خانواده در اسلام

چکیده
در این مقاله سعی شده است با توجه به موضوع که پیرامون اسلام وخانواده بحث می نماید، با ورود به موضوع خانواده و آفرینش انسان که با پیوند زن و مرد آغاز شده است به محورهایی از جمله خانواده کانون آرامش، خانواده پایگاه پرورش فرزندان، خانواده بهترین حمایت کننده اعضای خود، خانواده سپری دربرابر انحرافات و لغزش ها، خانواده زمینه ساز سعادت اخروی، خانواده کانون مودت و رحمت، برگزیده ای از روایات خانواده، این مقاله به پایان می رسد. در نهایت به این نتیجه می رسیم که خانواده سالم جامعه سالم را در پی خواهد داشت.
واژگان کلیدی:اسلام ، خانواده ،تربیت ،آفرینش ،جامعه ،مودت ،زن ،انحراف ،پرورش، رحمت
مقدمه
خانواده محور اصلی در تربیت جامعه می باشد، همین خانواده است که به واسطه آن اجتماع شکل می گیرد. بدون خانواده هیچ حرکت اجتماعی شکل نخواهد گرفت؛ و هیچ رشد اجتماعی صورت نمی گیرد.خداوند آفرینش انسان را با پیوند زن و مرد آغاز کرد و آدم و حوا را در کانون خانواده سکنی داد و با این تدبیر، همه ابعاد بشری و کاروان انسانی را به سوی زوجیت خواند و کمال انسانی را در همراهی و همدلی زوجین در کانون خانواده ترسیم نمود.قرآن کریم در راستای معرفی تعالیم حیات بخش برای عرصه های حیاط بشر، آموزه های عمیق و همه جانبه ای را در زمینه تنظیم روابط زن و مرد ارائه کرده است؛ که جا دارد هر یک از این آموزه ها از سوی متفکران دینی به ویژه قرآن شناسان مورد بررسی و تحلیل عمیق قرار گیرد.با این مطلب وارد موضوع خانواده می شویم با توجه به این مهم سوال اساسی این است که خانواده باید چگونه حرکت کند که بتواند برنامه های اسلام را درجهت نگهبانی از حریم حجاب عملی نماید و تربیت دینی را به مرحله اجراء بگذارد؟ با چه ابزاری این مسیر دشوار را طی نماید؟ از کدام جهت حرکت نماید؟ با چه کسانی همراه شود؟ چگونه عمل نماید؟ و در نهایت چه هدفی نائل گردد؟ این سوالاتی است که با توجه به مباحث مقاله به آن پاسخ داده شده است.

خانواده در اسلام

با نگاهی به شخصیت حضرت خدیجه بانوی اولین خانواده اسلامی
خداوند آفرینش انسان را با پیوند زن و مرد آغاز کرد و آدم و حوا در کانون خانواده سکنی داد و با این تدبیر، همه ابناء بشری و کاروان انسانی را به سوی زوجیت خواند و کمال انسانی را در همراهی و همدلی زوجین در کانون خانواده ترسیم نمود. تدبیر حکیمانه الهی، در قالب کشش و تجاذب میان زن و مرد تجلی یافته و همه ابناء را در طول تاریخ حیات انسانی، در کانون خانواده گرد هم آورده است و بدینسان نسل بشر به حیات خویش ادامه می دهد. پیوند میان زن و مرد از آنچنان اهمیتی برخوردار است که خداوند آن را میثاق غلیظ نامیده و می فرماید: واَخَذنَ مِنکُم میثقاً غَلیظا(1) زنانتان از شما پیمانی محکم و استوار گرفته اند. و به دلیل همین مقام والای پیوند مقدس زوجیّت است که پیامبر(ص) فرموده اند: ما بُنی فی الاسلام بناء اَحَبُّ الی الله عزَّوجلَّ من التزویج(2). هیچ بنایی در اسلام محبوب تر از ازدواج (تشکیل خانواده) در نزد خداوند بزرگ نیست.خانواده پیامبر(ص) اسلام اولین خانواده در اسلام است. خانواده ای که با پیوند پیامبر(ص) و خدیجه آغاز شد و محلی برای پرورش و کمال بزرگ ترین انسان های تاریخ بشر گشت. این خانواده حامی پیامبر(ص) در ابلاغ رسالت عظیم و معرفی مکتب حیات بخش اسلام گشت ودرون آن فاطمه بزرگترین بانوی عالم و مادر امامت پرورش یافت. اندرون این خانواده شخصیتی بزرگ چون علی(ع) دوران کودکی خویش را سپری کرد و از دریای بی کران دانش و نورانیت پیامبر(ص) سیراب گشت تا اولین کسی باشد که رسالت پیامبر(ص) را تایید کند و بزرگترین حامی او در نشر و گسترش رسالت باشد. این خانواده را باید الگویی جاودانه برای بشریت دانست و جلوه های پرفروغ آن را شناخت. بررسی کارکردها و ویژگی های خانواده مطلوب از نگاه اسلام یکی از نیازهای ضروری جامعه ماست که این نوشتار می کوشد با بهره گیری از آیات قرآن کریم و با نگاهی به خانه پیامبر(ص) و همسر گران قدرش خدیجه به این مبحث مهم نظری افکنده و برخی از مهمترین کارکردهای خانواده را به اختصار مطرح سازد.

1.خانواده کانون آرامش

قرآن کریم رابطه زن و شوهری و تشکیل خانواده را مایه سکون و آرامش زن و مرد می داند و این آرامش بهشی را از آیات و نشانه های عظمت و قدرت خداوند می داند بدین معنا که زن و مردی که هیچ گونه تعلق عاطفی و روحی به یکدیگر ندارند با پیمان ازدواج و تشکیل خانواده، با یکدیگر پیوند یافته و در پرتو ایجاد تعلق روحی، آرامش بخش یکدیگر می شوند. ومن ءایتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوجًا لِتَسکُنوا اِلَیها و جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهَّ وَ رَحمَهًّ اِنَّ فی ذلِکَ لَایتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرون(3) .پیامبر(ص) در طول دوران حیات پربار خویش چه پیش از رسالت و چه پس از آن، همسری چون خدیجه را در کنار خویش داشت که او را آرامش می بخشید و با تمام وجود از پیامبر(ص) خدا حمایت می کرد. در شرایط سخت دشمنی های مشرکان مکه، و در دوران سخت محاصره مسلمان در شعب ابوطالب، محبت و عاطفه خدیجه آرامش بخش پیامبر(ص) بود. دنیای مدرن امروز از عدم آرامش به شدت رنج می برد. ناآرامی و اضطراب، مشکلات روانی و عقده های روحی از بزرگترین گرفتاری های بشر امروز است که بخش عظیمی از آن ناشی از آسیب دیدن خانواده و تک زیستی انسان مدرن در بخش وسیعی از دوران زندگی است. بحران خانواده در غرب و جایگزینی تک زیستی و تجرد و هم جنس گرایی، متفکران آن دیار را به شدت نگران ساخته است و در این مسیر تنها راه نجات، بازگشت به کانون مهر یعنی خانواده است.ویلیام گاردنر نویسنده غرب در کتاب «جنگ علیه خانواده» چنین می گوید:«سوگند وفاداری زوجین پرمعناترین لحظه ازداوج است. با چنین سوگندی، هریک از دو زوج تعهد می کنند که عشق را از بی اعتقادی برهانند و آن را وقف اهداف بزرگ تر خانوادگی، اجتماعی و معنوی کنند. تهاجم هایی که حیات خانواده را نشانه گرفته، در درجه نخست، همین تقدس عشق زناشویی را نابود می کند.(4)

2.خانواده پایگاه پرورش فرزندان:

خانواده، مهمترین عامل در تکوین ساختار جسمی و روحی و روانی فرزندان است و در حقیقت، سکوی پرتاب آنان به سوی خوبی ها و یا بدی هاست. زن ومرد با پرورش نسل پاک و شایسته بزرگترین خدمت را به جامعه بشری عرضه داشته و بهترین ذخیره را برای دنیا و آخرت خویش فراهم می سازند. قرآن کریم اهمیت خانواده را از این بُعد آن چنان می داند که در مواضع متعدد برمساله خانواده پاک و فرزندان پاک تاکید می کند از جمله درباره حضرت ابراهیم بشارت بزرگ ملائکه را به او بشارت نسل صالح و برگزیده معرفی می کند(5) و رحمت و برکات الهی را بر خانواده ابراهیم نثار می نماید. و درباره پیامبر(ص) و خانواده او اراده الهی را دال بر پاک ساختن خاندان پیامبر(ص) از تمامی زشتی ها و گناهان اعلام می دارد.خانواده پیامبر(ص) و خدیجه(سلام ا...) کانون پرورش فاطمه(سلام ا...) بود، بانویی که از دامن پاکش یازده امام معصوم و تاریخ ساز پدید آمد. دختری که در مهربانی با پدر و حمایت از او آن چنان بود که پیامبر(ص) او را ام ابیها (مادر پدرش) نامید.

3.خانواده بهترین حمایت کننده اعضای خود:

حمایت های عاطفی، فکری و مادی زن و شوهر از یکدیگر و از فرزندان آن چنان تاثیرگذار و عمیق است که نظیری برای آن نمی توان یافت مردان بزرگ و موفق همواره همسری ارجمند و فداکار را درکنار خویش داشته اند و فرزندان بزرگ از حمایت های پدری و مادری دلسوز و شایسته برخوردار بوده اند.خدیجه(سلام ا...) بانوی بزرگ خانواده پیامبر(ص) با حمایت های بی نظیر خویش، نقشی اساسی در موفقیت های نهضت عظیم اسلامی داشت. در دوران 3سال محاصره اقتصادی مسلمانان، با مال خویش به یاری پیامبر(ص) برخاست و تمام اموال خویش را خرج کرد تا آنجا که گفته اند خدیجه(سلام ا...) پس از محاصره اقتصادی، ثروتی نداشت. او علاوه براین، از خویشاوندانش درخواست کمک کرد تا مسلمانان را یاری رسانند(6). حمایت های خدیجه(سلام ا...) آن چنان بود که پیامبر(ص) فرمود: هیچ ثروتی همچون ثروت خدیجه برای من سودمند نبود(7).از مهمترین عوامل پرورش و تعالی فرزندان در خانواده، ابراز محبت و حمایت عاطفی پدر و مادر از فرزندان است. فرزندانی که در خانواده، از مهر و عاطفه، سیراب می شوند، از عقده های روانی ناشی از کمبود عاطفه در امان می مانند. ویلیام گاردنر، متفکر غربی در این زمینه می گوید:«خانواده سنتی، تاکنون یگانه نهاد اجتماعی بوده که موفق شده عشقی بی قید و شرط را به کودکان تقدیم کند. تمام نهادهای دیگری که برای پرورش کودکان طراحی شده اند، از جمله مهدکودک ها، مدارس و غیره، به عکس خانواده، به عمد بی تفاوت و بی طرف هستند. آنها اصرار دارند که با تمام کودکان یکسان برخورد کنند، اما این چیزی نیست که کودکان به آن نیاز دارند. کودکان برای این که فرد متمایزی از دیگران باشند و به سلامت رشد کنند، به جانبداری از سوی والدین واقعی خود نیاز دارند. فقط والدین هستند که در طول زندگی کودکان، چنین عشق و توجهی را به آنان عرضه می کنند، ... والدین در جایی که پای فرزندان خودشان درمیان باشد، همواره تا مرز دیوانگی حامی آن ها بوده اند. آنها به نحو قهرمانانه ای در برابر فرزندانشان شکیبایی به خرج می دهند و اگر لازم باشد برای آنان می میرند... بدون چنین جانبداری هایی، به ویژه در سال های اولیه حیات کودک، پرورش کودکانی سالم و دارای امنیت عاطفی غیرممکن است.»(8) حمایت های خانواده نه تنها از سوی پدر ومادر بسیار اساسی است بلکه حمایت ها و روابط عاطفی فرزندان با پدر و مادر و با یکدیگر می تواند نقشی اساسی در اعتدال وآرامش روحی و روانی اعضا باشد نقش فاطمه(سلام ا...) دخت گران قدر پیامبر(ص) در تمامی عرصه های حیات پیامبر(ص) بسیار اساسی و تعیین کننده است تا آنجا که پس از رحلت پدر، فاطمه(سلام ا...) محوری تعیین کننده در سرنوشت امت اسلامی است و او علمدار دفاع از نهضت اسلامی پدرش می گردد.

4.خانواده سپری در برابر انحرافات و لغزش ها:

وابستگی ها و تعلقات انسان به خانواده، او را در پناهگاه فکری و روحی مستحکمی قرار می دهد که فرد را در برابر بسیاری از آسیب های اجتماعی، محفوظ می دارد. کسانی که به خانواده تعلق دارند به آن عشق می ورزند، کمتر زمزمه های دیگران در وجود آنان موثر می افتد. دختران و پسران جوانی که به خانواده دل بسته و پیوند روحی مناسب دارند، در برابر آسیب های اجتماعی، بسیار مقاوم ترند.زن و شوهر نیز در کانون خانواده، مانع انحراف و کجروی یکدیگر شده، همدیگر را محفوظ می دارند، قرآن کریم با تعبیر زیبایی زن و شوهر را نسبت به یکدیگر همچون لباس می داند(9) که آنان را در برابر عوامل خارجی محفوظ می دارد. مردی که از نعمت داشتن همسر برخوردار است، کمتر دچار آلودگی های جنسی و غیر اخلاقی می شود و متقابلاً همسر او نیز چنین است.

5.خانواده زمینه ساز سعادت اخروی:

بی تردید هنگامی که تشکیل خانواده عاملی برای ارتقاء معنوی و عاطفی اعضای خود باشد و آنان را از انحراف باز دارد، سعادت اخروی و نعمت های جاودان الهی نیز در انتظار آنان خواهد بود. قرآن کریم در مواضع متعددی(10) از آیات خود، پیوندهای خانوادگی را زمینه ساز ورود به بهشت معرفی می کند که از جمله آنها آیه بیست و سوم سوره رعد است که در آن آیه چنین آمده است:جنات عَدنٍ یَدخلونها و مَن صَلَحَ مِن آبائهم و أزواجهم و ذّریاتِهِم.(همان) باغ های جاویدان بهشتی که وارد آن می شوند و همچنین پدارن و همسران و فرزندان صالح آن ها. این آیه بیانگر بشارتی است که به اهل بهشت داده می شود و آنان را با ملحق ساختن پدارن، مادران، همسران، فرزندان و دیگر خویشان صالح و با تقوایشان، خشنود می سازد. طبیعی است که چنین سرنوشتی ناشی از پیوندهای پاک و نورانی خانوادگی آنان در دنیا بوده است(11) .زمانی که عبدالله فرزند پیامبر(ص) وفات یافت، خدیجه(سلام ا...) در حالی که می گریست به پیامبر(ص) گفت من هنوز عبدالله را از شیر نگرفته بودم. پیامبر(ص) فرمود: آیا خشنود نمی شوی اگر روز قیامت او در کنار بهشت ایستاده باشد و دست تورا بگیرد و به بهشت داخل کند و در نیکوترین منزل جای دهد؟خدیجه(سلام ا...) پرسید آیا واقعاً چنین است؟ پیامبر(ص) فرمود: آری، این فضیلت برای مومنان است. خداوند حکیم تر و کریم تر از آن است که جگر گوشه مومن را از او بگیرد و او براین مصیبت، صبر کند و خدای عزوجل را سپاس گوید و آنگاه خداوند او را عذاب کند.(12) پیامبر(ص) پس از مرگ خدیجه می فرمود: خدیجه! و کجا مثل خدیجه می توان یافت؟ مراتصدیق کرد زمانی که همگان مرا تکذیب کردند. بر دین خدا یاریم کرد و با مالش به کمکم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به خانه ای زمردین در بهشت بشارت دهم که هیاهو و اضطراب و سختی و محنت در آن نیست.(13)

6.خانواده کانون مودت و رحمت:

از مسائل مهمی که قرآن درباره روابط زن و مرد در خانواده مطرح ساخته است. مودت و رحمت، میان زوجین است. مودت در لغت به معنای محبت و دوست داشتن است و تفاوت مودت با محبت آن است که محبت در دوستی ناشی از میل طبیعی یا از حکمت و اندیشه بکار می رود اما مودت تنها در جایی به کار می رود که دوست داشتن تنها از میل طبیعی و دورن انسان ناشی شود.رحمت در لغت به معنای تجلی دوستی و مهربانی است زمانی که این دوستی، در عمل نمود پیدا کند و بر اساس خیر و مصلحت باشد یعنی گاه ممکن است رحمت در نوشاندن داروی تلخ به مریض تجلی یابد(14) .بنابراین می توان نتیجه گرفت که هرگاه مودت و دوست داشتن، ظهور و بروز عملی پیدا کند و موجب لطف و اکرام و انعام به دیگری شود، رحمت نامیده می شود.برخی از مفسرین گفته اند مودت، محبتی است که اثر آن در عمل انسان ظاهر و آشکار می شود و رحمت تاثیر عاطفی شخص است در برابر محرومیت طرف مقابل که این تاثیر درونی، فرد را به سوی رفع کاستی دیگران می کشاند(15) .به هر حال نتیجه مودت و رحمت در خانواده آن است که زوجین در عمل و رفتار خویش دوست داشتن را آشکار ساخته با تمام توان برای رفع کاستی های یکدیگر تلاش کنند و از سوی دیگر مودت و رحمت، موجب می شود تا پدر و به ویژه مادر، همه وجود خویش را سرشار از ایثار و فداکاری ساخته، تقدیم فرزند نمایند و اگر این مودت و رحمت نبود، نسل بشر ادامه نمی یافت(16) .این نکته نیز قابل توجه است که آنچه گفته شد بنابر آن است که مخاطب «و جعل بینکم موده و رحمه» زوجین باشند اما چنانچه مخاطب آن، همه انسانها باشند، مراد از مودت و رحمت، دوستی و محبت ها و فداکاری ها در جامعه و میان انسان هاست(17) .

برگزیده ای از روایات خانواده:

1.امام صادق(ع) از پدرش امام باقر(ع) نقل می کنند که فرمود: هر مردی که زنی را به همسری برگزیند باد او را اکرام و احترام کند(18) .
2.امام سجاد(ع) در رساله حقوق درباره حق همسر فرموده اند: حق زن بر تو (شوهر) آن است که بدانی خداوند بر توست پس بایستی او را بزرگ و گرامی بداری و با او مدارا کنی(19) .
3. امام صادق(ع): بهترین زنان شما.... با محبت ترین نسبت به شوهرانشان و مهربانترین نسبت به فرندانشان هستند(20) .
4. امام باقر(ع) فرمود: هنگامی که مرد، زنی را به همسری خود در می آورد، چنین بگوید: من به عهد و میثاقی که خداوند از من گرفته است، اقرار می کنم و آن عهد و میثاق آیه ای از قرآن است که می فرماید: «یا به طور شایسته همسر خود را نگاه دارد یا با نیکی او را رها سازد.»(21)
5. حَکَم می گوید نزد امام باقر(ع) رفتم در حالی که ایشان در اتاقی آراسته بودند... به اتاق نگاه می کردم... امام فرمود: این اتاقی که می بینی اتاق همسر من است... و اتاق من همان اتاق ساده ای است که تو آن را می شناسی(دیده ای)(22) .
6. پیامبر(ص) فرمود: هر زنی که شوهرش را بیازارد، خداوند، نماز و دیگر کارهای نیک او را قبول نمی کند هر چند همواره روزه دار باشد و شب ها به نماز شب و تهجد برخیزد و بندگان را در راه خدا آزاد کند و اموال را در راه خدا انفاق نماید. او اولین کسی است که داخل جهنم می شود مگر آن که شوهرش را کمک کرده و راضی سازد. سپس پیامبر(ص) فرمود: و برای شوهر هم، مثل همین پیامد و عذاب وجود خواهد داشت اگر زنش را بیازارد و مورد ظلم قرار دهد(23) .
7. پیامبر(ص) فرمود: هر مردی که یک سیلی به صورت همسرش بزند، خداوند با مالک دوزخ فرمان می دهد او را در جهنم، هفتاد سیلی بزنند(24) .
8. امام صادق(ع) فرمود: وقتی سعد(بن معاذ صحابی گران قدر پیامبر(ص)) فوت کرد هفتاد هزار ملائکه او را تشییع کردند و پیامبر(ص) کنار قبر او ایستاد و فرمود: دوستی مانند سعد از دنیا رفت. مادر سعد گفت: برتو گوارا باید این سعادت و کرامت اخروی. پیامبر(ص) فرمود: ای مادر سعد، چیزی را برخدا حتم و قطعی ندان. مادر سعد گفت: ای پیامبر(ص)، آنچه تو درباره سعد، فرمودی، شنیدم. پیامبر(ص) فرمود، سعد نسبت به خانواده اش، تند زبان (وبد زبان) بود(25) .
9. فاطمه زهرا(سلام ا...) به علی(ع) فرمود: ای ابالحسن من از پروردگارم شرم دارم که تو به خاطر من خود را به چیزی و خواسته ای واداری که بر آن، توان و قدرت نداری(26) .
10. امام صادق(ع) فرمود: از دعاهای پیامبر(ص) این بود: خدایا به تو پناه می برم از همسری که قبل از آن که پیر شوم مرا پیر سازد(27) .
11. پیامبر(ص) فرمود دنیا بهره ای است و بهترین بهره دنیا، زن صالح و با تقوا است(28) .
12. پیامبر(ص) فرمود: هرگاه مردی همسرش را نیمه شب بیدار کند و هر دو نماز شب را بخوانند، آن دو در زمره زنان و مردانی قرار می گیرند که خدا را بسیار یاد می کنند.(29)
13. از امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) درباره زیور طلا برای زنان سوال شد. امام فرمود: استفاده از طلا برای زنان هیچ اشکالی ندارد و سزاوار نیست که زن زینت را ترک کند و لو به آویختن گردنبندی در گردنش(30) .
14. امام رضا(ع) فرمود: پدرم از پدران بزرگوارش نقل کردند که زنان بنی اسرائیل از عفاف خارج شده و به گناه آلوده شدند و خارج نساخت آنان را از عفاف مگر کمی آراستگی شوهرانشان و فرمود همسرت از تو همان گونه انتظار دارد که تو از او می خواهی آن گونه باشد(31) .
15. پیامبر(ص) فرمود: چگونه فردی از شما مردان، همسر خود را می زند، آن گاه با او هم آغوش می گردد؟(32)
نتیجه
با توجه به مطالب مقاله به این نتیجه می رسیم که اسلام دین خانواده محور تحت تربیت نظام الهی با توجه عمیق به بنیانهای اساسی است. به طوری که اسلام خانواده را در مسیر رشد اخلاقی و اجتماعی حرکت می دهد و اساسی ترین مطلب در این زمینه افراد است که زمینه ساز بقاء خانواده و اجتماع از ناملایمات و ناهنجاری های بشری است. نقش محوری زن در کانون خانواده و اجتماع غیر قابل انکار است. پرداختن به موضوعاتی چون آرامش، پرورش فرزندان، حمایت اعضاء خانواده ، مقابله با انحرافات، سعادت اخروی، مودت و رحمت، کنترل چشم، پوشش، جلوگیری از تحریکات فردی، وجود مجازات، طهارت، آرامش روانی و غیره در این مقاله ما را به این مهم رهنمود می نماید که در نتیجه توجه به افراد جامعه، اجتماعی همراه با رشد و سلامت روحی و روانی خواهیم داشت. در پایان نتیجه بحث حفظ و اجتماع است.

پي نوشت ها :
 

1.نساء / 21.
2.حسینی نوری، مستدرک الوسائل، ج14، ص152 ور.ک: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار،ج100،ص222.
3.روم /21.
4.ویلیام گاردنر، جنگ علیه خانواده، ص88.
5.فَبَشَّرنا باسحق و من وَراء اسحاقَ یعقوبَ، هود / 71.
6.جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج1ص286.
7.حسینی نوری، مستدرک سفینه البحار، ج3، ص216.
8.ویلیام گاردنر، پیشین، ص92-91.
9. (هنّ لباس لکم و أنتم لباس لهنّ)، بقره آیه187.
10.آیات: غافر:8دینی:56. اسنام:87.طور:21
11.ر.ک: محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج11،ص346،مکارم شیرازی، تفسیر نمونه،ج1،ص192.
12.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار،ج16،ص16-15.
13.شیخ عباس قمی، سفینه البحار،ج1،ص381.
14.حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،ج6،ص92 به نقل از فروق اللغه.
15.محمد حسین طباطبائی، پیشین،ج16، ص166
16.پیشین
17.ر.ک:مکارم شیرازی،تفسیر نمونه،ج16،ص3930و محمد طباطبائی، پیشین.
18.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار،ج103،ص224.
19.پیشین،ج76،ص5.
20.حرعاملی، وسائل الشیعه،ج21،ص37.
21.محمدباقر مجلسی، پیشین،ج104،ص154.
22.محمدبن یعقوب کلینی،اصول کافی،ج6،ص476.
23.حر عاملی،وسائل الشیعه،ج20،ص163.
24.حسین نوری، مستدرک الوسائل،ج14،ص250.
25.محمد بن یعقوب،پیشین،ج3،ص236.
26.محمدباقر مجلسی، پیشین، ج37،ص103.
27.پیشین.
28.محمدباقر مجلسی، پیشین،ج103،ص222.
29.فضل بن حسین طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،ج8،ص358.
30.شیخ صدوق، من لایحضر الفقیه،ج1،ص123.
31.محمد باقر مجلسی، پیشین، ج76،ص102.
32.حر عاملی، پیشین،ج20،ص167.

فهرست منابع
1. قرآن کریم، ترجمه، ناصر مکارم شیرازی.
2. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت.
3. صدوق، محمدبن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
4. طباطبایی: سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر و خسرو، 1372ش.
6. عاملی، حر، وسائل الشیعه، قم، آل البیت.
7. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار.
8. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
9. گاردنر، ویلیام، جنگ علیه خانواده ، مترجم معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1386.
10. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، قم، موسسه آل البیت.
11. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
12. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت.
13. آلوسی، سید محمود، روح المعانی غی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، درالکتب العلمیه، 1415ق.
14. بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدر، 1366ش.
15. حرعاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت-لبنان، داراحیاء التراث العربی، 1391ق.
/ع