نویسندگان: نازلی مشایخی، فریده ترابی میلانی
مسئله ی اختلال ویژه ی یادگیری اخیراً به طور چشمگیری نمود پیدا کرده است و توجه متخصصان و دست اندرکاران مسائل آموزشی کودکان را بیش از پیش به خود جلب نموده است. از تعاریف مختلفی که متخصصان در زمینه ی کودکان با اختلال ویژه در یادگیری ارائه داده اند می توان ویژگی هایی را برای آنان بر شمرد. این کودکان دارای بهره ی هوشی طبیعی یا بالاتر هستند. از نظر حواس مختلف بینایی، و شنوایی و ....سال هستند. دارای نابهنجاری شدید رفتاری نیستند. پیشرفت آموزشی این کودکان به طور قابل ملاحظه ای کمتر از هوش بهر، سن و امکانات آموزشی آنها است. متخصصان علت شکست این کودکان را فقدان انگیزش کافی، دقت بیش از اندازه به جزء به جای توجه به کل، فقدان هماهنگی لازم در حرکات، جنب و جوش بیش از حد و مشکلات رفتاری ذکر می کنند.
1 تعریف اختلال ویژه ی یادگیری
بیش از 45 سال از زمانی که ساموئل کرک واژه ی اختلال یادگیری را تعریف کرده است می گذارد. تعریفی که بیان می کند این دانش آموزان علی رغم هوش متوسط یا بالاتر ازمتوسط، در مدرسه با مشکلاتی روبه رو می شوند ( کلمن، بایز، (1) وهمکاران، 2006 ). در آن زمان کرک عقیده داشت این دانش آموزان گروه کوچکی از دانش آموزان استثنایی هستند ولی اکنون دریافته ایم که این دانش آموزان بزرگ ترین گروهی هستند که از خدمات خاص آموزشی بهره مند می شوند.چرا رشد دانش آموزان مبتلا به اختلال ویژه ی یادگیری تا این حد زیاد شده است؟
یکی از دلایل، روشی است که برای تعریف این گروه مورد استفاده قرار گرفته است. گروه آموزش آمریکا (2) در سال 2004 تعریف زیر را ارائه کرده است:الف ) به طور کلی اختلال ویژه ی یادگیری، اختلالی در یک یا چند فرایند روانی مرتبط با درک و استفاده از زبان گفتاری یا نوشتاری می باشد که این اختلال به شکل نارسایی هایی در توانایی شنیدن، فکر کردن، صحبت کردن، نوشتن، هجی کردن و محاسبات ریاضی مشخص می شود.
ب ) اختلال شامل شرایطی مانند نارسایی درکی، صدمات مغزی، عملکرد خفیف مغزی، نارسایی گفتار و آفازی رشدی می باشد.
ج) این اختلال ها در تعریف اختلال ویژه ی یادگیری نمی گنجد: مشکلات مربوط به بینایی، شنوایی، اختلالات حرکتی، کم توانی ذهنی، مشکلات هیجانی، محرومیت های محیطی، فرهنگی و اقتصادی.
اختلال ویژه ی یادگیری در دو زمینه بررسی می شود:
1. توانی های تحولی که شامل ناتوانی در فرایندهای روان شناختی که پیش نیاز یادگیری دروس هستند، عبارت اند از توجه، حافظه، تفکر، زبان شفاهی و ادراک.
2. ناتوانی های تحصیلی که شامل ناتوانی در خواندن، نوشتن، هجی کردن و محاسبات ریاضی است. مشکل اساسی ناتوانی یادگیری اختلال در پردازش اطلاعات ( توجه، درک حافظه و زبان ) است که روی تفکر، گوش دادن و صحبت کردن کودک تأثیر می گذارد ( برایان، 1998).
2 علل اختلال ویژه ی یادگیری
در مورد علل اختلال ویژه ی یادگیری بحث ها و تحقیقات زیادی انجام شده است. ولی موفقیت کمی در این زمینه حاصل گردیده است. برخی از این دانش آموزان به دلیل نارسایی در سیستم اعصاب مرکزی دچار مشکل یادگیری می شوند. برخی ممکن است به دلایلی مانند تصادف یا فقدان اکسیژن ( قبل، هنگام و بعد از تولد ) دچار آسیب مغزی و در نتیجه مشکلات عصب شناختی شوند و در نتیجه یادگیری در آنها مختل شود. عده ای ممکن است این اختلال را به صورت ژنتیکی با خود داشته باشند، همچنین عوامل محیطی و تغذیه ای از عواملی هستند که می توانند موجب اختلال ویژه ی یادگیری گردند.معلمان باید از ناشناخته بودن علل اختلال ویژه ی یادگیری آگاهی داشته باشند زیرا در اکثر موارد هیچ گونه شواهد جسمانی یا تشخیص پزشکی مبنی بر آسیب مغزی یا نارسایی عصب شناختی وجود ندارد. استفاده از عبارت آسیب مغزی ممکن است باعث شود والدین و معلمان کوشش زیادی برای کاهش مشکلات آموزشی دانش آموزان انجام ندهند یا انتظارات سطح پایینی از دانش آموز داشته باشند، در نتیجه دانش آموزان هیچ گاه به توانایی بالقوه ی خود دست نیابند.
3- تشخیص اختلال ویژه ی یادگیری
شناسایی دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری، به عنوان گروهی که نیازمند خدمات آموزشی خاصی هستند امری مشکل و در عین حال بسیار مهم است. زیرا در کلیه ی تعاریف به وجود تمایز بین توانایی هوش فرد و عملکرد تحصیلی او اشاره شده است ولی اندازه گیری این تمایز مشکل پیچیده ای می باشد. برخی محققین معتقدند مهارت هایی مثل خواندن باید به عنوان عنصری کلیدی برای ارزیابی دانش آموزان دارای اختلال یادگیری به کار رود ( فلچر، (3) 1998 ).یکی از سیاهه هایی که اخیراً در امریکا مورد استفاده قرار گرفته است سیاهه ی تشخیص اختلال ویژه ی یادگیری (4) می باشد که توانایی دانش آموز را در خواندن، صحبت کردن، نوشتن ریاضیات و استدلال اندازه می گیرد. محققین دیگر از سیستم های دیگر ارزیابی مانند ارزیابی مبتنی بر برنامه ی درسی (5) ( فاچز، (6) 1998 ) استفاده می کنند. این سنجش بر اساس ارزیابی های مکرر و مستقیم از عملکرد دانش آموز است. طرفداران این روش معتقدند که این روش نسبت به الگوهای یادگیری دانش آموزان، بسیار حساس است و اطلاعات سودمندی را در این زمینه ارائه می دهد.
به طور کلی تشخیص این اختلال مبتنی بر سه محور اصلی است:
1. تاریخچه ای از کودک و خانواده ی او
2. ارزیابی از وضعیت تحصیلی کودک
3. آزمون
تاریخچه باید نشان دهد این مشکلات از زمان شروع مدرسه ظاهر شده اند و شواهدی مبنی بر تأخیر کودک در برخی شاخص های رشد نیز وجود داشته است. درمانگر باید بتواند با دستیابی به یافته های والدین و آموزگاران، هنگام کار با کودک او را در زمینه های مختلف مانند خواندن، نوشتن، اعمال ریاضی و... مورد بررسی قرار دهد. آزمون شامل سنجش همه جانبه ی کودک است، از جمله: آزمون هوش، ارزیابی مهارت های کودک در مدرسه در مقایسه با همشاگردی ها و مشخص کردن ناتوانی های یادگیری او.
امروزه مطالعات نشان می دهد حداقل 3 تا 10 درصد کودکان به نحوی دچار اختلال در یادگیری هستند. لذا شایسته است اولیای مدرسه و به ویژه معلمان دوره ی ابتدایی بیش از دیگران نسبت به پدیده ی اختلالات یادگیری آشنایی داشته باشند تا سریع تر نسبت به شناسایی آنها اقدام کنند و با کمک صاحب نظران برنامه های مداخله ای را آغاز نمایند. معلمان می توانند با ملاحظه ی چند ویژگی عام و مشترک که تقریباً همه ی کودکان ناتوان در امر یادگیری، دارند نسبت به شناسایی و ارجاع آنها به متخصصان اقدام کنند:
* ناکامی پی در پی در یادگیری یک یا چند موضوع درس علی رغم داشتن هوش طبیعی.
* فقر انگیزشی که به دلیل ناکامی های پی در پی در مدرسه حاصل می شود و موجب ضعیف شدن رغبت و انگیزه ی تحصیلی آنان می شود و احساس اعتماد به نفس آنها پایین می آید و دانش آموز تدریجاً نگرشی منفی و بازدارنده نسبت به مدرسه پیدا می کند.
* فراوانی ناراحتی های جسمانی و یا بیماری های روان تنی (7) مانند عفونت های گوش، سرگیجه، سردرد ممتد و دل درد متناوب که در بسیاری از این موارد این بیماری ها به دلایل فشارهای روانی است.
* معمولاً این کودکان از نظر ارتباطات عاطفی - روانی با والدینشان تجارب خوشایندی ندارند و معلمان باید با ترتیب دادن جلساتی با خانواده، اهمیت ارتباط عاطفی صحیح و تأثیر آن را بر پیشرفت تحصیلی کودک متذکر شوند.
ارزیابی مقدماتی معلم کلاس عادی از دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری
با توجه به مطالبی که تاکنون فرا گرفته اید، معلم کلاس می تواند با نگاهی کلی بر دانش آموزان خود دانش آموزانی را که دارای ویژگی های زیرهستند، شناسایی کند:1. هیچ وقت تکلیف کلاسی را به موقع تمام نمی کند.
2. تکالیف او در قیاس با سطح متوسط کلاس بسیار ضعیف است.
3. مشکلات رفتاری در کلاس مانند صحبت کردن، از جای خود بلند شدن.
4. سابقه ی تأخیر و غیبت در مدرسه.
5. ناتوانی در گفتن اسامی چند وسیله ی ساده و کاربرد آنها.
6. اضطراب محسوس در رفتار که منجر به انزواطلبی دانش آموز می شود.
در این مرحله معلم ارزیابی مقدماتی خود را به اتمام می رساند و با همکاری دیگران ارزیابی بیشتری انجام می دهد. بدین معنی چند هفته رفتار دانش آموز در محیط های مختلف بررسی می شود، سپس در تعامل با والدین اطلاعات جامعی از فرزند آنها کسب می شود. بعد از انجام ارزیابی های لازم وضعیت کلی کودک توسط تیمی متشکل از متخصصان رشته های پزشکی، روان شناسان، کارشناس تربیتی، متخصصان آموزش، معلم و والدین مورد ارزیابی مجدد واقع می شود. انجام آزمایش های پزشکی خصوصاً سنجش شنوایی و بینایی کودک امری ضروری است.
برای اینکه معلمان مدارس عادی بتوانند با درصد اطمینان بیشتری دانش آموز دارای اختلال یادگیری را تشخیص دهند، باید دوره های خاصی برای آنها پیش بینی و اجرا شود تا علائم و نشانه ها را ردگیری کنند تا با تشخیص و مداخلات لازم تا حد امکان مشکلات کودک را کاهش دهند.
4 آشنایی با ویژگی های یادگیری
مشکل اساسی دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری، یادگیری و تسلط بر محتوای تکالیف تحصیلی است ( فاچز و همکاران، 1998 ). معمولاً عملکرد ضعیف این دانش آموزان غیر قابل انتظار است زیرا پایین تر از آن چیزی است که هوش بهر آنها پیش بینی می کند. معمولاً عملکرد آنها از سایر هم کلاسی هایشان پایین تر است. گرچه این دانش آموزان ممکن است در نقاط قوت، نقاط ضعف، سبک یادگیری و شخصیت با هم متفاوت باشند ولی همه ی آنها در یادگیری مشکل دارند که منجر به ضعف در عملکرد تحصیلی می شود. برای اکثریت آنها ناتوانی یادگیری به حدی شدید است که زمانی که وارد دبیرستان می شوند چندین سال از هم کلاسی های خود از نظر سطح موفقیت عقب تر هستند. بسیاری از محققین معتقدند که ضعف در ویژگی های یادگیری مانند انگیزه، توجه، تعمیم، مهارت های حل مسئله و پردازش اطلاعات و مهارت های تفکر موجب بازداری یادگیری مؤثر در آنها می شود ( ریورا و اسمیت، (8) 1997 ).تغییر این ویژگی ها در دانش آموز بر اساس سبک یادگیری، موجب بهبود عملکرد تحصیلی دانش آموز می شود.
انگیزه و اسناد
بررسی در مورد دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری، اثرات این اختلال را بر انگیزه ی آن ها نشان می دهد. معمولاً این گروه از دانش آموزان تجارب زیادی از شکست دارند. شکست آموزشگاهی نتیجه ی نارسایی یادگیری و نقص در انگیزه است لذا دانش آموزان از پاسخ دادن و چالش با تکلیفی جدید اجتناب می کنند. آنها نگرشی منفی نسبت به خود پیدا کرده و شکست خود را ناشی از عدم توانایی خود می دانند، بدون آنکه تلاش بیشتری کنند یا درخواست راهنمایی از دیگران داشته باشند. سطح انتظار پایین از خود و عدم دستیابی به موفقیت، باعث عدم تلاش و از بین رفتن انگیزه ی یادگیری در آنها می شود و آنها دچار درماندگیِ آموخته شده می شوند. دانش آموزانی که انتظار شکست دارند به افرادی منفعل تبدیل می شوند، آنها در کلاس سؤالی نمی پرسند، راهنمایی نمی خواهند و موفقیت خود را به شانس نسبت می دهند نه به توانایی و کوشش خود. انگیزه اسناد در دانش آموزان قابل تغییر است. معلمان و والدین با درگیر کردن دانش آموزان در فرایند یادگیری و به وجود آوردن محیطی تحریک برانگیز و چالش زا و کمک به بالا بردن سطح توانایی آنها و کمک به درک ارتباط بین کوشش و موفقیت به آنها در فائق شدن بر این مشکل کمک می کنند. با کمک والدین و معلمان دانش آموزان می فهمند که کوشش آنها به موفقیت منتهی می شود. دانش آموزان باید در مورد یک تکلیف و چگونگی انجام آن با هم صحبت کنند. باید به آنها راهکارهای یادگیری نشان داده شود، به عنوان مثال آنها باید یاد بگیرند که می توانند یک تکلیف را به گام های کوچک تری تقسیم کنند و با یادگیری هر گام زمینه را برای یادگیری گام دیگر فراهم کنند. آنها باید یاد بگیرند که با تلاش و پافشاری بیشتر می توانند به موفقیت دست یابند.توجه (9)
مشکل دیگری که از سوی معلمان و محققان در مورد دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری گزارش شده است کمبود توجه می باشد. آنها بر تکالیف درسی متمرکز نمی شوند یا به جای تمرکز به کل به اجزا توجه می کنند و در نتیجه فهم مطالب برایشان دشوار می شود. یکی از راه های غلبه بر این مشکل یاد دادن مهارت های سازماندهی به آنها از طریق هم کلاسی ها، تعامل با دیگران، تعامل مناسب بین خانه و مدرسه و فهرست انجام کارهای روزمره ی سازمان یافته است. آشکار است که ایجاد ساختار به دانش آموزان کمک می کند که تمرکز و توجه بیشتری بر محتوا داشته باشند و یادگیری آنها بهبود یابد.بسیاری از محققین معتقدند ارائه ی پیش سازمان دهنده در ابتدای هر مبحث و معرفی رئوس مطالب و اهمیت یادگیری آن، ساختاری را برای درک بهتر مطالب در ذهن فرد به وجود می آورد و به او در یادگیری محتوا کمک می کند.
تعمیم (10)
بسیاری از دانش آموزان با اختلال ویژه ی یادگیری، در تعمیم مهارت های خود به موقعیت های جدید مشکل دارند. به عنوان نمونه آنها ممکن است تفریق با انتقال را در عددی که یک صفر دارد یاد بگیرند ولی این انتقال را نتوانند در عددی با دو صفر انجام دهند. معلمان می توانند با دادن مسئولیت بیشتر به دانش آموز در زمینه ی مدیریت یادگیری خود، تعمیم دادن مطالب را در آنها تقویت کنند. به عنوان نمونه معلم آموزش استثنایی، راهکاری را برای یادگیری به دانش آموز نشان می دهد و از او می خواهد این راهکار را در موضوع درس دیگری مثل علوم به کار برد و ضمن تعامل با مربی علوم از او می خواهد کاربرد این استراتژی را به دانش آموز تذکر دهد. سپس از دانش آموز می خواهد در مورد نحوه ی کاربرد آن استراتژی در کلاس علوم برایش توضیح دهد و در نهایت با بهبود عملکرد دانش آموز به او پاداش دهد.پردازش اطلاعات (11)
بسیاری از دانش آموزان دارای اختلال یادگیری، در خواندن و نوشتن درک آنچه که به آن ها گفته می شود و همچنین بیان نظرات خود در ارتباطات مشکل دارند. برای توضیح دلیل این مشکل محققیان در مورد نظریه های یادیگری و کاربرد آن در دانش آموزان با اختلال ویژه ی یادگیری مطالعاتی انجام داده اند. یکی از این تئوری ها پردازش اطلاعات است، این تئوری نحوه ی دریافت اطلاعات، پردازش اطلاعات و خروجی اطلاعات را نشان می دهد. لرنر با مقایسه این تئوری با نحوه ی کار کامپیوتر به ما در فهم این تئوری کمک می کند. به شکل زیر توجه کنید:اطلاعات انسان - سیستم پردازش اطلاعات
ذهن انسان مانند کامپیوتر اطلاعات را می گیرد، پردازش می کند ( ساختن تداعی، ذخیره کردن اطلاعات، به یاد آوردن اطلاعات و....) و سپس پاسخ را تولید می کند. این مدل محققین را در زمینه ی چگونگی یادگیری دانش آموزان با اختلال یادگیری کمک می کند. گرچه این تحقیقات در مراحل مقدماتی است ولی در فرایند آموزش اطلاعات را به معلمان می دهد. دانش آموزان برای بهره مندی از محتوای ارائه شده، باید به مطالب دقت کافی داشته باشند و آنها را به خاطر بسپارند. معلمان نیز باید مطالب را به شیوه ای ارائه دهند که باعث جلب توجه دانش آموزان شود و از روش های مختلفی برای تکرار مطالب استفاده کنند تا دانش آموزان بتوانند به راحتی آن را به خاطر بسپارند، مثلاً مطالب را به دانسته های قبلی دانش آموز مرتبط سازند که برای آنها معنی دار شود. در ضمن به دانش آموزان کمک کنند تا اطلاعات را دستکاری کنند، به عنوان نمونه استفاده از اطلاعات در نوشته ها و بحث های خود.
حل مسئله و مهارت های تفکر
بسیاری از محققین معتقدند این دانش آموزان در حل مسئله ضعیف هستند. برای مطالعه ی مؤثر و یادآوری محتوای آنها باید در مهارت های زیر تبحر پیدا کنند: طبقه بندی، تداعی و توالی.طبقه بندی باعث می شود آنها عناصر را بر اساس ویژگی مشترکشان گروه بندی کنند، این امر به یادگیری و یادآوری بهتر آنها کمک می کند، به عنوان نمونه اگر تنها نام یکی از حبوبات مورد نیاز را در لیست خرید خود ننوشته باشید با فکر کردن به کل حبوبات آیتم مورد نیاز را به یاد می آورید.
تداعی و توالی باعث می شود تا با برقراری ارتباط بین مطالب، یادگیری و یادآوری آن بهتر انجام شود. تداعی موجب می شود دانش آموزان ارتباط بین دانش های مختلف را یاد بگیرند. با تداعی، ذهن می تواند ارتباط بین عناصر را دریابد و فرد می تواند اطلاعات را از بُعدهای مختلف به هم ارتباط دهد، به عنوان مثال می توان عناصر فیزیکی را از نظر اندازه، وزن، حجم و همچنین حوادث را بر اساس زمان وقوع، اهمیت و پیچیدگی به صورت زنجیره وار در ذهن مجسم کرد. طبقه بندی، تداعی و توالی باعث می شود تا دانش آموزان با تکالیف درسی به صورتی هدفمند برخورد نمایند. با دادن تمرین برای تقویت مهارت های تفکر، این مهارت های انتزاعی به عنوان ابزاری مفید برای یادگیری عمل می کنند.
5- ویژگی های کودکان و دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری
ترسیم نیمرخی از ویژگی دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری امری مشکل است زیرا بیشتر ویژگی هایی که به آنها نسبت داده شده است به تفاوت های فردی این گروه اشاره دارد ولی جمع آوری و بررسی اطلاعاتی که توسط اولیا، معلمان و هم کلاسی های این گروه گزارش شده است گویای این مطلب است که ویژگی های عمومی و الگوهای خاص رفتاری، در این گروه وجود دارد. جدول 1 برخی از این ویژگی ها را نشان می دهد.جدول 1- علائم و ویژگی های دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری
|
تحصیلی |
اجتماعی |
رفتاری |
|
تفاوت قابل مشاهده بین توانایی بالقوه و موفقیت تحصیلی نشان می دهد |
مهارت های اجتماعی رشدنایافته ای دارد |
هنگام ارائه درس بی توجهی نشان می دهد. |
|
در حل مسائل ناتوانی نشان می دهد |
از الگوهای رفتاری اجتماعی قابل قبول کمتر استفاده می کند |
بی قرار است و زیاد حرکت می کند |
|
تأخیرهای اساسی در موفقیت تحصیلی دارد. |
علائم غیر کلامی و اجتماعی را به غلط تفسیر می کند |
تکانشی است |
|
توانایی تحصیلی ناهمگونی دارد. |
در تصمیم گیری ضعیف است |
هماهنگی حرکتی و مهارت های فضایی ضعیفی دارد. |
|
در تکالیف درسی فعال نمی باشد |
نتایج رفتار خود را پیش بینی نمی کند |
انگیزه ی کمی دارد |
|
شواهدی مبتنی بر رشد زبانی و شناختی ضعیفی دارد. |
خیلی زود به دیگران اعتماد می کند |
متکی به دیگران است. |
|
مهارت های اساسی خواندن در رمزگردانی را کسب نکرده است. |
خجالتی، انزوطلب و حواس پرت است |
|
ویژگی ها در دوره ی پیش از دبستان.
تشخیص و ارائه ی خدمات آموزش ویژه برای دانش آموزان پیش از دبستان موجب بحث های زیادی شده است، زیرا بسیاری از متخصصین در مورد برچسب زدن زودهنگام اختلال یادگیری به دانش آموزان پیش از دبستان هشدار داده اند.استفاده از تست ها در دوره ی پیش از دبستان تا حدی پیش بینی کننده است ولی تاکنون هیچ روش واحدی برای تشخیص دانش آموزان ارائه نشده است. انجمن تعلیم و تربیت امریکا برخی از علائمی را که می توان برای شناخت کودکانی که در خطر این مشکل هستند، مورد استفاده قرار داده و به شرح ذیل ارائه نموده است:
1. تأخیر زبانی: بچه ها باید تا سن 2/5 سالگی جملات را کنار هم بگذارند.
2. مشکلات گفتاری: 50 درصد گفتار کودک باید تا سن 3 سالگی قابل درک باشد.
3. مشکلات هماهنگی: در سن پنج سالگی بچه ها باید بند کفش خود را ببندند، دکمه ی لباس را باز و بسته کنند، جست و خیز داشته باشند، کاغذ را ببرند و...
4. دامنه ی توجه کوتاه مدت: گرچه دامنه ی توجه با افزایش سن بالا می رود ولی کودکان در سنین سه تا پنج سالگی باید به داستان کوتاهی که برای آنها خوانده می شود توجه کنند.
تأخیر یا انحراف خاص در رشد حرکتی، ادراکی و زبانی در سال های پیش از دبستان با ورود کودک به دوره ی ابتدایی به نارسایی ویژه در یادگیری منتهی می شود. در مورد چنین کودکانی باید از راهبردهای مداخله ای خاص استفاده کرد تا بتوانند مهارت های مورد نیاز برای موفقیت در امور تحصیلی را در آینده کسب کنند. مهارت های رشدی اساس یادگیری تحصیلی است، به عنوان نمونه برای یادگیری نوشتن لازم است پس کودک باید در انجام مهارت های حرکتی ظریف مانند هماهنگی حرکات ظریف انگشت ها و چشم و دست تبحر داشته باشد؛ همچنین برای یادگیری خواندن نیز باید توانایی ادراک شنیداری و مهارت در تشخیص صدای واژه ها ( آواشناسی ) و توانایی تمیز دیداری برای تشخیص حروف الفبا و واژه ها و توانایی فهم زبان و مهارت در کاربرد آن را داشته باشد.
مداخله
علی رغم مباحثاتی که پیرامون سنجش و تشخیص اختلال ویژه ی یادگیری در کودکان پیش دبستانی وجود دارد مطالب زیادی پیرامون سودمندی یا عدم سودمندی مداخلات زودهنگام برای این گروه نوشته شده است. بندر بعد از جمع بندی تحقیقات خود بیان کرد که مداخلات زودهنگام برای برخی افراد دارای اختلال ویژه ی یادگیری به ویژه برای افرادی که دچار فقر اجتماعی - اقتصادی هستند، مفید است. مرسر ( 1993 ) یک مدل برنامه ی سه گانه برای دانش آموزان پیش دبستانی دارای اختلال یادگیری فراهم کرده است. این برنامه شامل مدل های رشدی، شناختی و رفتاری می باشد. در مدل شناختی بر غنی سازی محیط تأکید می شود؛ به عنوان نمونه با بردن دانش آموزان به گردش علمی فرصت یادگیری برای آنان فراهم می شود و موجب تحریک رشد فرد می شود.مدل شناختی بر اساس نظریه ی پیاژه است. تحریک توانایی شناختی و تفکر نخستین، کانون توجه می باشد و فعالیت هایی برای رشد حافظه، شناخت، زبان، توانایی حل مسئله و درک مطلب برنامه ریزی شده است. در مدل رفتاری بر آموزش مستقیم و تقویت تأکید گردیده است. اهداف قابل اندازه گیری برای هر فرد طراحی و رفتار کودک مشاهده می شود و رفتاری که باید تقویت گردد توصیف می گردد. آموزش مستقیم برای دستیابی به اهداف ارائه می شود و میزان پیشرفت دانش آموز برای تصمیم گیری در مورد آموزش بعدی او به طور دقیق ارزیابی می گردد.
ویژگی ها در دوره ی دبستان
از سال دوم ابتدایی، بروز مشکلات تحصیلی در این گروه به آسانی آشکار و ناهمخوانی بین توانایی هوش و موفقیت تحصیلی بارز می شود. شکل زیر انواع مشکلاتی را که ممکن است در این گروه قابل مشاهده باشد، نشان می دهد.
نقایص زبانی و تحصیلی
هفت حیطه ی زبانی و تحصیلی ممکن است به دلیل اختلالات یادگیری تحت تأثیر قرار گیرند. این موارد شامل مشکلاتی در عبارت های اساسی خواندن و درک مطلب می باشد؛ دانش آموزان مطالب را به سختی و با دستور زبان ضعیف می خوانند، به علائم نقطه گذاری توجهی نمی کنند، برخی از آنها ممکن است قادر به خواندن کلمات باشند ولی آنچه را که می خوانند به یاد نداشته باشند.مشکل اساسی دیگر در ریاضیات است. آنها ممکن است در محاسبات ریاضی یا استدلال ریاضی دچار مشکل باشند. این ناتوانی ممکن است با مسائل عملی زندگی روزمره تداخل پیدا کند و منجر به مشکلات اجتماعی و هیجانی شود.
مشکل در حیطه ی نوشتاری نیز موجب مشکلات جدی و بالقوه ای می شود. سه حیطه ی اساسی این اختلال دستخط، هجی کردن و بیان نوشتاری است، با توجه به اینکه بسیاری از تکالیف دانش آموزان در این سنین نوشتاری می باشد. با افزایش سن مشکلات این افراد افزایش می یابد.
مشکل عمومی دیگر زبان شفاهی، شکل در بازیابی کلمات است. معمولاً این دانش آموزان از کلمه های مناسبی در محاوره ی خود استفاده نمی کنند، میزان پاسخ ها و جملات فصیح دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری از سایر همتایان عادی آنها کمتر است ( آکرمن (14) و همکاران، 1990 ).
یکی از حیطه های دیگر استفاده از زبان در ارتباطات اجتماعی است. آنها ممکن است نیاز به زمان بیشتری برای پردازش اطلاعاتی که می شنوند داشته باشند و معنی کلمات یا توالی آنها را درک نکنند. نارسایی زبان به میزان زیادی روی موفقیت اجتماعی آنها اثر می گذارد.
مشکلات اجتماعی - هیجانی
مطالعات نشان می دهد برای اینکه فردی از نظر اجتماعی مورد قبول قرار گیرد باید تعامل مثبتی با همسالان خود داشته باشد و با دیگران مکالمه و تبادل اطلاعات کند.دانش آموزان با اختلال ویژه ی یادگیری به دلیل مشکل در زبان، حافظه، حل مسئله، توجه، بی قراری و ...دچار شکست در تحصیل می شوند و این ناکامی موجب می شود که از طرف معلم و همکلاسی ها بر چسب تنبل بخورند و به تدریج علائم افسردگی و انزواطلبی در آنها آشکار گردد و گاهی این افسردگی تغییر جهت داده و به پرخاشگری تبدیل می شود.
مشکلات شناختی
توانایی شناختی فرد را قادر می سازد که آگاه باشد، فکر و استدلال کند و مفهوم سازی کند. متأسفانه برخی از ویژگی های دانش آموزان دارای اختلال یادگیری در پردازش شناختی آنها مداخله می کند. مرسر نقص شناختی در دانش آموزان مذکور را در مشکلاتی مانند توجه، درک، حل مسئله و فراشناخت می داند.مداخله
در گذشته بیشترین تمرکز برنامه های مداخله ای روی نقص درسی آنها بود، اما اخیراً اهمیت مهارت های اجتماعی مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است. مداخله در وضعیت اجتماعی می تواند در دو زمینه مورد توجه قرار گیرد: تأکید بر تغییر فرد و تأکید بر تغییر محیط. اگر به طور خوش بینانه ای به قضیه نگاه کنیم هر دو بعد باید مورد توجه قرار گیرد تا منجر به کاهش مشکلات دانش آموز شود. راهبردهای مناسب آموزشی منجر به موفقیت تحصیلی و در نتیجه افزایش عزت نفس دانش آموز می گردد. به وجود آمدن محیطی مثبت برای یادگیری و تشویق دانش آموز جهت انجام تکالیف، بسیار مهم است. باید اهداف واقع بینانه و کاملاً تعریف شده ای برای پیشرفت تحصیلی و رفتاری در نظر گرفت، پیشرفت دانش آموز را ثبت کرد و به او بازخورد مداوم داد تا منجر به دانش نظر مثبت نسبت به خود و دیگران شود. به طور کلی اهداف برنامه های مداخله ای این است که رفتار مطلوب اجتماعی را به این دانش آموزان آموزش داد تا به تدریج توسط خود آنها تولید و کنترل شود.ویژگی ها در نوجوانی
نوجوانان دارای اختلال یادگیری نیز شکست تحصیلی را تجربه می کنند و علائم آن نقص شناختی و نقص در زبان می باشد. مرسر، چالش های زیر را برای این گروه فهرست نموده است:- کسب اطلاعات از مقالات
- دریافت اطلاعات از متون دوره ی دبیرستان
- عملکرد در آزمون های تستی و پاسخ های نوشتاری
- کارکردن به صورت مستقل
- به کارگیری مهارت شناختی برای سازماندهی یک تکلیف و خودارزیابی
- تعامل مناسب با معلم و سایر هم کلاسی ها در کارهای گروهی و اجرای دستورها
- نقد پذیری، تحمل فشار گروه و نشان دادن رفتار مناسب
- تلاش و انگیزه.
نوجوانان علاوه بر اینکه با تغییراتی در محیط مدرسه ی خود مواجه می شوند، تغییرات دوران بلوغ را نیز تجربه می کنند. بیشترین تغییرات در حیطه های جسمی، روانی، شخصیتی و شناختی اتفاق می افتد. آنها نسبت به تغییرات ظاهری خود حساس بوده و احساس حقارت می کنند. گرچه معمولاً مشکلات در حیطه های اجتماعی - هیجانی تداوم دارد ولی مطالعات امکان بهبود در مفهوم خود دانش آموزان را نشان داده است. بندر در سال 1987 بیان کرد که دید نوجوانان نسبت به خود در محیط مدرسه متفاوت از سایر محیط ها می باشد. آنها ممکن است به علت عدم موفقیت در مدرسه احساس خوبی نسبت به خود نداشته باشند ولی در خارج از مدرسه احساس مثبت تری نسبت به خود پیدا کنند. همچنین بندر ( 1992 ) معتقد است مشکلات تحصیلی در دوران مدرسه منجر به مشکلات شخصیتی در آنها می شود و ناخشنودی از زندگی را در آنها به وجود می آورد که در نهایت منجر به مشکلات روانی مانند احساس عدم صلاحیت، عدم کفایت، محرومیت و خشم می شود. همچنین موجب وابستگی این افراد به دیگران می گردد. نقص شناختی در دانش آموزان تا سنین نوجوانی ادامه می یابد و در توجه، حافظه و مهارت های حل مسئله ی او تأثیرگذار است.
مداخله
برای کاهش احساس ناخشنودی دانش آموز نسبت به خود، باید مدرسه او را در معرض تجربیاتی قرار دهد که منجر به موفقیت شود. یکی از روش ها این است که او را در طراحی برنامه ی آموزش خود و همچنین ثبت موفقیت هایش درگیر کنی. ایجاد انگیزه نیز نکته ی کلیدی مهمی است که موجب موفقیت دانش آموزان می شود. انتخاب اهداف آموزشی که در ارتباط با زندگی آینده ی آنها باشد اهمیتی بسزا دارد. برنامه ریزی مدرسه باید آنها را هم با چالش مدرسه و هم چالش های آتی در زندگی درگیر کند.ویژگی ها در دوران بزرگسالی
اختلال ویژه ی یادگیری در کودکی ظاهر شده و معمولاً تا زندگی بزرگسالی تداوم دارد. دودی (15) ( 1992 )معتقد است مشکلات این گروه مانند توجه، حافظه، خواندن، محاسبه و ... در زندگی شخصی و کاری این گروه همانند دوران تحصیلی آنها اثرگذار است. نخستین تأثیر این امر در حیطه های شغلی و اجتماعی است. معمولاً افراد دارای اختلال یادگیری شغل های پاره وقت یا مشاغلی در موقعیت های پایین پیدا می کنند ( دی بتنکورت، زیگموند و تورنتون، (16) 1989 ) و میزان رضایت کمی از زندگی از خود نشان می دهند.
مداخله
در بعضی کشورها متخصصان برای بزرگسالان جهت افزایش استخدام افراد دارای اختلال ویژه ی یادگیری مداخلاتی کرده اند. مشاورین آموزش دیده اند تا ویژگی های این گروه را که ممکن است در استخدام آنها اثر بگذارد، شناسایی و خدماتی را برایشان فراهم کنند.6 آشنایی با اختلال خواندن، نوشتن و ریاضی
( اختلالات آموزشگاهی و راه های درمان آن )پس از آشنایی با تعریف و ویژگی های افراد دارای اختلالات ویژه ی یادگیری به توصیف جامع تر اختلال خواندن، نوشتن در ریاضیات که به عنوان اختلالات آموزشگاهی مطرح هستند، می پردازیم:
اختلال در خواندن
هیچ مهارتی به اندازه ی زبان در یادگیری اثر ندارد. زبان وسیله ی دستیابی به سایر دانش هاست و اگر فردی مهارت خواندن را به صورت مؤثری یاد نگیرد، مسیر یادگیری برای سایر موضوعات بسته می شود. نارسایی زبان نتیجه ی فقدان انگیزه، نقص حسی، ناکافی بودن محرک های محیطی یا آموزشی و شرایط محدودکننده ی دیگر نیست ولی ممکن است با این شرایط نیز اتفاق بیفتد.رمزگشایی عبارت است از توانایی خواندن دقیق با صدای بلند یا برای خود، یعنی تبدیل حروف روی صفحه به زبان.
درک مطلب عبارت است از توانایی فهم زبانی که آن را می خوانند.
90 درصد از دانش آموزان دارای اختلال ویژه ی یادگیری، دارای نارسایی زبان (17) هستند. خواندن بسته به اینکه بر رمزگشایی یا درک مطلب تأثیر گذاشته باشد یا خیر بر سه نوع است:
1. بعضی از افراد خوب رمزگشایی می کنند اما به خوبی درک نمی کنند، یعنی مطلب را می خوانند ولی قادر به جواب دادن در مورد سؤالی که از آن متن می شود نیستند.
2. افراد دیگری به سختی رمزگشایی می کنند اما توانایی درک مطلب خوبی دارند، یعنی مطلب را به سختی برای شما می خوانند اما اگر یک بار آن را به درستی بخوانند آن را خواهند فهمید. این شایع ترین نوع اختلال است.
3. بعضی دیگر دارای هر دو مشکل هستند، نه به خوبی رمزگشایی می کنند و نه به درستی آن را می فهمند و این مورد احتمالاً ناشی از چند ناتوانی یادگیری یا کم توانی ذهنی است.
مشکلات زیر دانش آموزان را در خواندن دچار مشکل می کند:
- درک شنیداری غلط بدون مشکل شنوایی
- پردازش کند شنیداری و دیداری
- ناتوانی در تشخیص یا جدا کردن صدای یک کلمه
- ناتوانی در درک ایده ی اصلی متن
- شکست در درک اینکه حروف، نماد صداها هستند.
- شکست در نقد جنبه هایی از کلمه، جمله، و پاراگراف.
مداخله ی آموزشی
برنامه های اصلاحی برای کمک به کودکان مبتلا به مشکلات خواندن باید به مؤلفه های نظیر توانایی کودک، منابع بالقوه ی درون خانواده، مدرسه، و مراکز تخصصی ویژه تکیه کنند. این برنامه ها باید ساختارمند باشند و موارد باید به شکل متوالی و پیوسته ارائه شوند.در زیر برخی از روش های درمانی برای اصلاح مشکلات خواندن معرفی می شوند:
خواندن دوتایی (18)
درگیر کردن والدین در دوره های کوتاه خواندن روزانه، اثر زیادی در پیشرفت خواندن کودکان مبتلا به مشکلات خواندن دارد. در این راهبرد والدین آموزش می بینند که در کنار دانش آموز بنشینند و همزمان با آنها مطالب را بخوانند تا اینکه کودک سرانجام بتواند متن را به طور مستقل بخواند. در این مرحله والدین لغاتی را که توسط کودک به اشتباه تلفظ می شوند، اصلاح می کنند. بدین طریق آنها آمادگی پیدا می کنند که مطالب را به طور مستقل بخوانند. دانش آموز از علائم غیرکلامی برای تعامل با والدین استفاده می کند. این علائم به والدین نشان می دهند که چه زمانی باید سکوت کنند و به خواندن آنها گوش بدهند و چه زمانی باید خطاهای آنها را اصلاح نمایند ( کاکاوند، 1385 ).شیوه ی چندحسی
شیوه ی چندحسی در یادگیری بر این اصل تکیه دارد که تحریک حواس به روش های گوناگون، به تقویت یادگیری می انجامد. در این روش بر تحریک حس حرکت و لامسه در جوار مسیر حس بینایی و شنوایی تأکید می شود. این روش معمولاً با لمس و ردگیری انگشتی در آموزش سروکار دارد. معلم کلمه ای را به صورت خوانا و بزرگ و با دست روی صفحه ای از کاغذ می نویسد، آنگاه از کودک می خواهد که با انگشت خود ابتدا تا انتهای کلمه را ردگیری کند بدین معنی که هر کلمه روی یک صفحه ی کاغذ به ابعاد 10 تا 25 سانتی متر نوشته می شود و برای افزایش احساس لمسی و عضلانی در تمرین های ردگیری می توان از حروف بریده شده از کاغذ سمباده و طبق های خاک رس یا ماسه استفاده کرد . کودک در یادیگری کلمه به روش چند حسی می تواند کلمه را ببیند، تلفظ آن را از زبان معلم بشنود، خود کلمه را بازگو کند، بیان خود از کلمه را بشنود، حرکات عضلانی خود را به هنگام ردگیری کلمه احساس کند، زمینه ی یادگیری را با انگشت خود لمس کند، به هنگام ردگیری و ترسیم حرکت دست را ببیند، و صدای خود را از تلفظ کلمه به هنگام رد گیری بشنود.اختلال نوشتن
عمل نوشتن در واقع با چند مهارت بسیار مشخص از جمله توانایی نگهداری موضوع در ذهن، تنظیم موضوع به صورت کلمه ها، ترسیم گرافیکی شکل حروف و کلمه، به کارگیری صحیح ابزار نوشتن و داشتن حافظه ی دیداری و حرکتی کافی سروکار دارد. عمده ترین علت مشکلات نوشتن عبارت اند از:- عدم توجه و دقت
- ضعف مهارت های حرکتی
- اختلال در ادراک بینایی حروف و کلمات
- ضعف حافظه ی بینایی و شنوایی
- دشواری در انتقال اطلاعات از یک کانال حسی به کانال دیگر یا در پیوندهای حسی
- انتزاعی بودن مطلب
- آموزش نادرست و ناکافی
مشکلات عمده در نوشتن:
1. اختلال در انشانویسی ( بیان نوشتاری )
برخی اشخاص با ناتوانی ویژه ی یادگیری، نمی توانند از طریق نوشتن ارتباط برقرار کنند. نوشته های آنها پر از غلط املایی است. ساختار جمله به لحاظ دستوری غلط است. علامت گذاری ها را رعایت نمی کنند، دستخط آنها ناخواناست، نوشته های آنها کوتاه و نامنظم است و از کلمات بسیار محدود برای بیان عقاید خود استفاده می کنند.2. اختلال در املانویسی ( هجی کردن )
به طور معمول املاء کلمه سخت تر از خواندن آن است و دانش آموز ممکن است در نوشتن کلماتی که قادر به خواندن آنهاست دچار مشکل شود. مشکل دیکته نویسی دانش آموزان به علل مختلفی ایجاد می شود:- مشکل در حافظه ی دیداری ( منزور - منظور )
- مشکل در حافظه ی شنیداری ( مسباک - مسواک )
- مشکل آموزشی ( تجربها - تجربه ها )
- دقت ( نهنفته - نهفته )
- وارونه نویسی
- قرینه نویسی
- حافظه ی توالی دیداری ( مارد - مادر )
- مشکل در دستنویسی
- تمیز دیداری و دقت ( دوز- زود ).
3. نارسا یا بدخط نویسی ( دستخط )
دستنویسی مهارتی است که در بین مهارت های ارتباطی از همه ملموس تر و عینی تر است. یعنی وقتی فرد چیزی را می نویسد و دست نوشته ای را تولید می کند به راحتی این تولید قابل مشاهده، تجزیه و تحلیل و ارزیابی است. دست نوشته زمانی ارتباط را آسان می کند که واضح و خوانا باشد. انواع خطاهای متداول در دستنویسی عبارت اند از: اشکال بیش از حد در زمینه های کج نویسی، راست نویسی، پر فشار نوشتن، کم رنگ نویسی، زاویه دار نویسی، نامرتب نویسی و فاصله گذاری.مداخله ی آموزشی
- آموزش مهارت های آمادگی ( تقویت حرکات ضعیف، تقویت مهارت جهت یابی، نحوه ی گرفتن مداد، وضعیت نشستن، وضعیت کاغذ، استفاده ی مناسب از پاک کن ).- روش ها و راهبردهای تسهیل آموزش دستخط ( استفاده از شابلون و الگو، ردگیری، ترسیم نقطه به نقطه، ردگیری با محو تدریجی سرنخ، ترسیم کردن بین دو خط، استفاده از کاغذ خط دار، استفاده از خطوط شابلونی، آموزش حروف از ساده به مشکل، ارائه ی راهنمایی شفاهی هنگام آموزش، آموزش نوشتن کلمات و جملات، تمرین دیکته نویسی، خودارزیابی، افزایش تدریجی تکلیف، قطعات جورکردن هجاها، ابتدا و بخش های پایانی الگوی هجی کردن، ربط دادن هجی به دستور زبان، ربط دادن هجی کردن به معنی، استفاده از فرهنگ لغات، جملات درهم ریخته و....)
اختلال ریاضی
مشکلات یادگیری حساب عبارت است از ناتوانی در حل عبارت های حساب با توجه به ظرفیت هوشی و سطح آموزشی مورد انتظار که این مهارت ها به کمک آزمون های میزان شده ی فردی اندازه گیری می شود. مشکلات حساب در چهار حوزه از مهارت های تفکر کمّی شناسایی شده است:1. مهارت های زبانی که به درک اصطلاح حساب و انتقال مسئله های کلامی به نشانه های حساب مربوط است مانند فهمیدن و نام بردن اصطلاح ریاضی، عملیات، مفاهیم ریاضی و تبدیل نوشته ها به نمادهای ریاضی.
2. مهارت های ادراکی یعنی توانایی شناختن و فهمیدن علائم و نمادهای عددی یا نشانه های حساب و تنظیم و گروه بندی سلسله اعداد و ارقام.
3. مهارت های محاسبه ای مثل رعایت مراحل ریاضی، شمارش اشیاء انجام عملیات چهارگانه.
4. اعمال و مهارت هایی که مستلزم دقت و توجه می باشند، مثل ترسیم صحیح ارقام و مشاهده ی صحیح نمادهای عملیاتی.
مهم ترین علل نارسایی در یادگیری حساب عبارت اند از: آموزش ناکافی و نادرست، فقدان آمادگی برای یادگیری، فقدان انگیزش و علاقه، عوامل هیجانی و اضطراب ریاضی، تأخیر در تحول شناختی، عوامل عصب شناختی و ضعف در مهارت های فراشناختی.
مداخله ی آموزشی
مداخلات معمولاً به وسیله ی روش های آموزشی برنامه ریزی شده ای انجام می شود که در آن کار را از سطحی که کودک در آن قرار دارد شروع می کنند و سپس به تناسب سرعتی که او قادر است یاد بگیرد جلو می برند. افرادی که دارای ناتوانی های شدید در یادگیری ریاضی هستند به تعلیم انفرادی احتیاج دارند، زیرا در چنین وضعی می توان متناسب با میزان پیشرفت کودک جلو رفت و از تقویت کافی نیز استفاده کرد. اگر ناتوانی به علت عواملی نظیر: انگیزه ی ناکافی، آموزش غلط یا سایر عوامل محیطی به وجود آمده باشد درمان و اصلاح اشتباهات معمولاً کفایت می کند. برای آموزش کودکان با اختلال در ریاضیات بهره گیری از اجسام و مواد ملموس مانند مکعب ها و چرتکه، اعداد و علائم ریاضی چوبی یا پلاستیکی جهت درک اعداد و مفاهیم علائم و عملیات مربوط به جمع و تفریق و ضرب و تقسیم، کار با مجموعه ها و مانند آن به صورتی گام به گام و با در نظر گرفتن زمان برای تمرین و کسب مهارت در هر یک از موارد توصیه می شود. در ضمن روش های شناختی که دانش آموزان ضمن استفاده از آنها از خود سؤال می کنند و با خود صحبت می کنند نیز مفید است. استفاده ازکامپیوتر نیز به عنوان وسیله ای در آموزش ریاضیات مورد تأکید می باشد.نقش خانواده در درمان دانش آموزان با اختلال های ویژه ی یادگیری
خانواده یکی از عناصر حیاتی در درمان دانش آموزان با اختلال ویژه ی یادگیری است. نحوه ی تعامل فرزند با خانواده و مقدار خدمات متنوعی که خانواده برای فرزند خود در نظر می گیرد، در پیشرفت وی مؤثر است. جدول 2 نقش خانواده در بهبود عملکرد فرزندان با اختلال ویژه ی یادگیری را نشان می دهد.جدول 2 کار با کودک در خانه
|
زمانی که شما در خانه بر روی مهارت های علمی و زندگی کودکتان کار می کنید به او کمک می کنید تا نقاط قوت خود را بشناسد و عزت نفسش را افزایش دهد. |
|
شیوه های انطباقی: |
|
سازماندهی: |
|
تفکر انتقادی: |
|
حمایت هیجانی: |
پی‌نوشت‌ها:
1. Coleman, Buysse.
2. U. S. Department of education.
3. Fletcher
4. Learning Disabilities Diagnostic lnventory (LDDl)
5. Curriculum Based Measurment (CBM)
6. Fuchs.
7. Psychosomatic
8. Rivera & Smith.
9. Attention.
10. Generalization.
11. lnformation Processing.
12. منبع: لرنر، ناتوانی یادگیری : نظریه ها، تشخیص و آموزش ، چاپ ششم، 1993.
13. منبع: مرسر، 1992.
14. Ackerman.
15. Dowdy
16. Debettencourt & Zigmond & Thornton.
17. Dyslexia.
18. Paired Reading.
مشایخی، نازلی؛ ترابی میلانی، فریده؛ کودکان استثنایی، تهران: انتشارات فاطمی
