ظهور بيماري ايدز و تاثير آن بر جمعيت

دنيا در سال 1981 ميلادي شاهد ظهور يک بيماري با عواقب بسيار وحشتناک بود. گروههاي جمعيتي که اين بيماري براي اولين بار در بين آنها مشاهده مي شد ( دريافت کنندگان خونهاي آلوده، معتاداني که از سرنگهاي مشترک استفاده کرده بودند، اشخاصي که شرکاي جنسي داشتند، به ويژه مردان همجنس باز ) (1) فرصتي را براي محققان فراهم ساختند تا با دو روش اصلي انتقال بيماري آشنا شوند. اين دو روش عبارتند از: الف- انتقال از طريق تماس جنسي، ب- انتقال از طريق خون آلوده.

7- 1. ماهيت بيماري

ويروس HIV نوع خاصي از گلبولهاي سفيد خون ( لنفوسيتهاي T4 ، يا سلولهاي CDV+T ) که عامل صدور پاسخهاي آنتي باکتريال بدن به شمار مي آيند را از بين مي برد. زماني که ويروس HIV وارد اين لنفوسيتها مي شود با سرعت بالايي در داخل بدن موجود زنده تکثير مي شود. در اين زمان بدن آنتي باديهاي خاص مربوط به اين ويروس را توليد مي کند. وجود اين آنتي باديها در سرم (2) خون از طريق انجام آزمايشهايي قابل تشخيص است؛ البته لازمه اين کار پايان دوره تبديل سرمي (3) يعني سه ماه پس از ابتلا به بيماري است. بيماري ايدز طي سه مرحله پيشرفت مي کند:
1. مرحله حاد اوليه (4)
2. مرحله بيماري مزمن بي نشانه (5)، يا همان دوره کمون ( نهفتگي ) (6)
3. مرحله پاياني (7)، ايدز

7- 1- 1. مرحله حاد اوليه

اين مرحله به طور متوسط در يک نفر از پنج نفر روي مي دهد. زمان وقوع اين مرحله دو الي سه هفته پس از ابتلا مي باشد.

7- 1- 2. مرحله بيماري مزمن بي نشانه

اين مرحله که احتمالاً تا هفت سال ( و گاهي بيشتر ) به طول مي انجامد دوره تکثير سريع ويروسي محسوب مي شود. در بسياري از موارد فرد مبتلا علائمي از بيماري را در اين مرحله نشان نمي دهد و حتي بسياري از افراد از بيماري خود آگاهي ندارند و ممکن است ديگران را هم آلوده کنند.

7- 1- 3. مرحله نهايي، ايدز

شکل تکامل يافته اين بيماري تحت عنوان AIDS ( سندرم اکتسابي نقص سيستم ايمني ) (8) شناخته مي شود و در اثر نقص اين سيستم به وجود مي آيد.

7- 2. وضعيت فعلي شيوع ايدز

کسب اطلاعات درباره تعداد مبتلايان به ويروس HIV امري دشوار است. يکي از دلايل اين امر ماهيت مرموز و مبهم اين بيماري و دوره نهفتگي بلند مدت آن است. همانطور که در قسمت بالا اشاره شد طي مرحله بيماري مزمن و بي نشانه، اغلب افراد مبتلا از بيماري خود اطلاع ندارند. دليل دوم اين است که ايدز به ميزان قابل توجهي با اعتياد و رفتارهاي جنسي غير کنترل شده در ارتباط است؛ از سوي ديگر از آنجايي که اجتماع به افراد مبتلا به اين بيماري انگ مي زند لذا مبتلايان به ايدز تا جايي که ممکن است بيماري خود را از ديگران پنهان مي کنند. بنابراين تنها راه براي بدست آوردن اطلاعات راجع به افراد مبتلا به ايدز بر آورد تعداد آنها به طور غير مستقيم است. اگر چه ارقام به دست آمده از اين طريق تنها نوعي تقريب به حساب مي آيند، ليکن تا حدودي شدت و حيطه عمل اين بيماري را آشکار مي کنند. همانطور که نمودار 9 نشان مي دهد ميزان شيوع بيماري از کشوري به کشور ديگر متفاوت است. بالاترين درصد مبتلايان به ايدز در کشورهاي فقير، به ويژه آفريقا، کشورهاي حوزه درياي کارائيب و کشورهايي که تورهاي جنسي (1) را جايز مي شمرند ( کشورهاي جنوب شرق آسيا ) ديده مي شود.
نمودار 1. کشورهايي که نرخ شيوع ويروس HIV در آنها از چهار درصد است (2001)
منبع: سازمان ملل: 2001.
***
به دليل نبود اطلاعات کافي و عدم استفاده نظام مند از روشهاي پيشگيرانه ويروس ايدز در بسياري از کشورها به ويژه کشورهاي آفريقايي با سرعت بالايي در حال شيوع است. از ديگر عواملي که نرخ ابتلا به ايدز را تشديد مي کند کم توجهي به جايگاه زنان است که در بسياري از موارد توانايي اجتناب از رابطه جنسي غير کنترل شده را ندارند.

7- 3 درمان

تا زمان نگارش اين کتاب هنوز واکسني براي پيشگيري از اين بيماري کشف نشده است. علاوه بر اين در حال حاضر روشي براي درمان واقعي اين بيماري نيز وجود ندارد. برخي از درمانهاي موجود مثل روش زيدودين (AZT) و ديدانوسين (DDI)، تنها مانع از تکثير ويروس ايدز مي شوند. ساير روشها نيز به نوعي بازدارنده پروتئاز ( آنزيم تحليل پروتئين ) به شمار مي آيند که آنزيمهاي مورد نياز ويروس ايدز را براي توليد پروتئينهاي لازم براي ادامه حيات از بين مي برند.
به منظور افزايش اثر بخشي کلي در اغلب موارد از سه درمان فوق به صورت همزمان استفاده مي شود. (10) اگر چه اين درمانها به بهبود موقت شرايط بيمار منجر مي شوند، هنوز درمان مناسبي که باعث ريشه کن کردن ويروس ايدز از بدن موجود زنده شود وجود ندارد؛ زيرا اين ويروس بخشي از ژنوم (11) لنفوسيتهاي مبتلا را شکل مي دهد.
امروزه درمانهاي پيشگيرانه براي رفع پيامدهاي نقص سيستم ايمني مورد استفاده قرار مي گيرند. مهمترين اين درمانها عبارتند از:
آنتي بيوتيکها، عوامل ضد قارچ (12)، پرتو درماني (13)، آنتي ميتوتيکها (14) و عمل جراحي.
همانطور که اشاره شد درمانهاي دارويي اثر بخشي محدودي دارند. اگر چه اين نوع درمانها باعث کاهش سرعت پيشرفت بيماري مي شوند، استفاده از آنها مستلزم صرف مبالغ هنگفت و استفاده مداوم است؛ در نتيجه استفاده از چنين درمانهايي براي مردم کشورهاي در حال توسعه مقدور نيست. البته در اين باره پيشرفتهاي اميدوار کننده اي بدست آمده است. بسياري از کشورهايي که تحت تاثير بيماري ايدز قرار گرفته اند تصميم به توليد داروهاي ضد ايدز در سطح وسيع گرفته اند. از سوي ديگر برخي از شرکتهاي دارويي تحت تأثير فشار افکار عمومي موافقت خود را براي عرضه اين داروها به کشورهاي فقير با قيمت پايين اعلام داشته اند. با اين وجود پيشگيري کماکان موثرترين ابزار کنترل ايدز به شمار مي رود.

7- 4. پيشگيري از ابتلا به ايدز

نخستين شکل پيشگيري ( شکلي که منطبق با اصول اخلاقي سنتي است و توسط مراجع مذهبي توصيه مي شود ) تغيير در رفتار جنسي و به طور اخص پرهيز از روابط جنسي نامشروع است. بر اثر پيشرفتهاي اطلاعاتي به ويژه در مورد ميزان مهلک بودن ايدز حرکت به سمت رفتار محتاطانه و سنجيده را مي توان در بسياري از کشورها مشاهده کرد. برنامه هاي آموزشي پيشگيرانه را مي توان در مدارس نظام آموزش غير رسمي و از طريق رسانه ها ارائه کرد ( يونسکو، 2001 ) هدف از انجام چنين برنامه هايي مطلع کردن افراد جوان و بزرگسال از روشهاي گوناگون پرهيز از ابتلا به بيماري است. علاوه بر تغيير در رفتار جنسي سه شکل ديگر پيگيري که به شکل مستقيم تري با ويژگيهاي خاص ايدز ارتباط دارند عبارتند از:
الف- پيشگيري از انتقال از راه تماس با خون آلوده
ب- پيشگيري از انتقال از طريق روابط جنسي
ج - پيشگيري از انتقال توسط جفت (15)
در تمامي اين موارد آموزش نقشي تعيين کننده ايفا مي کند ( يونسکو، 2001 ).

7- 4- 1. پيشگيري از انتقال از راه تماس با خون آلوده

اين شکل از پيشگيري مبتني بر بررسي و تجزيه و تحليل نظام مند محصولات خوني پيش از استفاده مي باشد. با اين حال اين امر به معناي قبول ريسکي معادل يک در 300000 در نتيجه دوره نهفتگي سه ماهه اين بيماري مي باشد. لذا توصيه مي شود در اين دوره انتقال خون محدود شود و در صورت ضرورت ( به عنوان مثال در مورد انواع عملهاي جراحي به جز موارد اورژانسي ) از خون خود بيمار که قبل از عمل گرفته شده است استفاده شود. از آنجايي که تعداد افراد مبتلا به ايدز در ميان معتادان تزريقي که از سرنگهاي مشترک استفاده مي کنند رو به افزايش است، لذا لازم است روشهاي پيشگيرانه بيشتر اين گروه را مورد توجه قرار دهند.

7- 4- 2. پيشگيري از انتقال از راه روابط جنسي

انتقال از طريق مقاربت جنسي اساساً توسط استفاده از کاندوم قابل پيشگيري است. امروزه کاندوم تنها راه محافظت در برابر ايدز و ساير بيماريهايي است که از طريق روابط جنسي منتقل مي شوند.

7- 4- 3. پيشگيري از انتقال توسط جفت

در اين مورد پيشگيري شامل آگاه کردن زنان است. توصيه مي شود زنان مبتلا به ايدز به مرحله حاملگي نرسند، زيرا ممکن است در اين مرحله ويروس را از راه جفت به جنين منتقل کنند؛ البته اين توصيه شامل مردان نيز مي شود. بدين معنا که مقاربت مرد آلوده با زن باعث انتقال ويروس به مادر و در نتيجه جنين مي شود.

7- 5. آموزش پيشگيري

تجارب جديد نشان مي دهند که آموزش اقدامات پيشگيرانه درباره بيماري ايدز مي تواند منجر به نتايج قابل قبولي شود. البته لازمه آن اجراي دقيق و منسجم اقدامات پيشگيرانه است. براي مثال در فرانسه تعداد مبتلايان جديد در فاصله سالهاي 1995 تا 1998 افت چشمگيري داشت. اين مسئله به وضوح در نمودار 2 مشهود مي باشد ( اقتباس از نيزارد، 2000: 564- 503 ).
نمودار 2. موارد جديد ابتلا به ايدز در فرانسه
منابع: شبکه بهداشت عمومي ملي فرانسه، موسسه ملي نظارت بر سلامت، مرکز اروپايي پايش همه گيرشناسي ايدز.
***
اين امر هم در ميان مردان و هم در ميان زنان روي داده است ( البته فرقي نمي کند راه انتقال چه باشد ). کاهش در تعداد موارد جديد ابتلا احتمالا نتيجه استفاده روز افزون درمان سه گانه است که بروز مرحله آخر بيماري را به تعويق مي اندازد. به عبارت ديگر کاهش در تعداد افراد جديدي که وارد فاز نهايي بيماري شده اند الزاماً نشان دهنده کاهش در تعداد افرادي که جديداً مبتلا به ايدز شده اند نيست.
علاوه بر اين گر چه تعداد مبتلايان جديد در حال کاهش است اما تعداد کل آنها کماکان رو به افزايش است و هنوز هم درماني براي اين بيماري وجود ندارد. به هر حال اين کاهش تعداد موارد هنوز يک نتيجه قطعي محسوب نمي شود. اين بدان معناست که تداوم اعمال روشهاي پيشگيرانه دقيق و سنجيده امري اجتناب ناپذير است. البته نتايج به دست آمده در کشورهاي پيشرفته تر اميدوار کننده است. از آنجايي که در حال حاضر پيشگيري تنها روش مبارزه با ايدز است حقايق ذکر شده بايد کشورها را بر انگيزد تا اين روش پايدار را جدي تر بگيرند.
در چنين کشورهايي عامل اصلي ابتلا به ايدز انتقال از طريق جنس مخالف است. از اين رو استفاده از کاندوم تنها روش مؤثر پيشگيري در اين کشورها مي باشد. براي اينکه پيشگيري موفقيت آميز باشد لازم است سه شرط زير رعايت شود:
اول، مردان بايد با استفاده از اين روش مؤثر و منحصر به فرد موافق باشند. بنابراين پيشگيري موفقيت آميز مستلزم کاهش احساس مرد برتر پنداري (16) موجود در برخي کشورها است. دوم، موفقيت اقدامات پيشگيرانه به تعهد بالاترين مقامات سياسي کشور و تغيير در مواضع فکري رهبران مذهبي بستگي دارد. در نهايت اينکه بايد روشهاي پيشگيرانه در دسترس تمامي افراد باشد. اگر چه به ظاهر قيمت کاندوم بسيار ناچيز مي باشد اما همين قيمت ناچيز هم براي افراد محروم قيمتي بالا محسوب مي شود. لذا اين موضوع بايد در توسعه مشارکتهاي بين المللي از اولويت خاصي برخودار باشد.

7- 6. تأثير ايدز بر ساختار جمعيت و شيوع ويروس اين بيماري

جهت تشريح و توضيح بيشتر تأثير ايدز بر ساختار جمعيت و شيوع اين بيماري از برآورد جمعيتي کشور بوتسوآنا (17) که توسط مرکز برنامه هاي بين المللي اداره سرشماري ايالات متحده آمريکا تهيه شده است استفاده مي کنيم. اين برآورد، 30 ساله است - که سال پايه (18) آن 1990 و افق زماني (19) آن سال 2020 است - و بر پايه دو فرض متفاوت يعني وجود و عدم وجود ايدز انجام شده است.
خلاصه اين بر آورد در زير آمده است:

(در هزار)	مردان	زنان	کل
جمعیت در سال 1990	627	677	1304
جمعیت در سال 2020
بدون تأثیر ایدز	1244	1323	2567
با تأثیر ایدز	663	655	1318

در فاصله سالهاي 1990 تا 2020 و در صورت نبود بيماري ايدز حجم جمعيت تقريباً دو برابر خواهد شد. در صورت وجود ايدز حجم جمعيت ثابت خواهد ماند. البته همانطور که در نمودار 3 مي بينيد گروههاي مختلف سني تحت تأثير ايدز تغييرات مختلفي خواهند داشت. در اين نمودار هرم سفيد نشان دهنده جمعيت بوتسوانا در سال 2020 بدون وجود ايدز است و هرم سياه نمايانگر جمعيت اين کشور در صورت تداوم شيوع ايدز با سرعت کنوني مي باشد.
نمودار 3. تصور ساختار جمعيت بوتسواَنا در سال 2020 در شرايط وجود و عدم وجود بيماري ايدز
شکل هرم سفيد به نظر آشنا مي رسد: به عبارت ديگر اين هرم با هرم يک جمعيت نسبتاً جوان که نرخ زاد و ولد در آن ثابت است تناسب دارد. قاعده اين هرم تا گروه سني 20 تا 24 سال نسبتاً گسترده است. اين سطح به تدريج باريکتر مي شود و در واقع نشان دهنده کاهش حجم گروههاي سني مسن تر مي باشد.
شکل هرم سياه تعجب برانگيزتر است. همانگونه که قبلاً گفتيم در اين برآورد سال 1990 به عنوان سال پايه مورد استفاده قرار گرفته است. در پيش بيني جمعيت سال 2020 ضروري است تعداد افراد زير 30 سال را که پس از سال 1990 متولد شده اند و تحت تأثير روند زاد و ولد حاصل از بيماري ايدز قرار گرفته اند، از افراد بالاي 30 سال که بازماندگان جمعيت سال 1990 هستند و تنها تحت تأثير مرگ و مير ناشي از ايدز قرار گرفته اند جدا کرد.

7- 6- 1. تأثير ايدز بر ميزان زاد و ولد

هرم سياه در مورد زنان و مردان گروه سني 20 تا 24 سال ( که در فاصله سالهاي 1995 تا 1999 متولد شده اند ) از گروه سني 25 تا 29 ( که در سالهاي 1990 تا 1994 متولد شده اند ) بزرگتر است. بنابراين مي توان گفت که:
از سال 1990 تا 1999 بيماري ايدز تأثير ناچيزي بر ميزان زاد و ولد داشته است چرا که تعداد تولدها در فاصله اين سالها در حال افزايش بوده است. اما اگر بررسي خود را با گروه سني 15 تا 19 سال شروع کنيم متوجه خواهيم شد که تعداد افراد هر گروه سني رفته رفته کمتر مي شود. اين کاهش ميزان زاد و ولد اساساً نتيجه مرگهاي زودرس زنان در اثر ابتلا به ايدز است؛ به عبارت ديگر اين زنان پيش از 49 سالگي و قبل از پايان زايايي جان خود را از دست مي دهند.

7- 6- 2. تاثير ايدز بر ميزان مرگ و مير

کاهش بي وقفه تعداد افراد گروههاي سني زير 25 سال نه تنها نتيجه کاهش ميزان زاد و ولد بلکه حاصل افزايش مرگ و مير نوزادان در اثر انتقال ويروس HIV از مادران مبتلا به نوزادان نيز به شمار مي رود. اين انتقال از طريق جفت و شير دادن نوزاد با سينه مادر صورت مي گيرد. براي گروههاي سني بالاي 30 سال تفاوت بين هرم سياه و سفيد نمود بيشتري پيدا مي کند. اين وضع حاصل افزايش ميزان مرگ و مير در اثر شيوع ايدز مي باشد.

7- 6- 3. تاثير ايدز بر توسعه آموزشي

در کشورهايي که شيوع ويروس HIV در سطح بالايي قرار دارد مطمئناً بيماري ايدز در کيفيت و توسعه آموزشي تاثير بسزايي دارد. شايسته است تحليل اين مسئله را با بررسي تأثير ايدز بر عملکرد و شغل معلمان و اثرات آن بر يادگيري دانش آموزان آغاز کنيم.

7- 6- 4. تأثير ايدز بر شغل، عملکرد و تعداد معلمان

همان طور که در قسمتهاي قبل نشان داده شد ايدز ابتدا بالغان جوان و به ويژه گروههاي سني 30 تا 40 سال را که شامل بيشترين تعداد کادر آموزشي ( چه زن و چه مرد ) است را در بر مي گيرد و هم اکنون نيز به نظر مي رسد که معلمان به طور گسترده اي در معرض اين بيماري مهلک قرار دارند.
"داده هاي محدود بيانگر اين موضوع است که در تعدادي از کشورهاي کادر آموزشي موجود گروهي هستند که در معرض خطر قرار دارند. آزمونهاي غربالگري (20) اجرا شده در بين معلمان و کارمندان اداري زاميبيايي در اوايل دهه 1990 نشان داد که نرخ ابتلا (21) به طور چشمگيري در بين اين گروه نسبت به ساير گروهها بالاتر است " (کلي ، 2000).
طي مراحل اوليه ايدز به عبارت ديگر مرحله حاد اوليه و مرحله بيماري مزمن بدون علامت يا دوره نهفتگي اين بيماري تاثير کمي بر کار اجرايي معلمان دارد. به ويژه اينکه در اغلب موارد افراد مبتلا از اينکه HIV مثبت هستند مطلع نيستند. تأثير ايدز بر عملکرد معلمان در اواخر مرحله نهايي سرايت کاهش مي يابد. در مرحله نهايي خطر ابتلاي فرصت طلبانه (23) بسيار بالاست. در اين مرحله افزايش قابل توجهي در ميزان مرخصي هاي استعلاجي (23) که با طول دوره هاي متفاوت کارکنان درخواست مي کنند. روي مي دهد. در حالت بدبينانه تر ايدز به طور اجتناب پذيري منجر به مرگ مي شود و در نتيجه کادر آموزشي که با صرف مبالغ هنگفت آموزش ديده اند از بين مي رود. اين وضعيت مانعي ديگر بر سر راه توسعه و بهبود کيفي آموزشهاي پايه به ويژه در کشورهاي فقير به شمار مي آيد.
"طبق پيش بيني اوليه بانک جهاني تا سال 2010 ، 14460 معلم در کشور تانزانيا جان خود را از دست خواهند داد و تا سال 2020 اين رقم به 27000 معلم مي رسد. آزمونهاي غربالگري اجرا شده بين معلمان و کارمندان اداري تانزانيا در اوايل دهه 1990 نشان دهنده اين موضوع است که ميزان شيوع ايدز بين اين گروهها نسبت به ساير اقشار جامعه بيشتر خواهد بود. پس از هفت سال آمارها به طرز ترديد ناپذيري اين نتيجه سهمگين را تاييد کردند. نرخ مرگ و مير معلمان زاميبيايي برابر 39 در هزار بود که 70 درصد بيش از ميزان مرگ و مير کل جمعيت اين کشور بود. در کنيا تعداد مرگهاي روي داده بين معلمان از 450 نفر در سال 1995 به 1400 نفر در سال 1999 افزايش يافته است و مهمترين علت اين امر شيوع بيماري ايدز بوده است. در بوتسوانا نرخ مرگ و مير بين معلمان معادل 2 تا 5 درصد در هر سال بود. اما در مورد آفريقاي جنوبي يعني جايي که 20 تا 30 درصد معلمان مبتلا به ايدز هستند پيش بيني مي شود 88000 تا 133000 معلم تا سال 2010 جان خود را از دست بدهند" ( کلي، 2000 ).

7- 6- 5. تاثير ايدز بر يادگيري دانش آموزان

غيبت مکرر معلمان و فقدان معلمهاي جانشين بر يادگيري و پيشرفت تحصيلي دانش آموزان تأثير سوئي دارد. فراگرد يادگيري کودکان زماني که اعضاي خانواده يا دوستان آنها مبتلا به ايدز باشند دچار اختلالات فراواني مي شود. اين امر زماني مشهودتر است که فرد مبتلا يکي از والدين کودک باشد. علاوه بر اين يکي از پيامدهاي اجتماعي فاجعه آميز شيوع سريع ايدز افزايش تعداد کودکاني بي سرپرست مي باشد. البته لازم به ذکر است که نگهداري کودکان بي سرپرست در خانه کودکان بي سرپرست ( دارالايتام ) به دلايلي همواره مقدور نخواهد بود. مهمترين اين دلايل عبارتند از:
1. سست شدن پيوندهاي خانوادگي
2. تضعيف مکانيزمهاي سنتي وحدت و يکپارچگي ( به ويژه در مناطق شهري )
3. نگراني از صرف هزينه هاي بيشتر
4. ترس غير منطقي و نامعقول از شيوع بيماريهاي مسري
جدول 1. برآورد تعداد کودکان بي سرپرست در اثر شيوع ويروس HIV در چند کشور آفريقايي

کشور	2000	2010
اتیوپی	1040000	2540000
کنیا	380000	600000
موزامبیک	290000	880000
تانزانیا	480000	920000
اوگاندا	590000	680000
آفریقای جنوبی	360000	1820000
زامبیا	430000	530000
زیمبابوه	420000	660000

منبع: هانتر و ويليامسن، 2000.

پي‌نوشت‌ها:

1. Homosexual.
2. Serum.
3. تغيير يک آزمون سرمي منفي از منفي به مثبت که نشان دهنده تشکيل و گسترش آنتي باديها در پاسخ به ايمن سازي يا عفونت است ( مترجمان ).
4. Acute Primary infection Stage.
5. Chronic Asymptomatic infection Stage.
6. Latency Period.
7. End-stage Disease.
8. Acquired immunodeficiency Syndrom.
9. Sexual Tourism.
10. Tritherapy.
11. Genome.
12. Antifungal Agents.
13. Radiation Therapy.
14. Antimitotics
15. Placenta.
16. Machismo.
17. Botsowana.
18. Base Line Year.
19. Time Horizon.
20. Screening Tests.
21. Rate of lnfection.
22. Opportunistic lnfection، براي مثال زماني که فرد توسط باسيل کخ ( عامل بيماري سل ) آلوده مي شود. در اين وضعيت باسيل از اختلال در سيستم ايمني کمال استفاده را مي کند و تکثير مي يابد.
23. Sock Leave.

منبع مقاله :
تانگوک چاو؛ (1389)، جمعيت شناسي در برنامه ريزي آموزشي، دکتر محمدرضا کرامتي - مهدي وفايي زاده، تهران: مؤسسه ي انتشارات دانشگاه تهران،چاپ اول