اخلاق زيست محيطي در سفر

چشم انداز :

محيط زيست طبيعي - اين مخلوق زيباي الهي - در فصل تابستان ميزبان خانواده هايي است که براي گذراندن اوقات تابستاني و تجديد قواي روحي و جسمي به سفر مي روند. جنگل ها ، درياها ، دامنه کوهستان ها ، دشت هاي سرسبز و حواشي رودخانه ها حتي کوير تف ديده ، مقصد سفر ، يا گذرگاه است.
ورود انسان به محيط طبيعي ، زيست گاه حيوانات را نيز تحت تأثير قرار مي دهد. اين امر گاهي به شکل مستقيم مانند : ماهي گيري، شکار پرندگان و حيوانات مورد توجه است و گاه در اثر استفاده ي انسان از محيط پرورشي حيوانات دگرگون مي شود. استفاده ي معقول از محيط زيست و حفاظت از آن مهم است تا زندگي ديگر موجودات زنده آسيب نبيند و نسل هاي آينده نيز از بهره گيري نعمت هاي الهي محروم نمانند ؛ از اين رو پرداختن به موضوع اخلاق زيست محيطي همواره مورد نياز و ضروري است که بايد ارباب رسانه ها و نويسندگان و گويندگان در فرهنگ سازي اجتماع آن را جدي بگيرند تا اين وظيفه ي عمومي نهادينه گردد. به منظور توسعه فرهنگ زيست محيطي استفاده از معارف و آموزه هاي ديني مورد سفارش و تأکيد اسلام از محورهاي مهم امور فرهنگي اجتماع به شمار مي آيد .
بر اساس گزارش سازمان هاي مسؤول ، بخش وسيعي از ذخاير طبيعت به علت رفتار ناصحيح انسان ها توان احيا و خود پالايي را ندارد.
در اسلام هر گونه رفتاري که منجر به فساد در عرصه ي محيط زيست شود، نهي شده است. عصيان گري بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاري در عرصه ي محيط زيست بحران آفرين است.
توجه به حفظ محيط زيست همواره در تمام اديان الهي مورد تأکيد قرار گرفته است. در جهان بيني توحيدي هر عمل و رفتار شايسته از سوي انسان که با نيت الهي انجام شود ، عبادت به حساب مي آيد . انسان ها نه تنها موظف به اصلاح رفتار خود نسبت به طبيعت هستند ، بلکه در برابر ناهنجارهاي ديگران در استفاده از محيط زيست نيز مسؤول مي باشند ؛ چرا که بي تفاوتي در برابر خطاهاي اجتماعي موجب شايع شدن آن مي گردد .

محيط زيست (Environment):

محيط زيست عبارت از محيط فيزيکي زيست شناختي و اجتماعي است که موجود زنده در آن زندگي مي کند و با آن در کنش متقابل قرار مي گيرد . محيط زيست گاهي به تمامي زيست کره زمين گفته مي شود ، اما نواحي کوچک جغرافيايي ، يا حتي محيط هاي کوچک تر از آن را نيز محيط زيست مي نامند . (1)
اخلاق ؛ علمي است که پيرامون صفات نهفته در نفس و نيز افعال ، اقوال و افکار صادره از اين صفات و چگونگي پاک سازي نفس از رذيلت ها و چگونگي تخلق به فضايل و نشان دادن راه هاي سعادت جاويدان و غيره بحث مي کند. (2)
در اين نوشتار ، اخلاق عبارت از دستور العمل هاي مربوط به حفظ محيط زيست و جلوگيري از انواع تخريب آن مي باشد ؛ همچنان که زيستن صحيح در محيط زندگي را به ما مي آموزد .
سفر ؛ سير و سياحت در زمين و مشاهده ي طبيعت زيباي خداوند است که اگر با خرد ورزي و انديشه همراه باشد، زمينه ي معرفت و کمال انسان را فراهم مي سازد. قرآن شريف نيز در آيات بسياري به اين موضوع اشاره مي فرمايد . تجربه هاي مستقيم و غير مستقيم بشر نيز سفر را عامل سلامت روح و روان و کار آمدي عقل و راحت جان مي داند.

اهميت حفظ محيط زيست :

از آن جا که محيط زيست بسياري از ذخاير مورد نياز انسان همچون ؛ معادن ، جنگل ها ، آب ها ، حيوانات و ... را در بر دارد ، بي موالاتي در تعامل با محيط زيست و تخريب آن آثار سوء و جبران ناپذيري را در پي دارد ؛ از اين رو احکام عملي محيط زيست داراي بعد فردي و حکومتي است . وظيفه ي حکومت اسلامي تقنين و نظارت بر حسن اجراي قوانيني است که کردار انساني را در قبال محيط زيست معقول و مطلوب نموده تا مادر حيات و سرچشمه و گهواره ي زندگي دنيوي انسان ها در مسير تکامل مادي و معنوي او را ياري نمايد ؛ بر همين اساس اصل پنجاهم قانون اساسي جمهوري اسلامي مي گويد : « در جمهوري اسلامي ايران حفاظت محيط زيست که نسل امروز و نسل هاي بعد بايد در آن حيات اجتماعي رو به رشدي داشته باشند، وظيفه عمومي تلقي مي گردد ؛ از اين رو فعاليت هاي اقتصادي و غير آن که با آلودگي محيط زيست يا تخريب غير قابل جبران آن ملازمه پيدا کند ، ممنوع است » .
بر اين اساس بايد همگان در حفظ محيط زيست کوشا باشند.

پرورش اخلاق زيست محيطي

در فقه اسلام براي تمامي رفتارهاي بشر ، قوانين و آداب وضع شده است. نظام هستي که از سوي ناظم عليم و حکيم به وجود آمده ، با هدف و قانون از سوي همان ناظم پيش مي رود ؛ چرا که در بسياري از موارد ، قوانين آداب بشري با فرمان اميال نفساني وضع مي شود . دين مبين اسلام با مقررات اخلاقي و تعاليم حيات بخش ، جلب منافع نوع بشر و مصالح فردي و اجتماعي را در نظر دارد و حتي اغراض و اميال انسان ها را به اعتدال مي کشاند.
آيات و روايات بسياري اخلاق و آداب زيست محيطي را به صراحت بيان نموده است.
يکي از مسايل مورد توجه خداوند در قرآن نسبت به توصيف عالم طبيعت و نيز توصيه هاي اهل بيت عليهم السلام در زمينه ي چگونگي استفاده و برخورد با طبيعت آن است که وظيفه انسان در برابر اين نعمت ها و حقوق محيط زيست روشن شود. آدمي اگر راه صحيح عمل به وظيفه را بداند، نيل به کمال مطلوب آرزوي درازي نخواهد بود. کمال عملي انسان ناشي از کمال اخلاقي اوست ؛ زيرا " رفتار " همان واکنش " اخلاق " است و کارهاي انسان از ريشه هاي اخلاقي او تغذيه مي گردد. نبايد فراموش کنيم که فهم مسايل اخلاقي و همچنين اخلاق زيست محيطي مستقل از التزامات و تعهدات انساني نيست و در اين رهگذر اخلاق زيستي مرهون ارزش هاي ديني است که بدون آن قادر به حفظ تعادل و توازن محيط زيست موجودات و پيرايش آسيب ها نخواهد بود.
بهره برداري از طبيعت و جلوه هاي آن حق انحصاري انسان ها نيست ؛ چرا که او تا جايي مجاز به دخالت در محيط زيست است که به اهداف متعالي خود برسد و در جهت دست يابي به حيات طيبه و توسعه ي متعادل که ضامن ارتقاي صنع جسمي و روحي است ، گام بردارد ؛ از اين رو بايد به گونه اي سفر نمود که خطري محيط زيست را تهديد نکند.
شيخ صدوق قدس سره با سند از رسول خدا صلي الله عليه و اله نقل مي کند که آن حضرت فرمود : « سافروا تصحوا ؛ سفر کنيد تا سلامت بمانيد » . صحت در اين روايت مطلق است و شامل سلامتي جسم و روح و روان مي باشد .
سير و سفر نيز همچون ساير امور بايد همراه مقصود و غرض شرعي و عقلايي باشد .
امام صادق عليه السلام فرمود : « در حکمت آل داوود عليه السلام چنين آمده است : به راستي که عاقل سفر نمي کند ؛ مگر در سه مورد : توشه برداري براي معاد ، آباداني معاش ، لذت بردن بدون انجام حرام » . (3)
قرآن کريم نيز در بسياري از آيات با هدف عبرت گيري از عاقبت انسان هاي خطاکار امر به سير و سياحت مي نمايد .
در اسلام سفر کردن آدابي دارد که برخي از آن چنين است : 1. ذکر بسم الله و دعاهاي سفر ، 2. طلب خير نمودن ، 3. حرکت در زمان هاي مناسب ، 4. صدقه دادن ، 5. وصيت کردن ، 6. انتخاب هم سفر مناسب ، 7. ياري رساندن به همراهان و پرهيز از اختلاف با آن ها ، 8. حسن خلق ، 9. همراه داشتن مايحتاج سفر. (4)

چگونه « سفر » اخلاق زيست محيطي را به مخاطره مي کشاند؟

چون آلاينده هاي سفر به شکل غير متمرکز و پراکنده است ، پاکيزگي و بهداشت محيط زيست را زودتر و بيشتر به چالش مي کشاند که گاه فاجعه آفرين است.
آلودگي هاي محيط زيست به آبي و خشکي تقسيم مي شود :
سفرهاي محيط آبي ( Hydrosphere ) دريايي و رودخانه اي و نيز حواشي آن ها ؛ همچون : تالاب ها ، مرداب ها و درياچه ها
موضوع اصلي بررسي حفظ زيست آبي است. در اين سفرها نکات ذيل از اهميت بيشتري برخوردار است :
1. نريختن زباله ها داخل آب ، 2. آلوده نکردن آب ها با مواد شوينده ي شيميايي ، 3. روشن نگه نداشتن خودرو در کنار آب ها ، 4. جاري نساختن فاضلاب کمپ ها و چادرها داخل آب ها ، 5. شنا نکردن در آب هاي آشاميدني چشمه ها .
فراموش نشود که آب هاي ساکن (Lentic water) در مقايسه با آب هاي روان(Lotic water) نياز به مراقبت بيشتر دارند .
گونه اي از چشمه هاي آب گرم حاوي مواد راديواکتيو خطرناک است. اين آب ها نه تنها مفيد نمي باشد ، بلکه در ايجاد برخي سرطان ها مؤثر است ؛ بنابراين لازم است که چشمه ها آزمايش شده مورد استفاده قرار گيرد . از آن جا که محيط زيست خشکي (Lithosphere) در تماس آلودگي طولاني با پهنه ي گسترده تر و جمعيت بيشتر قرار دارد ؛ دامنه و عمق آن نيز جدي تر است .
خشکي ها شامل : جنگل ها ، دشت ها ، دامنه ي کوهستان ها ، جاده ها و ... است . در مواجهه با محيط زيست خشکي موارد ذيل از جمله خطرها و تهديدهاي محيط زيست خشکي به شمار مي آيد :
1. دفع و رها سازي زباله هاي غير قابل تجزيه، 2. ورود به محدوده زندگي حيوانات که منجر به تخريب محل زندگي ، يا ترساندن حيوانات مي شود ، 3. شکستن شاخ و برگ درختان براي طبخ غذا و ... و نيز ساختن ذغال و ... ، 4. رعايت نکردن نظافت و محيط اطراف اقامت کوتاه يا طولاني ، 5. ايجاد سرو صدا و هيجان در محيط آرام جنگل و کوهستان و بر هم زدن آرامش حيوانات و ساکنين آن جا ، 6. شکار حيوانات براي تفريح و سرگرمي .

گردش گري و اکوتوريسم

اکوتوريسم يا تورهاي گردش گري به منظور جذب طبيعت دوستان ، طبيعت شناسان ، دانشمندان ، هنرمندان و ماجرا جويان است که انگيزه اصلي آن ها تفريح نيست ، بلکه تماشا و پي بردن به شگفتي هاي طبيعت ، آشنايي با گونه هاي کمياب ، پديده هاي طبيعي و حتي عجايب و اماکن دست نخورده و بکر مورد نظر است .
فعاليت هاي اکوتوريستي عبارت است از : پياده روي هاي برنامه ريزي شده ايستگاهي و نيز دامنه نوردي ، عبور از رودخانه هاي خروشان با قايق هاي بادي ، سفر به مناطق ييلاقي و عشايري ، سفر به روستا و مزارع اطراف آن ها به منظور ، آشنايي با فرهنگ اهالي ، کوهپيمايي ، سفر به مناطق صعب العبور طبيعي ، بازديد از غارهاي طبيعي ، مطالعه طبيعت گياهي و جانوري ، تماشاي حيوانات و پرندگان ، آشنايي با محيط زيست طبيعي . (5)
رعايت آداب سفر و اخلاق محيط زيستي در گردش گري و اکوتوريسم اهميت بيشتري پيدا مي کند ؛ چرا که سهل انگاري و بي مبالاتي درحرکت هاي اجتماعي و گروهي نتايج زيان بارتري به بار مي آورد.

آشنا کردن کودکان با اخلاق زيست محيطي

کودکان نقش اساسي در انگيزه و انتخاب اولياي خانواده براي سفر و مقصد آن دارند ؛ از اين رو بايد آداب و اخلاق زيست محيطي با شيوه هاي خوب آموزشي به آن ها نيز تعليم داده شود. براي نيل به اين منظور بيدار نمودن فطرت پاک توحيدي آن ها و آشنا کردنشان با قوانين و مقررات و تعامل با همراهان سفر ، توصيف محيط سفر و اهداف آن پارامترهاي کمک کننده است :
1. دعوت به تماشاي منظره ها ؛ از اين فرصت براي آموزش چيزهايي که کودکان از نزديک کمتر ديده اند ، يا هرگز نديده اند ، استفاده کنيد و درباره ي کوه ، جنگل ، صحرا ، برف و باران و ساير پديده هاي که در طول سفر مي بينيد با او صحبت کنيد . نيز مي توان از عوامل محسوس براي هوشياري ناخودآگاه آن ها بهره برد و آفرينش زيباي الهي را به آن ها نشان داد . بهتر آن است که براي اين امر از قبل مطالعه داشته باشيم .
2. توقف براي استراحت ؛ اگر وسيله ي سفر ، ماشين شخصي خودتان است ؛ براي جلوگيري از خستگي کودکان زمان بيشتري را در نظر بگيريد . کودک شما به توقف هاي کوتاه نياز دارد.
3. نقشه خواني ؛ قبل از سفر ، نقشه ي مسير به سوي مقصد را روي کاغذ بياوريد . مکان ها و نقاط مورد علاقه ي کودکان را همراه نقاط مهم مورد نظر خودتان روي نقشه علامت گذاري کنيد و آن را به بچه ها نشان دهيد. از آن ها بخواهيد که در طول سفر نقاط ياد شده را مورد توجه و دقت بيشتر قرار دهند ؛ بدين ترتيب سفر شما نتايج سودمندتري خواهد داشت.
4. همراه داشتن وسايل نقاشي ؛ قبل از سفر يک زيردستي مخصوص براي نقاشي و نيز چند قلم تهيه نماييد ؛ به اين ترتيب بچه ها مي توانند بخشي از طول سفر را با نقاشي کردن بگذارنند . با اين کار زماني را در سکون و آرامش به سر مي بريد که در اين مدت مي توانيد نکته هاي اخلاقي زيست محيطي را به آن ها بگوييد . (6)
5. انتخاب زمان مناسب براي سفر ؛ تأثير زمان مناسب در بهره گيري فرزندان از مظاهر زيست محيطي را نبايد فراموش کرد.
6. پرورش روحيه عبادت و معنويت ؛ جوانان آماده ترين گروه براي شنيدن و ديدن مسايل معنوي هستند. بيان شيوا و ساده ، توجه دادن به مظاهر خلقت و جلوه هاي معنوي و ايمان فرصت غنيمتي در طول سفر است. توجه به اقامه ي نماز و توقف کوتاه در نزديک اماکن عبادي و مذهبي ؛ همچون زيارت گاه ها و مساجد بين راه از خاطرات خوش سفر مي تواند باشد ، البته بايد توجه داشت که در طول سفر تنها اين گونه مکان ها محل توقف و ديدن نباشد ، بلکه بخشي از گذرگاه هاي سفر به حساب آيد .

توصيه ها :

مراقب باشيد گونه هاي گياهي و جانوري غير بومي را به محيط ناآشنا با محيط زيست آن ها وارد نکنيد .
مواد زايد و زباله را در محل مناسب قرار دهيد ، يا حتي در صورت امکان به منزل بازگردانيد تا هنگام تخليه ي زباله ها مسير مناسب را پيموده باشيد.
تا جايي که امکان دارد ، اتومبيل را روشن نگذاريد .
در رودخانه ها و تالاب ها از مواد شوينده استفاده نکنيد .
کيسه هاي پلاستيکي را در محيط خشکي رها نسازيد . اين توصيه ها را در محيط هاي آبي جدي تري بگيريد .
هنگام غروب با احتياط و دقت بيشتر رانندگي کنيد تا در برخورد با حيوانات وسط جاده ، اتفاق ناگوار رخ ندهد.
با آداب و رسوم محلي و تنوع فرهنگي کشور ، به ويژه در روستاها آشنا شويد .
با گشت هاي طبيعت گردي به گردش برويد تا در مورد تنوع زيستي ديدگاهي تازه و چند جانبه به دست آوريد.
از پارک ملي يا جنگلي نزديک محل زندگي خود ديدن کنيد .
دوربين عکاسي يا فيلم برداري همراه داشته باشيد و از مکان هاي زيبا و ديدني تصويربرداري کنيد .

پي نوشت ها :

1. حسن دولت آبادي ، فرهنگ محيط زيست ، ص 90 و 91 .
2. آيه الله مظاهري ، کاوشي نو در اخلاق اسلامي ، ج 1 ، ص 27 .
3. ر.ک ؛ وسايل الشيعه ، کتاب الحج و العروه الوثقي ، کتاب الحج .
4. وسايل الشيعه ، کتاب الحج ، باب آداب السفر الي الحج و غيره ، باب 1 ، ح 1 .
5. نشريه الکتروني دهکده .
6. با اقتباس از : www.askdrsears.com

منبع: نامه ي جامعه 35
/خ