هرچند ایران در طول تاریخ چند هزار ساله،حوادث و فراز و نشیبهای زیادی به خود دیده است،اما سال 57 از ویژگی خاصی برخوردار بوده و با هیچ سال دیگری قابل مقایسه نیست،چرا که ملت قهرمان ایران در این سال به وحدت بی سابقه ای دست یافته بود،حوادث بسیاری را خلق کرده و سرانجام رژیم پوسیده ی چادشاهی را سرنگون کرد.اتحاد و اتفاق امت شهیدپرور ایران که از ایمان مذهبی تبلور پیدا کرده بود،توانست رژیم تا دندان مسلح شاهنشاهی را که متکی به بزرگترین قدرتهای دنیا نیز بود،روانه موزه ی تاریخ کند.(1)
رهبر انقلاب در این پیام،نیروهای مسلح ایران را از حمایت رژیم بازداشته و از آنان خواسته بود که از ستمگران اطاعت نکنند و از برادر کشی دست برداشته،به ملت بپیوندند و دین خود را به اسلام و مسلمانان ادا کرده و تن به ذلت و خواری ندهند.(3)
رسوایی چنان آشکار بود که مردم هیچ گونه توضیحی را از سوی رژیم قبول نمی کردند.به دنبال این حادثه،مردم به واقعیتهای جدید آشنا شدند و هر حادثه ای را از سوی رژیم تلقی کردند.مردم خوزستان که از داغ عزیزانشان ماتم زده بودند،یکپارچه به انقلاب پیوستند و اعتراض و تظاهرات علیه رژیم را گسترش دادند.افزایش خشم مردم در مقابل این فاجعه چنان چشمگیر بود که بی درنگ پس از آن دولت آموزگار سقوط کرد.(6)
موفقیت در راهپیمایی آرام عید فطر (سیزده شهریور) باعث شد که راهپیمایی دیگری ترتیب داده شود.مردم در صبح هفده شهریور به راهپیمایی پرداختند.دولت،شش صبح آن روز در تهران و دوازده شهر دیگر حکومت نظامی اعلام کرد و بی درنگ مأموران حکومت نظامی تجمع مردم را در میدان شهدا- ژاله سابق- به خاک و خون کشیدند و صدها نفر را به شهادت رسانده و ننگ دیگری بر رژیم شاه و دولت آشتی ملی شریف امامی وارد ساختند و این اولین نتیجه ی حکومت نظامی شاه بود که از صبح زود آن روز برقرار شده بود و مردم اطلاعی از قوانین آن نداشتند.(8)
هفده شهریور روز تجلی ایمان و اراده ی ملت و روز حماسه و فداکاری و افتخار اسلام و مسلمانان شد روزی که به صورت نقطه عطفی در تاریخ انقلاب درآمد و سرآغاز مرحله ی جدیدی از اوج انقلاب و سراشیبی سقوط نظام شاهنشاهی شد.
سفر تاریخی امام به پاریس انقلاب را وارد مرحله ی تازه ای کرد و صدای انقلاب اسلامی از قلب اروپا به گوش مریدان آن رهبر مبارز،در سراسر جهان رسید و هر روز سیل مشتاقان وی راهی فرانسه می شدند.
به دنبال کشتار دانشگاه،دولت شریف امامی که در عمر دوماهه ی خود هزاران نفر از مردم ایران را به شهادت رسانده بود،دیگر نمی توانست دوام داشته باشد و سقوط کرد و راه برای حکومت نظامی هموار شد.حکومت شاه که تحمل تظاهرات و راهپیمایی گروه تحصیل کرده و آگاه جامعه ی ایران را نداشت،در تاریخ پانزدهم آبان مدارس و دانشگاهها را تعطیل کرد.(12)
ارتشبد ازهاری در نخستین گام خود،روزنامه های خبری را به اشغال نظامی درآورد و به همین دلیل روزنامه نگاران دست به اعتصاب زدند و مدت 61 روز یعنی تا پایان حکومت نظامی به سر کار خود باز نگشتند.(13)
یکی از حوادث مهم دوره ی حکومت نظامی که تا آن زمان سابقه نداشت و مأموران حکومت نظامی را نیز گیج کرده بود،فریاد (الله اکبر) و (لااله الا الله) شبانه ی مردم بود.امت مسلمان ایران که روزها به علت حضور نیروهای نظامی کمتر می توانستند به تظاهرات و راهپیمایی بپردازند،در اول محرم این سال دست به این عمل تبلیغی و روانی زدند تا صدای خود را شبانه از فراز بامها به گوش مزدوران رژیم برسانند.مأموران رژیم هرچند قصد داشتند با تیراندازی شبانه این اقدام مردم را خنثی کنند،اما از این حرکت خود مانند سایر شیوه ها نتوانستند نتیجه بگیرند و ملت همانند سایر اقدامات خود پیروز بود.(14)
در سال 1357،روزهای تاسوعا و عاشورا بهترین موقعیت برای محکم کردن ظلم و جور یزید زمان بود و به همین مناسبت مردم به دعوت روحانیت و بویژه آیت الله طالقانی (رحمت الله علیه) راهپیمایی چندین میلیون نفری را آغاز کردند.رژیم شاه که قصد داشت جلوی سیل خروشان مردم به پا خاسته را سد کند،در آخرین ساعت عقب نشینی کرده و امواج خروشان مردم سرانجام در میدان آزادی اجتماع کرده،قطعنامه ی هفده ماده ای را انتشار دادند که در صدر آن سقوط و برچیده شدن حکومت سلطنتی و برقراری حکومت عدل اسلامی خواسته شده بود.هم چنین عزاداری و راهپیمایی بزرگ مردم سراسر ایران در روز تاسوعا و عاشورا ضربه ی سرنوشت سازی بر رژیم شاه وارد کرد.به دنبال این راهپیماییها امام (رحمت الله علیه)در یازدهم محرم این راهپیماییهای میلیونی و سراسری را بعنوان تجدید عهد با سید مظلومان و به منزله رفراندمی شمرد که بر هیچ کس ابهامی باقی نگذاشت.(15)
سرانجام،امام خمینی (رحمت الله علیه)در تاریخ دوازده بهمن 57 با یک پرواز اختصاصی وارد تهران شد.هزاران نفر از مردم ایران که از سراسر کشور برای استقبال رهبر خود به تهران آمده بودند،بی نظیرترین استقبال تاریخ خود را به وجود آوردند و از فرودگاه تا بهشت زهرا موجی از انسانهای خروشان،مقدم مبارک مقتدای خود را گرامی داشتند.(19)
سرانجام،در روز 21 بهمن به دنبال درگیری در پادگان نیروی هوایی و حمله لشکر گارد به پرسنل انقلابی،مردم به یاری انقلابیون آنجا شتافتند و با فرمان امام حکومت نظامی را نادیده گرفته و با سلاحهای گرم یکی پس از دیگری،سنگرهای باقیمانده ی رژیم شاه را به تصرف خود درآوردند و در سپیده دم 22 بهمن فجر پیروزی دمید و دولت بختیار به همراه سلطنت پهلوی و نظام شاهنشاهی در ایران به موزه ی تاریخ رفت و نظام اسلامی برقرار شد.
الف:رمضان 57 و صدور منشور انقلاب:
ماه رمضان در این سال فرصت مناسبی بود تا مردم صفوف و شور انقلابی خود را در ماه خودسازی،بیشتر و تظاهرات و اعتراضها را کوبنده تر کنند.امام خمینی (رحمت الله علیه) از فرصت به دست آمده در این ماه استفاده کرده و به منظور بسیج همه ی نیروهای به پا خاسته،نخستین منشور انقلاب اسلامی را توسط یک پیام هشت ماده ای به اطلاع امت مسلمان ایران رساند و ضمن تکیه بر همبستگی و وحدت همه مردم برای مبارزه با رژیم شاه،جنایات آن رژیم را طی چند ماه اخیر برشمرده،خواستار تداوم قیام تا محو کامل آثار ظلم و نابودی دستگاه جبار پهلوی شد.هم چنین امام در این پیام،وظایف اصلی سخنرانان و مبلغهای مذهبی و شنوندگان آنها را در ماه محرم مشخص کرد.(2)رهبر انقلاب در این پیام،نیروهای مسلح ایران را از حمایت رژیم بازداشته و از آنان خواسته بود که از ستمگران اطاعت نکنند و از برادر کشی دست برداشته،به ملت بپیوندند و دین خود را به اسلام و مسلمانان ادا کرده و تن به ذلت و خواری ندهند.(3)
ب:اولین حکومت نظامی:
به دنبال پیام هشت ماده ای امام در اول رمضان،شهرهای ایران بویژه شیراز و اصفهان به جوش و خروش افتاد. اصفهان حالت غیرعادی پیدا کرد و مردم ضمن تظاهرات،سینماها،بانکها و ادارات دولتی را به آتش کشیدند و عده ی زیادی کشته شدند.به دنبال این حادثه،دولت آموزگار در 25 مرداد 1357 در اصفهان،نجف آباد،شهرضا و همایون شهر حکومت نظامی و منع رفت و آمد اعلام کرده،سرلشکر رضا ناجی را به فرمانداری نظامی آنجا منصوب کرد.(4)ج:فاجعه ی سینما رکس آبادان و سقوط دولت آموزگار:
یکی از مهمترین حوادث سال 57 که باعث سرعت انقلاب اسلامی شد،فاجعه به آتش کشیدن سینما رکس آبادان بود.در این جنایت بی سابقه حدود چندصد نفر از زن،مرد،پیر و جوان بی گناه در داخل سینما سوخته و به ذغال تبدیل شدند.رژیم شاه ابتدا سعی کرد که این جنایت را کار انقلابیون مسلمان قلمداد کند،اما بزودی مردم ایران فهمیدند که این فاجعه به دست مزدوران رژیم اتفاق افتاده است.(5)رسوایی چنان آشکار بود که مردم هیچ گونه توضیحی را از سوی رژیم قبول نمی کردند.به دنبال این حادثه،مردم به واقعیتهای جدید آشنا شدند و هر حادثه ای را از سوی رژیم تلقی کردند.مردم خوزستان که از داغ عزیزانشان ماتم زده بودند،یکپارچه به انقلاب پیوستند و اعتراض و تظاهرات علیه رژیم را گسترش دادند.افزایش خشم مردم در مقابل این فاجعه چنان چشمگیر بود که بی درنگ پس از آن دولت آموزگار سقوط کرد.(6)
د:نماز عید فطر و جمعه سیاه:
پس از سقوط دولت آموزگار،رژیم به آخرین مهره ی کهنه کار و فراماسون خود متوسل شد تا با فریب نزدیکی خود به روحانیون،دولت به اصطلاح آشتی ملی خود را برای نجات شاه تشکیل دهد.شریف امامی ابتدا قول داد که سوی استفاده کنندگان را مجازات،مطبوعات را آزاد و همه را آشتی دهد و در این راستا و برای انحراف افکار مردم تاریخ شاهنشاهی را لغو و قمارخانه ها را تعطیل کرد ولی نماز چند میلیونی عید فطر به امامت شهید دکتر مفتح،تلاش خستگی ناپذیر و وحدت و همبستگی مردم را یک بار دیگر نشان داد.(7)موفقیت در راهپیمایی آرام عید فطر (سیزده شهریور) باعث شد که راهپیمایی دیگری ترتیب داده شود.مردم در صبح هفده شهریور به راهپیمایی پرداختند.دولت،شش صبح آن روز در تهران و دوازده شهر دیگر حکومت نظامی اعلام کرد و بی درنگ مأموران حکومت نظامی تجمع مردم را در میدان شهدا- ژاله سابق- به خاک و خون کشیدند و صدها نفر را به شهادت رسانده و ننگ دیگری بر رژیم شاه و دولت آشتی ملی شریف امامی وارد ساختند و این اولین نتیجه ی حکومت نظامی شاه بود که از صبح زود آن روز برقرار شده بود و مردم اطلاعی از قوانین آن نداشتند.(8)
هفده شهریور روز تجلی ایمان و اراده ی ملت و روز حماسه و فداکاری و افتخار اسلام و مسلمانان شد روزی که به صورت نقطه عطفی در تاریخ انقلاب درآمد و سرآغاز مرحله ی جدیدی از اوج انقلاب و سراشیبی سقوط نظام شاهنشاهی شد.
هـ: هجرت تاریخی امام (رحمت الله علیه) به پاریس:
در این زمان رژیم عراق در یک اقدام هماهنگ با حکومت شاه،تصمیم به ایجاد محدودیت هایی برای امام در نجف گرفت.سازمان امنیت عراق منزل امام (رحمت الله علیه) را محاصره و از ارتباط مردم و روحانیون با ایشان جلوگیری کرد.این فشارها و محدودیت ها امام را ناچار به ترک عراق و عزیمت به سوی کویت کرد.دولت کویت مانع ورود امام (رحمت الله علیه) به کشورش شد و به همین دلیل،رهبر انقلاب اسلامی در تاریخ 30 مهر 1357 در سفر تاریخی خود به فرانسه رفت و در دهکده ای به نام (نوفل لوشاتو) در نزدیکی پاریس اقامت گزید.(9)سفر تاریخی امام به پاریس انقلاب را وارد مرحله ی تازه ای کرد و صدای انقلاب اسلامی از قلب اروپا به گوش مریدان آن رهبر مبارز،در سراسر جهان رسید و هر روز سیل مشتاقان وی راهی فرانسه می شدند.
و:اعتصابان کارمندان و کارگران:
از حوادث مهم دیگر این سال پیوستن کارمندان و کارگران حقوق بگیر دولت و بخش صنعتی از جمله کارگران صنعت نفت به جمع انقلابیون بود.اعتصاب کارکنان صنعت نفت که به قطع استخراج و صدور نفت به خارج منجر و دولت با خشونت نیز نتوانست آنها را به سر کار بازگرداند،موجب تحسین رهبر انقلاب شد،امام (رحمت الله علیه) به همین منظور در پیام خاصی این عمل آنها را پرارزش و باعث روسفیدی ملت خواند و از مردم خواست که هنگامی که کارکنان موسسات دولتی دست به اعتصاب می زنند از آنان حمایت کنند.(10)ز: سیزده آبان و سقوط دولت شریف امامی:
دانش آموزان و دانشجویان در سیزده آبان 57 که مصادف با سالروز تبعید امام (رحمت الله علیه) در سال 43 از ایران به ترکیه بود،در دانشگاه تهران اجتماع کرده و دست به تظاهرات زدند.تظاهرات و همبستگی این دو قشر جوان در دانشگاه،نوید شرکت وسیعتر آنها در صحنه ی انقلاب بود که به شکل وحشیانه ای توسط مزدوران رژیم به خاک و خون کشیده شد و درگیری به خیابانهای اطراف دانشگاه نیز گسترش پیدا کرد و با کشته شدن چندین نفر،این گروه تحصیل کرده،روز پر افتخاری را پشت سر گذاشتند.(11)به دنبال کشتار دانشگاه،دولت شریف امامی که در عمر دوماهه ی خود هزاران نفر از مردم ایران را به شهادت رسانده بود،دیگر نمی توانست دوام داشته باشد و سقوط کرد و راه برای حکومت نظامی هموار شد.حکومت شاه که تحمل تظاهرات و راهپیمایی گروه تحصیل کرده و آگاه جامعه ی ایران را نداشت،در تاریخ پانزدهم آبان مدارس و دانشگاهها را تعطیل کرد.(12)
ح: کابینه ی نظامی ارتشبد ازهاری:
بعد از حادثه ی دانشگاه در روز پانزده آبان،شاه با صدای لرزان خود به مردم گفت که صدای انقلاب شما را شنیدم و در عین حال دولت نظامی ارتشبد ازهاری را به مردم معرفی کرد.ارتشبد ازهاری در نخستین گام خود،روزنامه های خبری را به اشغال نظامی درآورد و به همین دلیل روزنامه نگاران دست به اعتصاب زدند و مدت 61 روز یعنی تا پایان حکومت نظامی به سر کار خود باز نگشتند.(13)
یکی از حوادث مهم دوره ی حکومت نظامی که تا آن زمان سابقه نداشت و مأموران حکومت نظامی را نیز گیج کرده بود،فریاد (الله اکبر) و (لااله الا الله) شبانه ی مردم بود.امت مسلمان ایران که روزها به علت حضور نیروهای نظامی کمتر می توانستند به تظاهرات و راهپیمایی بپردازند،در اول محرم این سال دست به این عمل تبلیغی و روانی زدند تا صدای خود را شبانه از فراز بامها به گوش مزدوران رژیم برسانند.مأموران رژیم هرچند قصد داشتند با تیراندازی شبانه این اقدام مردم را خنثی کنند،اما از این حرکت خود مانند سایر شیوه ها نتوانستند نتیجه بگیرند و ملت همانند سایر اقدامات خود پیروز بود.(14)
ط: امواج خروشان تاسوعا و عاشورا:
تاسوعا و عاشورا و بطور کلی محرم برای شیعیان،یادآور دلاوریها و رشادتهای یاران امام حسین (علیه السلام) از یکسو و ظلم و بی رحمی یزید و یاران او از سوی دیگر است.شیعیان همیشه حکومتهای ظالم را با یزید تطبیق داده،نفرت و انزجار خود را از آن بیان می کنند.در سال 1357،روزهای تاسوعا و عاشورا بهترین موقعیت برای محکم کردن ظلم و جور یزید زمان بود و به همین مناسبت مردم به دعوت روحانیت و بویژه آیت الله طالقانی (رحمت الله علیه) راهپیمایی چندین میلیون نفری را آغاز کردند.رژیم شاه که قصد داشت جلوی سیل خروشان مردم به پا خاسته را سد کند،در آخرین ساعت عقب نشینی کرده و امواج خروشان مردم سرانجام در میدان آزادی اجتماع کرده،قطعنامه ی هفده ماده ای را انتشار دادند که در صدر آن سقوط و برچیده شدن حکومت سلطنتی و برقراری حکومت عدل اسلامی خواسته شده بود.هم چنین عزاداری و راهپیمایی بزرگ مردم سراسر ایران در روز تاسوعا و عاشورا ضربه ی سرنوشت سازی بر رژیم شاه وارد کرد.به دنبال این راهپیماییها امام (رحمت الله علیه)در یازدهم محرم این راهپیماییهای میلیونی و سراسری را بعنوان تجدید عهد با سید مظلومان و به منزله رفراندمی شمرد که بر هیچ کس ابهامی باقی نگذاشت.(15)
ی:دولت سوسیال دموکرات بختیار:
شاه که از دولت نظامی ازهاری نتیجه ای نگرفته بود و در پی خروج از بن بست بود،دست به دامن ملی گراها و ذخیره های امپریالیست زد تا شاید با ماسک ملی و مردمی بتواند تاج و تخت خود را نجات دهد. به همین دلیل(شاهپور بختیار) از یاران دکتر مصدق و از رهبران قدیمی جبهه ملی را به نخست وزیری برگزید،اما غافل از این بود که عقب نشینی او عزم راسخ امت اسلامی و رهبری آنان را در سرنگونی رژیمش محکمتر خواهد کرد.(16)ک: فرار شاه:
پس از این که بختیار از مجلسین رأی تمایل گرفت،شورای سلطنت به ریاست (سید جلال تهرانی) تشکیل شد و شاه با خانواده اش در تاریخ 26 دی ماه 1357 به بهانه ی بیماری و با چشم گریان ایران را ترک کرد.با خروج شاه از کشور موجی از شادی و خوشحالی،تظاهرات و راهپیمایی سراسر ایران را فراگرفت،مجسمه های او و پدرش به پایین کشیده شد و پرچم های (الله اکبر) به جای آنها به اهتزاز درآمد.مردم با رفتن شاه،به شادی پرداخته و صحنه های وصف ناپذیری را به وجود آوردند و روز رفتن شاه را (بهار آزادی) نامیدند.(17)ل: بازگشت امام (رحمت الله علیه)به وطن:
هنوز مدت کوتاهی از فرار شاه نگذشته بود که رهبر انقلاب اعلام کرد که بزودی به وطن باز خواهم گشت و در کنار شما خواهم بود.خبر برگشت امام (رحمت الله علیه) برای پیروان او که سالها چنین آرزویی را داشتند،مژده ی بزرگی بود،برای بختیار ناخوشایند بود.به همین دلیل،بختیار ابتدا با بستن فرودگاههای کشور مانع ورود رهبر انقلاب شد،اما وقتی که با فشار سراسری مردم رو به رو شد،تسلیم گردید.(18)سرانجام،امام خمینی (رحمت الله علیه)در تاریخ دوازده بهمن 57 با یک پرواز اختصاصی وارد تهران شد.هزاران نفر از مردم ایران که از سراسر کشور برای استقبال رهبر خود به تهران آمده بودند،بی نظیرترین استقبال تاریخ خود را به وجود آوردند و از فرودگاه تا بهشت زهرا موجی از انسانهای خروشان،مقدم مبارک مقتدای خود را گرامی داشتند.(19)
م: تشکیل دولت موقت و پیروزی انقلاب اسلامی:
امام پس از چند روز که از ورودش به ایران می گذشت،با مشورت شورای انقلاب که از قبل به وسیله ایشان در تهران تشکیل شده بود،مهندس مهدی بازرگان را در پانزده بهمن 57 به نخست وزیری منتخب برگزید تا با تشکیل دولت موقت مقدمات تغییر نظام شاهنشاهی به جمهوری اسلامی را فراهم کرده انتخابات برای برگزیدن نمایندگان مردم را برگزار کند.(20)سرانجام،در روز 21 بهمن به دنبال درگیری در پادگان نیروی هوایی و حمله لشکر گارد به پرسنل انقلابی،مردم به یاری انقلابیون آنجا شتافتند و با فرمان امام حکومت نظامی را نادیده گرفته و با سلاحهای گرم یکی پس از دیگری،سنگرهای باقیمانده ی رژیم شاه را به تصرف خود درآوردند و در سپیده دم 22 بهمن فجر پیروزی دمید و دولت بختیار به همراه سلطنت پهلوی و نظام شاهنشاهی در ایران به موزه ی تاریخ رفت و نظام اسلامی برقرار شد.
پی نوشت ها:
1. همان مدرک،ص251.
2. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص509.
3. همان مدرک،ص512.
4. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص255-256.
5. انقلاب اسلامی در ایران،حامد الگار،ترجمه ی مرتضی اسعدی و حسن چیذری،ص136،قلم بی جا،1360.
6. انقلاب اسلامی در ایران،حامد الگار،ترجمه ی مرتضی اسعدی و حسن چیذری،ص137.
7. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص259-260.
8. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص514.
9. ریشه های انقلاب ایران،نیکی آر.کدی،ترجمه عبدالرحیم گواهی،ص369،انتشارات قلم،تهران،1369.
10. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص516.
11. همان مدرک،ص519.
12. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص291.
13. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص295.
14. نهضت روحانیون ایران،علی دوانی،ج9،ص6-7.
15. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص522.
16. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص523.
17. همان مدرک،ص526.
18. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص332.
19. تاریخ سیاسی معاصر ایران،مدنی،ج2،ص332.
20. انقلاب اسلامی و ریشه های آن،عمید زنجانی،ص531.
منبع:
کتاب،تاریخ سیاسی معاصر ایران،پژوهشکده تحقیقات اسلامی،صص162 تا 169
