانه از آنجا که بیشتر اشیاء ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب شده نمونه های زیادی از آثار ملیله هم اکنون در دسترس مانیست و تنها از دوره قاجاریه به این سو مقداری سرقلیان ، گیره استکان یا سینی در اندازه های مختلف ، گوشواره ، سینه ریز و ... باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی و قسمتی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نزد خانواده ها نگهداری می شود . ملیله کاری ، امروزه به طور عمده در شهرهای زنجان ، اصفهان ، تبریز ، تهران رواج دارد .
عمده ترین ماده اولیه ملیله کاری را نقره تشکیل می دهد که از طریق ذوب کردن سکه های نقره یا قراضه ظروف نقره ای تامین می شود . نقره مصرفی در ملیله کاری دارای عیار است ولی برای ساختن دسته یا پایه ظروف به طور معمول از نقره با عیار 60 تا 84 استفاده می کنند . درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولی از طریق نوشته ها و سفره های سیاخانی که با این منطقه سفر کرده اند ، از این هنر زیبای منطقه یاد شده است .
از آنجا که این هنر شاخه ای از فلزکاری است ، می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جست و جو کرد .
این هنر وام دار هنرمندانی است که با ابزار بسیار ابتدایی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این مسیر از دست داده اند . سایر مواد مصرفی مورد نیاز در ملیله کاری را موم طبیعی ، تیزاب ، زاج سفید و جوهر گوگرد تشکیل می دهد .
ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است .
برای تهیه و ساخت آثار ملیله ، ابتدا باید نوار ملیله را که از جنس طلا و نقره یا مس تهیه کرد که در این مورد با عبور شمش یا مفتول نقره و مس از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر به دست می آید .
بعد از آماده شدن نوار ملیله ، نوبت به ساخت ملیله می رسد . در این مرحله ابتدا صفحه فلزی مستطیل شکلی از جنس متضاد با مفتول کاربردی باشد و دارای ابعاد و اندازه های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن را کاملا موم اندود می کنند ، به طوری که لایه ای به ضخامت 3 تا 4 میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده روی صفحه مسی قرار می دهند ، بعد نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد .
سپس به وسیله دیواره های بعدی طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه سطوح را با نقوش ملیله که قبلا به وسیله دست و ابزی ظریف با نوار ملیله ساخته شده ، پر می کنند و در آخرین مرحله به وسیله مفتولهای فولادی بسیار ظریف نقشها را به یکدیگر می بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد و سپس به وسیله ذوب کردن موم ، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می کنند . این اسکلت روی سطح همواری قرار گرفته و مقداری لحیم کرده که مخلوطی از براکس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز روی آن حرکت داده می شود . بر اثر این کار ، گرده لحیم ذوب می شود و موجب اتصالات نقش های کوچک با یکدیگر و همچنین دیواره نقش می شود .
پس از آن عمل آتش کاری انجام و کلیه قطعات به وسیله گرده لحیم به یکدیگر متصل می شود . سیم های فولای را بریده و جدا می سازند و محصول را که تقریبا کار ساختش به پایان رسیده در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می دهند و یا در داخل ظرف محتوی « راغاب » ( محلول زاج سفید و آبی ) می جوشانند تا اضافات و لکه های نقره از بین برود و در پایان به کمک برس سیمی ظریفی ، ملیله ساخته شده را پاک می کنند و ناهمواریهای احتمالی آن را به وسیله سوهانهای ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می کنند .
نوع دیگری از ملیله ، محصولاتی است که به وسیله خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ساخته می شود و شیوه تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه های مورد نظر تهیه می کنند و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر گیره استکان و لیوان ، قندان ، گلابپاش ، قاب عکس ، گل سفید ، قاشق چای خوری و .... می سازند به وسیله نقره ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و روی کار سوار می کنند .
نقوش رایج در ملیله سازی اکثرا ذهنی و ملهم از نگاره های قدیمی و سنتی ایران است .

میناکاری

از هنرهاي دستي ايرانيان در ادوار گذشته و روزگاران دور تزئين و كنده كاري روي فلزات است. از جمله موارد فلزكاري مي توان از ترصيع نام برد كه به معناي نشاندن و جا دادن قطعات كوچك فلزهاي مختلف روي سطح فلزي از جنس ديگر و ايجاد تناسب ميان قطعات است.
بررسي هائي كه در مورد ميناكاري به عمل آمده بيانگر اين مطلب است كه ميناكاري نيز مانند بسياري از هنرهاي ديگر براي اولين بار در ايران بوجود آمده و سپس به ساير كشورها راه يافته است.
در زمان صفويه ميناكاري نيز همچون ساير هنرها ترقّي بسيار كرد و شهر اصفهان به يكي از مراكز عمده اين هنر تبديل شد. هنوز نيز اين شهر تنها مركز اين هنر محسوب مي شود.
هنر ميناكاري شامل فعل و انفعالات پيچيده اي است كه به هم مربوط مي شوند. در عصر صفويان از نقش هاي اسليمي و گل استفاده بسيار شد و رنگ قرمز در ميناكاري مصرف بيشتري پيدا كرد.در قديم رنگ هائي كه در صنعت ميناسازي مورد استفاده قرار مي گرفتند مانند رنگهاي قلمكار گياهي يا معدني بودند اما در حال حاضر براي نقاشي ظروف و ساير اشياء مينائي از رنگ هاي شيميائي استفاده مي شود. ميناكاران براي تهيه رنگ قرمز از طلا، رنگ سبز از مس و رنگ زرد از گل ماشي استفاده مي كنند.
بيشتر اشيائي كه هم اكنون ميناسازان به خريداران و علاقمندان اين هنر عرضه مي كنند عبارتند از : گوشواره، گردنبند، انگشتر، سينه ريز، جعبه هاي كوچك و بزرگ آرايش،‌ قوطي سيگار، سرويس چايخوري و شربت خوري،‌ جامهاي ميناكاري،‌ بشقاب،‌ گلدان، قابهاي عكس، پيپ، گلاب پاش، جاروچهل چراغ، درها و پنجره هائي كه براي مقابر ائمه در كربلا و نجف و سامره و مشهد و قم و ساير اماكن متبركه ساخته شده اند.
در حال حاضر ميناكاري كار هنرمندان اصفهاني طرفداران و خريداران بسياري دارد و اين رشته هنري از طرف سازمانهاي ذيربط همچون سازمان صنايع دستي مورد حمايت قرار مي گيرند.

فیروز کوبی

اسناد معتبری برای نمایاندن تقریبی آغاز استفاده از تزئین فیروزه کوب بدست نیامده است. اما آنچه که بر زبان است این است که حدود هفتاد سال پیش از این، صنعتگري بنام« يوسف حکيمان» معروف به محمد رضا در مشهد کار فيروزه کوبي بر روي زينت آلاتي نظير دستبند، گل سينه، گوشواره... را شروع کرد. و حدود 20 سال بعد اين صنعت توسط صنعتگر ديگري بنام«حاج داداش» از مشهد به اصفهان برده شد. صنعتگران شاغل در اين رشته نيز همچون توليد آن محدودند. در اصفهان فيروزه کوبي علاوه بر جواهرات بر روی ظروفي مانند بشقاب، ليوان، کاسه و گلاب پاش، شمعدان، گلدان و ... نيز بکار برده می شود. يکي از کارهاي جنبي صنعت فيروزه کوبي تهيه «زيرساخت» است که در کارگاه زرگري و به طور جداگانه صورت مي گيرد. يک فرآوردة فيروزه کوب اعم از زيور آلات و يا ظروف عبارت از شيئي است طلايي، نقره ای مسي، برنجي، و يا برنزي که ذرات و قطعات ريز سنگ فيروزه بر قسمتهايي از سطوح آنها به شکل موزاييک در کنار هم نشانده شده و به اين ترتيب جلوه اي خاص به آن بخشيده مي شود. ساخت و پرداخت چنين فرآورده اي شامل دو مرحلة کلي است:
الف) آماده کردن زيرساخت در این مرحله اگر شي مورد نظر طلايي يا نقره اي باشد، زرگري ، و اگر مسی يا برنجي باشد زیر ساخت نامیده می شود.
ب) فيروزه کوبي در نشاندن فيروزه بر روی زيورآلات، ابتدا زير ساخت مورد نظر توسط زرگر ساخته ميشود وسپس قطعات فيروزه با لاک مخصوص وبه صورت موزائيک بر روي آن نشانده می شود.در پايان تمامی کار به وسيله سنباده سائيده ميگردد وصيقل داده ميشود.
صنعتگر توليد کننده فيروزه کوب در مراحل مختلف کار از ابراز کار و وسايلي نيز بهره مي گيرد که عمدتاً شامل قالب، چکش، دريل، چراغ گاز، چراغ بنزيني، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش، لوله هاي مختلف فلزي، سوهان و سنگ سمباده است. نکتة حايز اهميت در فيروزه کوبي در درجه نخست نصب صحيح فيروزه برروي فلز است به گونه اي که داراي قدرت کافي بوده و هنگام پرداخت قطعات فيروزه از آن جدا نشود و ديگر اينکه هر چه ظرف فيروزه کوبي شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار يکديگر نصب شده باشد و فاصله زيادي در بين قطعات فيروزه ديده نشود کار داراي ارزش هنري بيشتري است.

(5) آبگينه
شیشه گری سنتی

هنر شیشه گری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که بشر به آن اشتغال داشته است . کاوش های باستان شناسی مارلیک هنسلودشوش رواج شیشه گری در ایران باستان (عهد هخامنشی ) را به اثبات می رساند .
با ظهور اسلام اکثر شیشه و بلورسازان ایرانی به دمشق و جلب کوچ کردند . در این مقطع از تاریخ شیشه گری علاوه بر تغییر کلی فرم شیشه ، نقاشی و خطاطی بر روی شیشه با رنگ های کوره ای و لعاب های رنگی متداول شد و نوعی شیشه که اصطلاحا مینایی نامیده می شود به منعه ظهور رسید . دوره سلجوقی ( قرن 5 و 6هـ ) نخستین دوره شکوفایی شیشه گری در ایران محسوب می شود .
بعدها با روی کار آمدن سلسله صفوی و توجه خاص به این رشته تا کارگاه های شیشه گری در اصفهان و شیراز ساخته شد و هنرمندان تحت تعلیم تعدادی از بلورسازان و نیزی قرار گرفتند .
از ابزار و مواد مورد استفاده در هنر شیشه گری می توان به ماده اصلی ساخت شیشه ، سنگ سیلیس که به منظور صرفه جویی از مخلوط خرده شیشه نیز استفاده می شود ، اشاره کرد همچنین برای رنگی کردن بارشیشه نیز از اکسید های فلزی نظیر اکسید کبالت ، مس ، آهن ، منگنز ، گوگرد و ... استفاده کرد . هنر شیشه گری مانند انواع روش های ساخت ( فوتی و قالبی ) و تزئینات مکمل ( نقاشی و تراش ) است . نقاشی روی شیشه با ابزار لازم بر روی شی اجرا می شود و بسته به نوع نقش و رنگ های به کار رفته یک یا چند مرحله پخت در کوره با حرارت مناسب صورت می گیرد. رنگ های مورد استفاده به صورت پودر و قابل ترکیب با حلال خاص و رنگ های محلول از اکسید فلزات تهیه شده است .
تراش روی شیشه بوسیله سنگ های مخصوص و ابزار فرز انجام می شود که در مورد اول خطوط ایجاد شده عمیق تر بوده و روی ظروف کاربرد بیشتری دارد . این سنگ با قابلیتهای تراش و مات کردن در تزئین کاربرد دارد .

نقاشی روی شیشه

این کار به صورت سرد و گرم اجرا می شود . برای نقاشی سرد از رنگهای روغنی بر روی شیشه های مات ، شفاف و رنگی استفاده می کنند . موضوع در این نقاشی گل و بوته ، نقطه چین ، خطوط تزئینی هندسی ، گلهای ختایی و بعضاً مینیاتور می باشد . در نقاشی گرم از لعابهای رنگی (اکسیدهای فلزات) مختلف که بصورت پودر است و با نقطه ذوب پایین ، استفاده می شود . پودرها با تربانتین و روغن مخصوص مخلوط و به هم ساییده می شوند . بعد از اینکه مخلوط غلظت لازم را به دست آورد ، نقاشان به وسیله قلم مو به تزئین شیشه و نقاشی روی آن می پردازند . مرحله بعد از نقاشی روی شیشه مرحله ثابت کردن رنگها است . به منظور ثابت کردن رنگ اشیاء نقاشی شده آنها را به مدت 2 الی 4 ساعت در کوره ای با دمای 500 الی 600 درجه سانتیگراد قرار می دهند .سپس کوره را خاموش کرده و بعد از سرد شدن کامل کوره ، اشیاء را از آن خارج می کنند .

آینه کاری

شروع این هنر از اواخر دوره صفویه و اوج آن در دوره قاجاریه می باشد . از این هنر در تزئین مساجد ، کاخ ها ، سالن های تشریفات ، تالارها و اماکن مقدسه بکار گرفته می شد . جلال و شکوه حاصل از این آذین بندی پاسخگوی نیازهای روحیه تجمل گرایی و شاهانه دوران قاجار بود . طرح ها و نقوشی که در آئینه کاری ها بکار می رفت ، غالباً نقوش هندسی و بر گرفته از گره های اصیل ایرانی بود . بعضاً از حاشیه های رنگی ، نقاشی ویترای ، آینه های رنگی ، مینیاتور و ... در ترکیب بندی ها استفاده می شد که در انعکاس های طاق و قوسها زیبایی اثر را صد چندان می نمود . جلوه و جلالت آثار به جای مانده از این هنر خصوصاً در کاخ های شاهنشاهی و اماکن مقدسه نظیر حرم امام رضا (ع) ، حرم حضرت معصومه (ع) و شاهچراغ شیراز و ... مشهور و جهانی است .

تراش شیشه

قدیمی ترین کار تکمیلی و تزیین بر روی شیشه تراش آن است که به دو دسته تقسیم می شود : الف – حکاکی فیزیکی شیشه با الماسه (فرز) ب – حکاکی فیزیکی با چرخ مسی الف – حکاکی فیزیکی با نوک الماسه (فرز) : با استفاده از نوعی فرزهای دستی که عموماً نوک آنها از جنس فولاد الماسه است که در یک نگهدارنده مهار شده است مورد استفاده می باشد . ظاهری شبیه به قلم و یا مداد دارد و برخی از هنرمندان و صنعتگران تراش قلمه الماسه ای که نوک آن از کاربید تنگستن می باشد را ترجیح می دهند . شکل نوک الماسه هرمی با چهار و شش وجه است و هنگامیکه نوک این هرم شیشه را خراش دهد یا بکند عمل رسم و طراحی نقوش انجام شده است . در حقیقت خراش ها یک سری تراش های ریز و ظریف هستند که مسلماً درجه سختی شیشه در بافت حکاکی شده تاثیر گذار است . ب – حکاکی فیزیکی با چرخ مسی : حکاکی با چرخ نوعی از تزئین است که از زمان مصریان و رومی ها بکار می رفته است . این تراش امروزه با استفاده از الکترو موتورهای کوچک که دیسکی را به چرخش وا می دارد انجام می شود و صنعتگران به کمک سنگهای مخصوصی که درجه سختی آنها بیش از سختی شیشه است به خط انداختن بر روی شیشه می پردازند . سرعت چرخهای تراش و دیسک تراشکاری در ارتباط مستقیم با نوع تراش است و هرچه میزان عمق تراش مورد نظر بیشتر باشد ، به همان نسبت چرخ تراش می بایست سرعت بیشتری داشته باشد .
منابع :
http://hcciran.com
http://www.chto-khr.ir
/خ