نوجوان و تکليف
نويسنده:محمد رضا شرفي
فرزندم روز بلوغ (شرعي)خود را به خاطر بسپار وآن روز را عيد،بلکه بزرگترين عيد خود در تمام زندگي قرار ده.(1)
قبلاً اشاره اي داشتيم که بلوغ جنسي در دختران حوالي 13/5-12/5 سالگي و در پسران حوالي 14/5-13/5 سالگي واقع مي شود.حال آن که بلوغ شرعي (تکليف)دردختران در 9 سالگي و در پسران در 15 سالگي مقرر شده است.
از نظراسلام،کيفيت و نشانه هاي بلوغ به صورتهاي گوناگون مطرح شده است، ازجمله درروايت زيراين موضوع به چشم مي خورد:
افراد صغير دراموال خود ممنوعند تا وقتي که به حد بلوغ و رشد برسند. (2)
بلوغ به سه نشانه شناخته مي شود:
اول:روييدن موهاي خشن بالاي عورت.
دوم:خروج مني در پسران و شروع عادت ماهانه در دختران.
سوم:رسيدن به 15 سال کامل براي پسر و 9 سال کامل براي دختر.(3)
اين که چرا به اين مجموعه از اعمال و عبادات، تکليف اطلاق مي شود، نکته اي است که بايد ريشه ي آن را درطبيعت انسان جستجو نمود.
طبيعت انسان آميخته با نوعي تساهل و تسامح است.به گونه اي که عنصر راحت طلبي و آسان گرايي در وجود او از چيرگي و قدرتي خاص برخوردار است.
در حالي که عبادات و فرايض،با نوعي زحمت و درمواردي با سختي و مشقت همراه است و انجام آنها مستلزم غلبه برطبع آسان گراي انسان مي باشد. انسان بايد با بهره گيري از نيروي اراده برجاذبه هاي طبيعت خويش، فايق گردد تا موفق به انجام تمامي فرايض شود.
به عنوان مثال،روزه، فريضه اي الهي است، ولي هم جهت طبيعت مادي انسان نيست؛طبيعت انسان اقتضا دارد که در مواقع گرسنگي چيزي بخورد و در زمان تشنگي بياشامد و نيازهاي غريزي را به محض تحريک، ارضا نمايد. لکن درماه مبارک رمضان،تمامي اينها تحت الشعاع اوامرالهي قرار مي گيرد و خويشتن داري بر ضد خويشتن خواهي، برانگيخته مي شود و از اين قبيل فرايض ديگري همچون حج،جهاد،امربه معروف و نهي از منکر و امثالهم هستند که درتمامي اينها بايد از نيروي ارادي و مدد الهي بهره گرفت و در مسيررضاي حق حرکت کرد و اين تبلورآن چيزي است که تکليف گفته مي شود.
براي نوجواني که از دوران ساده و بي مسئوليت کودکي قدم به دنياي جديدي نهاده و اراده اش هنوز پرورش نيافته است، ضروري است او را از دوران کودکي با ملايمت و محبت، با اين امورآشنا کرد و زمينه هاي ورود او را به اين مرحله ي مهم و حساس به خوبي مهيا نمود و پس از آن در بدو تکليف او را با آگاهي کامل توأم با رفق به وظايفش مأنوس نمود با تقويت اراده نوجوان را براي عمل به آنها برانگيخت.
براي دختران با توجه به 9 سال قمري تمام، بايد به اين گونه عمل نمود.چون تفاوت سال شمسي و سال قمري حدوداً 11 روزاست، لذا به روش زير محاسبه مي شود:
لذا براي اطلاع دقيق والدين و اوليا در مورد دختران، مي توان فرمول مذکور را در نظر گرفت و درمورد پسران نيز به قرار زير عمل نمود:
به اين ترتيب با اطلاع از سن شناسنامه اي (شمسي)مي توان دقيقاً روز وماه و سال بلوغ شرعي (سن تکليف)دختران و پسران را محاسبه نمود تا از حيث انجام وظايف شرعي که بسيارمهم و حساس است، کوچکترين وقفه و يا خللي وارد نشود و اهميت دادن به آن هم درنظر نوجوان و هم دررابطه با اوليا و اطرافيان وي تأثير به سزايي دارد.
مسايل شرعي و احکامي که درهرمقطع بايد نوجوانان بدانند
با در نظرگرفتن اين که نوجوانان دختر و پسر درسنين متفاوتي به بلوغ شرعي مي رسند و اطلاع از احکام دين براي آنان واجب محسوب مي شود، لذا براي هر مقطع تحصيلي و با توجه به جنسيت نوجوانان، پيشنهاد مي شود اوليا و مربيان، اين نوع احکام و مسايل را که اطلاع از آنها براي هر نوجواني لازم است، با شيوه ي مطلوب و صحيحي به نوجوانان بياموزند.
1-مباحث مربوط به دوران بلوغ و علايم آن و مسئله تقليد
2-احکام طهارت (بدن ذکر مستحبات و مکروهات)
3-خلاصه اي از احکام نجاسات و اقسام آن
4-خلاصه اي از احکام غسل و اقسام آن
5-احکام وضو (بدون ذکر مستحبات و مکروهات با استفاده از تصاوير)
6-احکام تيمم در حد ضرورت (با استفاده از تصاوير)
7-خلاصه اي از احکام نمازبا ذکر تصاوير، مخصوصاً نماز جماعت در مدارس و کيفيت آن، اقسام نماز، مخصوصاً نمازهايي که برمکلف واجب مي شود با شرايط آن، مثل نماز آيات.
8-خلاصه اي از مسايل مربوط به روزه
9-مسايل مربوط به حجاب و پوشش با استفاده از تصاوير
10-خلاصه اي از مسايل مربوط به محارم
11-خلاصه اي از مسايل مربوط به امانت تلقي کردن اشياءوچيزهايي که انسان پيدا مي کند،تقلب نکردن در دروس و امتحان، خراب نکردن اشياء و وسايل شخصي و اشياء و وسايل مربوط به مدرسه، بيان حُرمت مسخره کردن و دشنام دادن
12-خلاصه اي از احکام خوردنيها و آشاميدنيها، مخصوص آداب سفره و عذاخوردن
13-مسايل مربوط به وظايف فرزندان نسبت به پدرو مادر و دانش آموزان نسبت به معلم و بزرگترها
14-خلاصه اي از مسايل مربوط به امر به معروف و نهي از منکر
15-خلاصه اي از مسايل مربوط به تولّي و تبرّي
16-رعايت بهداشت فردي در حد کافي
17-اهميت مسواک زدن
تذکر:
غير از مسايل مربوط به حجاب و پوشش، بقيه ي مسايل که درقسمت دختران بيان شد براي پسران نيز آورده مي شود.
1-تقليد و احکام آن با ذکر خصوصيات دوران غبيت و ضرورت پيروي از فقيه جامع الشرايط
2-مسايل مربوط به احکام نگاه کردن به محارم به صورت گسترده تر
3-مسايل مربوط به ولايت و ولايت فقيه به طوراجمالي
4-خلاصه اي از اقسام حيوانات حلال گوشت با تصاوير و طريقه ي شناختن آنها
1-احکام مربوط به عادت ماهانه و اقسام غسلهاي مربوط به آن
2-ذکر پاره اي از علتهاي تشريع بعضي ازاحکام که در آيات وروايات شريفه آمده است
3-علاوه برحجاب، مسايل مربوط به پوشش زنان در اسلام و ذکر بعضي از خصوصيات احکام آن
4-خلاصه اي از مطالب مربوط به حيوانات حرام گوشت و حلال گوشت
1-معاملات و اقسام آن از نظر حرمت و اباحه
2-بعضي از مسايل مربوط به نکاح، توضيح آمادگي لازم جهت پذيرش مسئوليت خانوادگي و وظايف خطير تشکيل خانواده
3-ذکر اصطلاحات رساله ي عمليه، جهت سهولت در فهم احکام؛ مثل واجب، حرام، مستحب، مکروه و بعضي اصطلاحات ضروري ديگر
4-مسايل مربوط به جهاد و دفاع
5-احکام عاريه
6-عهد و نذر و قسم
7-بيمه
8-نماز جمعه
9-احکام ضمان
10-ديات و مطرح کردن دعواهايي که ممکن است بين دانش آموزان ايجاد شود وجراحت و زخم بريکديگر وارد کنند که موجب ديه مي شود و بر حذر داشتن آنها از ضرب و شتم يکديگر
11-استفاده ازعطريات و ادکلن و احکام آن و مسايل جديد
12-صله رحم و فتواهاي جديد امام (رحمه الله)و يا ساير مراجع معظم در اين مورد
13-ذکرمسايل مربوط به کوتاه کردن محاسن
14-ذکرمسايل مربوط به سيگار کشيدن و اعتياد به مواد مخدر وذکر نتايج تحقيقات علمي درايران براي پيشگيري
15-آداب و خواص نمازجماعت
16-رعايت قوانين و مقررات راهنمايي و رانندگي و ديگر مقررات اجتماعي صادره از سوي دولت جمهوري اسلامي ايران
17-اشاره به بعضي از گناهان کبيره مربوط به سنين نوجواني و پايين تر از آن
18-نحوه برخورد با اقليتهاي مذهبي
از جمله حق فرزندت اين است که او را به خداوند بزرگ راهنمايي کني و در اطاعت و بندگي پروردگار،ياري اش نمايي.(4)
فرزندم محمد،روز بلوغ خود را به خاطر بسپار و آن را براي هميشه گرامي بدار و هرسال در چنين روزي، درراه خدا صدقه بده، اطعام کن و شکرخداي را به جاي آورکه به تو توفيق بزرگ تشرف به بارگاهش را عنايت فرموده است.(5)
جشن تکليف (عبادت)،پاسخي شايسته و مکفي به چنين نياز و خواسته ي تربيتي است.خوشبختانه به مددالهي در سالهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، فرصتهاي ارزشمند و ارزنده اي براي تحقق احکام اسلام،از جمله توجيه جشن تکليف (عبادت)فراهم شده است و در برخي از مدارس ابتدايي دخترانه و درتعدادي از خانواده هاي معتقد و مؤمن،اين مهم به مرحله ي عمل درآمده است.
درمورد ايام الله و مناسبتهاي تاريخي و اسلامي نيزاين فلسفه صادق است.براي عظمت آفريني و نقش پذيري روزهاي بزرگ در انديشه ي نسل نوجوان و جوان، بايد آن ايام را گرامي داشت و با برپايي مراسم ويژه، رنگ کهنگي را از آنها زدود و صبغه ي جاودانگي به آنها داد،اگرچه آنها از صبغه ي الهي برخوردارند،لکن اين وظيفه انسانهاست که درجهت تعميق و توسعه ي اين ارزشهاي اسلامي و الهي بکوشند تا خاطره ي آنها را براي هميشه زنده نگهدارند.
تلاش بزرگان و پيشوايان برحفظ اعيادي بزرگ همچون «غدير»،«قربان» و «فطر»و ولادتهاي معنوي و نوراني آن مصلحان معصوم و نيز گراميداشت حماسه هاي بزرگي از قبيل «عاشورا»ها، «رمضان»ها، «هجرت»ها و فتوحات بزرگ، براين فلسفه عميق مبتني است.همچنان که آن بزرگ رهبر فقيد انقلاب حضرت امام خميني (قدس سره)نيزبارها به تکريم و بزرگداشت «15 خرداد»ها و «22 بهمن»ها تأکيد فرموده اند و آن را مايه حفظ و بقاي انقلاب و نظام اسلامي برشمرده اند.
جشن تکليف (عبادت)نيزمتأثر از چنين روح معنوي و فلسفه ي محکم و متين الهي است که اگر بتواند با حفظ اين اصل برگزار شود، مقصود حاصل خواهد شد.
1-درجشن تکليف بهتراست روح سادگي و اسلامي حفظ شود و از هر گونه تشريفات زايد و تجملاتي که در جشن تولدها و يا مناسبتهاي ديگر که مرسوم است، خودداري شود.
2-با استفاده از لباس سفيد و تميز براي چنين روزي، بخصوص براي دختران همراه با مقنعه ي سفيد و احياناً چادر سفيد، در جهت جاودانگي روز تکليف، تأثير بسيارخوبي خواهد داشت؛ علاوه بر آن در روايات و احاديث اسلامي، به استفاده از لباس سفيد و تميز براي عبادت توصيه ي فراواني شده است.حتي درسفارشات مرحوم عالم رباني «سيدبن طاووس»به فرزندش «محمد»آمده است که:
فرزندم براي چنين روزي جامه ي سفيد و تميزي بر تن کن و خود را براي عبادت پرودگار مهيا ساز.
3-هديه دادن به نوجوان درتثبيت اين روز مهم،عملي ارزنده است.حتي در روابط انساني ميان مؤمنين و اعضاي خانواده نيزتوصيه شده است که به يکديگر هديه بدهيد تا محبتها بيشتر شود.لکن بايد دقت نمود که هدايا صرفاً در جهت مصرف گرايي و تجمل پرستي نباشد، بلکه به نحوي در برگيرنده ي روح اسلامي و عبادي باشد؛ مثلاً اهداي کتب مفيد و خواندني، داستانهاي اخلاقي و اجتماعي، شرح حال و سيره ي انسانهاي بزرگ و خودساخته، کارها و بازيهاي فکري و از اين قبيل، مي تواند تأثير مثبت و سازنده اي در نوجوان به وجود آورد.
اطلاع اوليا و مربيان از کتب سالم و مفيد و مورد اعتماد که متناسب با سن مخاطبان کتابها باشد و مشورت با کارشناسان مسايل کتاب و کتابخانه، مي تواند بسيار مفيد واقع شود.
چنانچه والدين و اوليا احساس کردند که نوجوان به جهت علايق دنيوي، به هداياي گرانقيمت بيش ازحد اعتدال علاقمند شده است و روح مصرف و دنياگرايي در او تقويت شده است، با آگاهي بخشيدن به وي و گفتگوهاي سازنده ي اخلاقي، او را متوجه ارزش فکري و معنوي هديه نمايند تا تعادل لازم در او به وجود آيد.
برخي از نوجوانان، تمايل دارند که اطرافيان و بستگان خود را برحسب ارزش مادي هديه ي آنان ارزيابي کنند و اين امردر صورتي که کنترل نشود، بعدها در شخصيت اخلاقي و اجتماعي نوجوان،آثار سويي برجاي خواهد گذاشت.
4-تهيه و تدارک مجموعه اي از وسايل رشد معنوي براي نوجوان مي تواند خاطره اي فراموش نشدني به ارمغان بياورد.اين امر که به ذوق و سليقه ي خاص اوليا و مربيان بستگي دارد، در برخي از خانواده ها و مدارس انجام گرفته است؛ مثلاً براي پسران آماده نمودن جانماز مرتب و نو همراه سجاده ي مناسب و شيشيه ي کوچکي از عطرخوب و تسبيح و براي دختران، چادرنماز ومقنعه ي سفيد و متناسب،به همراه يک جلد کلام الله مجيد و يک جلد کتاب دعا که همگي نو و با سليقه تهيه شده باشد و اهداي آنها به نوجوان، تأثيري به سزا در روحيات او خواهد داشت و اولين ارتباط رسمي و جدي او را با خدا، در هاله اي از نورانيت و عطر دل انگيز معنويت قرارخواهد داد و براي هميشه در انديشه و قلب او جاودان خواهد ساخت.
5-اگراين جشن درمنزل، توسط خانواده صورت مي گيرد، بهتراست با دعوت از همسالان و همکلاسهاي نوجوان، همچنين بستگان، دوستان و خانواده هايي که تناسب لازم را با اين فضاي اخلاقي و معنوي دارند، تأثيرگذاري اين جشن را افزايش داد و علاوه برآن خاطره ي با عظمت از رسم خداپسندانه را در شخصيت و روحيه ي همسالان و دوستان نوجوان، زنده نگه داشت که در عين حال، نوجوان مکلف نيزتوسط دوستان و حضورآنان مورد تشويق مناسب قرار مي گيرد.
6-چنانچه اين جشن در مدرسه و به صورت کلاسي و جمعي انجام مي گيرد،به ويژه درمدرسه ي دخترانه که معمولاً دانش آموزان در کلاسهاي سوم دبستان به حد تکليف شرعي مي رسند، لازم است که آنان را در جشن مدرسه شرکت دهند و حضورتمامي معلمان، مربيان پرورشي، کادر مدرسه و بخصوص خانواده هاي دانش آموزان کلاس سوم (در صورت امکان)،نيز مي تواند به اهميت و تکريم چنين روز بزرگي بيفزايد.
7-حضور فردي آگاه و واجد شرايط، به عنوان سخنران در اين جشن يقيناً مي تواند درجهت توجيه اهداف والاي جشن و انگيزه ي برگزاري آن که از روح قداست و معنويت برخورداراست، سازنده باشد.لازم است چنين فردي با جملات و کلماتي بسيار روان و ساده و با ذکر حکاياتي شيرين و دلچسب، با زبان خاص خود آنان سخن گويد.بديهي است که با در نظرگرفتن شرايط نوجوانان،مجلس جشن و خستگي ناپذيري آنان، اين سخنراني نبايد طولاني و خسته کننده باشد، بلکه به صورتي جاذب ومختصر و مفيد و حداکثر به مدت 30-20 دقيقه انجام شود.
8-در مدارسي که جشن تکليف برگزار مي شود و در برخي از منازل، حتي الامکان مي توان با ذوق وسليقه ي خاصي، فضاي معنوي وروحاني مناسبي ايجاد نمود؛ مثلاً با تعدادي شمع روشن، آواي دلنشين قرآن، استفاده از مقواهاي رنگي که شعارهاي جالبي همچون «روز تولد معنوي تو را تبريک مي گوييم» و يا «اين جشن بزرگ تکليف برشما مبارک باد»، «روز پيوستن تو را به صف موحدان تبريک مي گوييم»،«روز راه يافتن تو را به بارگاه ملکوتي خداوند گرامي مي داريم»، «ورود با شکوهت به محضر خداوند بزرگ مشرف باد»و غيره مي توان برشکوه و عظمت اين جشن افزود.
9-بهتراست دانش آموزان بي بضاعت، قبلاً توسط انجمن اوليا و مربيان مدرسه، شناسايي شوند و روز بلوغ (تکليف)آنان از پيش مشخص شود و هداياي مناسبي نيز براي چنين روزي در نظر گرفته شود، آنگاه به گونه اي که عزت نفس آنان وخانواده شان جريحه دار نشود، با رعايت موازين اخلاقي، به آنان اهدا شود تا در مقايسه با نوجوانان طبقه ي متوسط، خوب و يا مرفه، احساس حقارت و فاصله ننمايند.اين امري است که حتماً بايد با ظرافت و احتياط کامل صورت گيرد.
10-درزمينه ي آشنا نمودن نوجوانان با بلوغ شرعي (تکليف)بهتر است قدري در مورد مراحل مختلف زندگي،سالهاي کودکي،اهميت بزرگ شدن و به مراحل رشد عقلي و جسمي رسيدن وبه ويژه دوره ي بلوغ که حد فاصل بين کودکي وجواني است، با زبان ساده توضيح داده شود تا اهميت و عظمت دوره اي را که در آن قرارگرفته اند به خوبي درک کنند وآن را همچون گوهري گرانبها و بي نظير درتمامي مراحل زندگي خود حفظ نمايند و ارج نهند.
11-براي تعظيم شعاير و تعميق ارزشهاي اسلامي، بهتراست در اين جشن، ويژگيهاي شخصيت قرآني مورد تحسين و تشويق قرارگيرد؛ به عنوان مثال از دانش آموزاني که بخشي از قرآن و تعدادي از احاديث و يا روايات و يا اسامي سوره هاي قرآن را حفظ کرده اند ويا اين که احکام، اصول و فروغ اسلام را به سبک نثر يا نظم فراگرفته اند،دعوت شود تا با ارائه آنچه از شرع مقدس مي دانند و به سبک جالبي ارائه مي دهند، الگوهايي از همسالان خود به نوجوانان تازه مکلف ارائه دهند.
12-درجهت معنويت بيشتر اين روز، چنانچه به نوجوان غسل را تعليم دهيم و از او بخواهيم که قبل از ورود به جشن بلوغ (تکليف)غسل کند تا زمينه هاي تقرب بيشتر او به خدا فراهم شود تأثير بسزايي در جنبه هاي روحي و معنوي او خواهد داشت.
13-اگر براي مدرسه و يا خانواده مقدورباشد که بخشي از اين مراسم در جوار مرقد مطهريکي از بزرگان از قبيل حرم حضرت امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س)،حرم حضرت عبدالعظيم و يا مرقد مطهر حضرت امام خميني (قدس سره)انجام گيرد، بر تأثير بخشي و نفوذ اين مراسم در دل و قلب وانديشه ي نوجوان خواهد افزود و اگر در صورتي که به هيچ عنوان مقدورنباشد، از فضاي يکي از مساجد و يا حسينيه هاي واجد امکانات و با هماهنگيهاي قبلي و رعايت همه ي جوانب استفاده شود که به مراتب اثرات نافذتر و راسختري ايجاد خواهد کرد.
14-تنظيم دعوتنامه ي مناسب همراه با جزوه هاي مختصر و مفيد در زمينه ي «جشن تکليف»براي والدين و ارسال آن به منازل، در جهت توجيه خانواده ها و هماهنگي آنان با مدرسه دربرپايي هرچه بهتر و مؤثرتر اين مراسم بسيار مناسب خواهد بود.(6)
/خ
بلوغ و تکليف
قبلاً اشاره اي داشتيم که بلوغ جنسي در دختران حوالي 13/5-12/5 سالگي و در پسران حوالي 14/5-13/5 سالگي واقع مي شود.حال آن که بلوغ شرعي (تکليف)دردختران در 9 سالگي و در پسران در 15 سالگي مقرر شده است.
از نظراسلام،کيفيت و نشانه هاي بلوغ به صورتهاي گوناگون مطرح شده است، ازجمله درروايت زيراين موضوع به چشم مي خورد:
افراد صغير دراموال خود ممنوعند تا وقتي که به حد بلوغ و رشد برسند. (2)
بلوغ به سه نشانه شناخته مي شود:
اول:روييدن موهاي خشن بالاي عورت.
دوم:خروج مني در پسران و شروع عادت ماهانه در دختران.
سوم:رسيدن به 15 سال کامل براي پسر و 9 سال کامل براي دختر.(3)
جنسیت | سن بلوغ جنسی (حوالی) | سن بلوغ شرعی (تکلیف) | تفاوت برحسب سال (حوالی) | نتیجه |
دختر | 5/12 تا 5/13 | 9 | 5/3 تا 5/4 | بلوغ شرعی، قبل از بلوغ جنسی واقع می شود |
پسر | 5/13 تا 5/14 | 15 | 5/0 تا 5/1 | بلوغ شرعی، تقریباً بعد از بلوغ جنسی واقع می شود |
مفهوم تکليف
اين که چرا به اين مجموعه از اعمال و عبادات، تکليف اطلاق مي شود، نکته اي است که بايد ريشه ي آن را درطبيعت انسان جستجو نمود.
طبيعت انسان آميخته با نوعي تساهل و تسامح است.به گونه اي که عنصر راحت طلبي و آسان گرايي در وجود او از چيرگي و قدرتي خاص برخوردار است.
در حالي که عبادات و فرايض،با نوعي زحمت و درمواردي با سختي و مشقت همراه است و انجام آنها مستلزم غلبه برطبع آسان گراي انسان مي باشد. انسان بايد با بهره گيري از نيروي اراده برجاذبه هاي طبيعت خويش، فايق گردد تا موفق به انجام تمامي فرايض شود.
به عنوان مثال،روزه، فريضه اي الهي است، ولي هم جهت طبيعت مادي انسان نيست؛طبيعت انسان اقتضا دارد که در مواقع گرسنگي چيزي بخورد و در زمان تشنگي بياشامد و نيازهاي غريزي را به محض تحريک، ارضا نمايد. لکن درماه مبارک رمضان،تمامي اينها تحت الشعاع اوامرالهي قرار مي گيرد و خويشتن داري بر ضد خويشتن خواهي، برانگيخته مي شود و از اين قبيل فرايض ديگري همچون حج،جهاد،امربه معروف و نهي از منکر و امثالهم هستند که درتمامي اينها بايد از نيروي ارادي و مدد الهي بهره گرفت و در مسيررضاي حق حرکت کرد و اين تبلورآن چيزي است که تکليف گفته مي شود.
براي نوجواني که از دوران ساده و بي مسئوليت کودکي قدم به دنياي جديدي نهاده و اراده اش هنوز پرورش نيافته است، ضروري است او را از دوران کودکي با ملايمت و محبت، با اين امورآشنا کرد و زمينه هاي ورود او را به اين مرحله ي مهم و حساس به خوبي مهيا نمود و پس از آن در بدو تکليف او را با آگاهي کامل توأم با رفق به وظايفش مأنوس نمود با تقويت اراده نوجوان را براي عمل به آنها برانگيخت.
محاسبه ي سن تکليف
براي دختران با توجه به 9 سال قمري تمام، بايد به اين گونه عمل نمود.چون تفاوت سال شمسي و سال قمري حدوداً 11 روزاست، لذا به روش زير محاسبه مي شود:
اختلاف سال شمسی و قمری برحسب روز= روزهای تفاوت سال شمسی وقمری × سال قمری بلوغ |
اختلاف سال شمسی و قمری برحسب روز= روزهای تفاوت سال شمسی وقمری × سال قمری بلوغ |
مسايل شرعي و احکامي که درهرمقطع بايد نوجوانان بدانند
با در نظرگرفتن اين که نوجوانان دختر و پسر درسنين متفاوتي به بلوغ شرعي مي رسند و اطلاع از احکام دين براي آنان واجب محسوب مي شود، لذا براي هر مقطع تحصيلي و با توجه به جنسيت نوجوانان، پيشنهاد مي شود اوليا و مربيان، اين نوع احکام و مسايل را که اطلاع از آنها براي هر نوجواني لازم است، با شيوه ي مطلوب و صحيحي به نوجوانان بياموزند.
مرحله ي اول:مقطع ابتدايي، مخصوص دختران
1-مباحث مربوط به دوران بلوغ و علايم آن و مسئله تقليد
2-احکام طهارت (بدن ذکر مستحبات و مکروهات)
3-خلاصه اي از احکام نجاسات و اقسام آن
4-خلاصه اي از احکام غسل و اقسام آن
5-احکام وضو (بدون ذکر مستحبات و مکروهات با استفاده از تصاوير)
6-احکام تيمم در حد ضرورت (با استفاده از تصاوير)
7-خلاصه اي از احکام نمازبا ذکر تصاوير، مخصوصاً نماز جماعت در مدارس و کيفيت آن، اقسام نماز، مخصوصاً نمازهايي که برمکلف واجب مي شود با شرايط آن، مثل نماز آيات.
8-خلاصه اي از مسايل مربوط به روزه
9-مسايل مربوط به حجاب و پوشش با استفاده از تصاوير
10-خلاصه اي از مسايل مربوط به محارم
11-خلاصه اي از مسايل مربوط به امانت تلقي کردن اشياءوچيزهايي که انسان پيدا مي کند،تقلب نکردن در دروس و امتحان، خراب نکردن اشياء و وسايل شخصي و اشياء و وسايل مربوط به مدرسه، بيان حُرمت مسخره کردن و دشنام دادن
12-خلاصه اي از احکام خوردنيها و آشاميدنيها، مخصوص آداب سفره و عذاخوردن
13-مسايل مربوط به وظايف فرزندان نسبت به پدرو مادر و دانش آموزان نسبت به معلم و بزرگترها
14-خلاصه اي از مسايل مربوط به امر به معروف و نهي از منکر
15-خلاصه اي از مسايل مربوط به تولّي و تبرّي
16-رعايت بهداشت فردي در حد کافي
17-اهميت مسواک زدن
تذکر:
غير از مسايل مربوط به حجاب و پوشش، بقيه ي مسايل که درقسمت دختران بيان شد براي پسران نيز آورده مي شود.
مرحله دوم:مقطع راهنمايي، مخصوص پسران
1-تقليد و احکام آن با ذکر خصوصيات دوران غبيت و ضرورت پيروي از فقيه جامع الشرايط
2-مسايل مربوط به احکام نگاه کردن به محارم به صورت گسترده تر
3-مسايل مربوط به ولايت و ولايت فقيه به طوراجمالي
4-خلاصه اي از اقسام حيوانات حلال گوشت با تصاوير و طريقه ي شناختن آنها
مرحله ي دوم:مقطع راهنمايي، مخصوص دختران
1-احکام مربوط به عادت ماهانه و اقسام غسلهاي مربوط به آن
2-ذکر پاره اي از علتهاي تشريع بعضي ازاحکام که در آيات وروايات شريفه آمده است
3-علاوه برحجاب، مسايل مربوط به پوشش زنان در اسلام و ذکر بعضي از خصوصيات احکام آن
4-خلاصه اي از مطالب مربوط به حيوانات حرام گوشت و حلال گوشت
مرحله ي سوم:مقطع دبيرستان، مخصوص پسران
1-معاملات و اقسام آن از نظر حرمت و اباحه
2-بعضي از مسايل مربوط به نکاح، توضيح آمادگي لازم جهت پذيرش مسئوليت خانوادگي و وظايف خطير تشکيل خانواده
3-ذکر اصطلاحات رساله ي عمليه، جهت سهولت در فهم احکام؛ مثل واجب، حرام، مستحب، مکروه و بعضي اصطلاحات ضروري ديگر
4-مسايل مربوط به جهاد و دفاع
5-احکام عاريه
6-عهد و نذر و قسم
7-بيمه
8-نماز جمعه
9-احکام ضمان
10-ديات و مطرح کردن دعواهايي که ممکن است بين دانش آموزان ايجاد شود وجراحت و زخم بريکديگر وارد کنند که موجب ديه مي شود و بر حذر داشتن آنها از ضرب و شتم يکديگر
11-استفاده ازعطريات و ادکلن و احکام آن و مسايل جديد
12-صله رحم و فتواهاي جديد امام (رحمه الله)و يا ساير مراجع معظم در اين مورد
13-ذکرمسايل مربوط به کوتاه کردن محاسن
14-ذکرمسايل مربوط به سيگار کشيدن و اعتياد به مواد مخدر وذکر نتايج تحقيقات علمي درايران براي پيشگيري
15-آداب و خواص نمازجماعت
16-رعايت قوانين و مقررات راهنمايي و رانندگي و ديگر مقررات اجتماعي صادره از سوي دولت جمهوري اسلامي ايران
17-اشاره به بعضي از گناهان کبيره مربوط به سنين نوجواني و پايين تر از آن
18-نحوه برخورد با اقليتهاي مذهبي
از جمله حق فرزندت اين است که او را به خداوند بزرگ راهنمايي کني و در اطاعت و بندگي پروردگار،ياري اش نمايي.(4)
فرزندم محمد،روز بلوغ خود را به خاطر بسپار و آن را براي هميشه گرامي بدار و هرسال در چنين روزي، درراه خدا صدقه بده، اطعام کن و شکرخداي را به جاي آورکه به تو توفيق بزرگ تشرف به بارگاهش را عنايت فرموده است.(5)
جشن تکليف (عبادت)
جشن تکليف (عبادت)،پاسخي شايسته و مکفي به چنين نياز و خواسته ي تربيتي است.خوشبختانه به مددالهي در سالهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، فرصتهاي ارزشمند و ارزنده اي براي تحقق احکام اسلام،از جمله توجيه جشن تکليف (عبادت)فراهم شده است و در برخي از مدارس ابتدايي دخترانه و درتعدادي از خانواده هاي معتقد و مؤمن،اين مهم به مرحله ي عمل درآمده است.
درمورد ايام الله و مناسبتهاي تاريخي و اسلامي نيزاين فلسفه صادق است.براي عظمت آفريني و نقش پذيري روزهاي بزرگ در انديشه ي نسل نوجوان و جوان، بايد آن ايام را گرامي داشت و با برپايي مراسم ويژه، رنگ کهنگي را از آنها زدود و صبغه ي جاودانگي به آنها داد،اگرچه آنها از صبغه ي الهي برخوردارند،لکن اين وظيفه انسانهاست که درجهت تعميق و توسعه ي اين ارزشهاي اسلامي و الهي بکوشند تا خاطره ي آنها را براي هميشه زنده نگهدارند.
تلاش بزرگان و پيشوايان برحفظ اعيادي بزرگ همچون «غدير»،«قربان» و «فطر»و ولادتهاي معنوي و نوراني آن مصلحان معصوم و نيز گراميداشت حماسه هاي بزرگي از قبيل «عاشورا»ها، «رمضان»ها، «هجرت»ها و فتوحات بزرگ، براين فلسفه عميق مبتني است.همچنان که آن بزرگ رهبر فقيد انقلاب حضرت امام خميني (قدس سره)نيزبارها به تکريم و بزرگداشت «15 خرداد»ها و «22 بهمن»ها تأکيد فرموده اند و آن را مايه حفظ و بقاي انقلاب و نظام اسلامي برشمرده اند.
جشن تکليف (عبادت)نيزمتأثر از چنين روح معنوي و فلسفه ي محکم و متين الهي است که اگر بتواند با حفظ اين اصل برگزار شود، مقصود حاصل خواهد شد.
نکات ضروري مربوط به جشن تکليف (عبادت)
1-درجشن تکليف بهتراست روح سادگي و اسلامي حفظ شود و از هر گونه تشريفات زايد و تجملاتي که در جشن تولدها و يا مناسبتهاي ديگر که مرسوم است، خودداري شود.
2-با استفاده از لباس سفيد و تميز براي چنين روزي، بخصوص براي دختران همراه با مقنعه ي سفيد و احياناً چادر سفيد، در جهت جاودانگي روز تکليف، تأثير بسيارخوبي خواهد داشت؛ علاوه بر آن در روايات و احاديث اسلامي، به استفاده از لباس سفيد و تميز براي عبادت توصيه ي فراواني شده است.حتي درسفارشات مرحوم عالم رباني «سيدبن طاووس»به فرزندش «محمد»آمده است که:
فرزندم براي چنين روزي جامه ي سفيد و تميزي بر تن کن و خود را براي عبادت پرودگار مهيا ساز.
3-هديه دادن به نوجوان درتثبيت اين روز مهم،عملي ارزنده است.حتي در روابط انساني ميان مؤمنين و اعضاي خانواده نيزتوصيه شده است که به يکديگر هديه بدهيد تا محبتها بيشتر شود.لکن بايد دقت نمود که هدايا صرفاً در جهت مصرف گرايي و تجمل پرستي نباشد، بلکه به نحوي در برگيرنده ي روح اسلامي و عبادي باشد؛ مثلاً اهداي کتب مفيد و خواندني، داستانهاي اخلاقي و اجتماعي، شرح حال و سيره ي انسانهاي بزرگ و خودساخته، کارها و بازيهاي فکري و از اين قبيل، مي تواند تأثير مثبت و سازنده اي در نوجوان به وجود آورد.
اطلاع اوليا و مربيان از کتب سالم و مفيد و مورد اعتماد که متناسب با سن مخاطبان کتابها باشد و مشورت با کارشناسان مسايل کتاب و کتابخانه، مي تواند بسيار مفيد واقع شود.
چنانچه والدين و اوليا احساس کردند که نوجوان به جهت علايق دنيوي، به هداياي گرانقيمت بيش ازحد اعتدال علاقمند شده است و روح مصرف و دنياگرايي در او تقويت شده است، با آگاهي بخشيدن به وي و گفتگوهاي سازنده ي اخلاقي، او را متوجه ارزش فکري و معنوي هديه نمايند تا تعادل لازم در او به وجود آيد.
برخي از نوجوانان، تمايل دارند که اطرافيان و بستگان خود را برحسب ارزش مادي هديه ي آنان ارزيابي کنند و اين امردر صورتي که کنترل نشود، بعدها در شخصيت اخلاقي و اجتماعي نوجوان،آثار سويي برجاي خواهد گذاشت.
4-تهيه و تدارک مجموعه اي از وسايل رشد معنوي براي نوجوان مي تواند خاطره اي فراموش نشدني به ارمغان بياورد.اين امر که به ذوق و سليقه ي خاص اوليا و مربيان بستگي دارد، در برخي از خانواده ها و مدارس انجام گرفته است؛ مثلاً براي پسران آماده نمودن جانماز مرتب و نو همراه سجاده ي مناسب و شيشيه ي کوچکي از عطرخوب و تسبيح و براي دختران، چادرنماز ومقنعه ي سفيد و متناسب،به همراه يک جلد کلام الله مجيد و يک جلد کتاب دعا که همگي نو و با سليقه تهيه شده باشد و اهداي آنها به نوجوان، تأثيري به سزا در روحيات او خواهد داشت و اولين ارتباط رسمي و جدي او را با خدا، در هاله اي از نورانيت و عطر دل انگيز معنويت قرارخواهد داد و براي هميشه در انديشه و قلب او جاودان خواهد ساخت.
5-اگراين جشن درمنزل، توسط خانواده صورت مي گيرد، بهتراست با دعوت از همسالان و همکلاسهاي نوجوان، همچنين بستگان، دوستان و خانواده هايي که تناسب لازم را با اين فضاي اخلاقي و معنوي دارند، تأثيرگذاري اين جشن را افزايش داد و علاوه برآن خاطره ي با عظمت از رسم خداپسندانه را در شخصيت و روحيه ي همسالان و دوستان نوجوان، زنده نگه داشت که در عين حال، نوجوان مکلف نيزتوسط دوستان و حضورآنان مورد تشويق مناسب قرار مي گيرد.
6-چنانچه اين جشن در مدرسه و به صورت کلاسي و جمعي انجام مي گيرد،به ويژه درمدرسه ي دخترانه که معمولاً دانش آموزان در کلاسهاي سوم دبستان به حد تکليف شرعي مي رسند، لازم است که آنان را در جشن مدرسه شرکت دهند و حضورتمامي معلمان، مربيان پرورشي، کادر مدرسه و بخصوص خانواده هاي دانش آموزان کلاس سوم (در صورت امکان)،نيز مي تواند به اهميت و تکريم چنين روز بزرگي بيفزايد.
7-حضور فردي آگاه و واجد شرايط، به عنوان سخنران در اين جشن يقيناً مي تواند درجهت توجيه اهداف والاي جشن و انگيزه ي برگزاري آن که از روح قداست و معنويت برخورداراست، سازنده باشد.لازم است چنين فردي با جملات و کلماتي بسيار روان و ساده و با ذکر حکاياتي شيرين و دلچسب، با زبان خاص خود آنان سخن گويد.بديهي است که با در نظرگرفتن شرايط نوجوانان،مجلس جشن و خستگي ناپذيري آنان، اين سخنراني نبايد طولاني و خسته کننده باشد، بلکه به صورتي جاذب ومختصر و مفيد و حداکثر به مدت 30-20 دقيقه انجام شود.
8-در مدارسي که جشن تکليف برگزار مي شود و در برخي از منازل، حتي الامکان مي توان با ذوق وسليقه ي خاصي، فضاي معنوي وروحاني مناسبي ايجاد نمود؛ مثلاً با تعدادي شمع روشن، آواي دلنشين قرآن، استفاده از مقواهاي رنگي که شعارهاي جالبي همچون «روز تولد معنوي تو را تبريک مي گوييم» و يا «اين جشن بزرگ تکليف برشما مبارک باد»، «روز پيوستن تو را به صف موحدان تبريک مي گوييم»،«روز راه يافتن تو را به بارگاه ملکوتي خداوند گرامي مي داريم»، «ورود با شکوهت به محضر خداوند بزرگ مشرف باد»و غيره مي توان برشکوه و عظمت اين جشن افزود.
9-بهتراست دانش آموزان بي بضاعت، قبلاً توسط انجمن اوليا و مربيان مدرسه، شناسايي شوند و روز بلوغ (تکليف)آنان از پيش مشخص شود و هداياي مناسبي نيز براي چنين روزي در نظر گرفته شود، آنگاه به گونه اي که عزت نفس آنان وخانواده شان جريحه دار نشود، با رعايت موازين اخلاقي، به آنان اهدا شود تا در مقايسه با نوجوانان طبقه ي متوسط، خوب و يا مرفه، احساس حقارت و فاصله ننمايند.اين امري است که حتماً بايد با ظرافت و احتياط کامل صورت گيرد.
10-درزمينه ي آشنا نمودن نوجوانان با بلوغ شرعي (تکليف)بهتر است قدري در مورد مراحل مختلف زندگي،سالهاي کودکي،اهميت بزرگ شدن و به مراحل رشد عقلي و جسمي رسيدن وبه ويژه دوره ي بلوغ که حد فاصل بين کودکي وجواني است، با زبان ساده توضيح داده شود تا اهميت و عظمت دوره اي را که در آن قرارگرفته اند به خوبي درک کنند وآن را همچون گوهري گرانبها و بي نظير درتمامي مراحل زندگي خود حفظ نمايند و ارج نهند.
11-براي تعظيم شعاير و تعميق ارزشهاي اسلامي، بهتراست در اين جشن، ويژگيهاي شخصيت قرآني مورد تحسين و تشويق قرارگيرد؛ به عنوان مثال از دانش آموزاني که بخشي از قرآن و تعدادي از احاديث و يا روايات و يا اسامي سوره هاي قرآن را حفظ کرده اند ويا اين که احکام، اصول و فروغ اسلام را به سبک نثر يا نظم فراگرفته اند،دعوت شود تا با ارائه آنچه از شرع مقدس مي دانند و به سبک جالبي ارائه مي دهند، الگوهايي از همسالان خود به نوجوانان تازه مکلف ارائه دهند.
12-درجهت معنويت بيشتر اين روز، چنانچه به نوجوان غسل را تعليم دهيم و از او بخواهيم که قبل از ورود به جشن بلوغ (تکليف)غسل کند تا زمينه هاي تقرب بيشتر او به خدا فراهم شود تأثير بسزايي در جنبه هاي روحي و معنوي او خواهد داشت.
13-اگر براي مدرسه و يا خانواده مقدورباشد که بخشي از اين مراسم در جوار مرقد مطهريکي از بزرگان از قبيل حرم حضرت امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س)،حرم حضرت عبدالعظيم و يا مرقد مطهر حضرت امام خميني (قدس سره)انجام گيرد، بر تأثير بخشي و نفوذ اين مراسم در دل و قلب وانديشه ي نوجوان خواهد افزود و اگر در صورتي که به هيچ عنوان مقدورنباشد، از فضاي يکي از مساجد و يا حسينيه هاي واجد امکانات و با هماهنگيهاي قبلي و رعايت همه ي جوانب استفاده شود که به مراتب اثرات نافذتر و راسختري ايجاد خواهد کرد.
14-تنظيم دعوتنامه ي مناسب همراه با جزوه هاي مختصر و مفيد در زمينه ي «جشن تکليف»براي والدين و ارسال آن به منازل، در جهت توجيه خانواده ها و هماهنگي آنان با مدرسه دربرپايي هرچه بهتر و مؤثرتر اين مراسم بسيار مناسب خواهد بود.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1-سيدبن طاووس
2-الحديث؛ جلد1، ص228.
3-همان.
4-امام سجاد (ع)رساله الحقوق (راه و رسم زندگي از نظر امام سجاد)؛ ص 123، حق 24.
5-(سيدبن طاووس)برنامه ي سعادت؛ سيدبن طاووس، ص112.
6-در اين زمينه جزوه اي از سوي امور تربيتي استان تهران تهيه و تدوين گرديده است که مي توان براي اطلاع بيشتر به آن رجوع نمود.
/خ
