اختلال استرس پس از آسیب واکنش شایعی است که انسان‌ها در مقابل رویدادهای بسیار استرس‌زا یا آسیب‌زا از خود نشان می‌دهند. رویدادهای متفاوتی می‌توانند منجر به این اختلال شوند، مثلاً حوادث اتومبیل، مورد تهاجم قرار گرفتن یا قربانی جنایت دیگری شدن، مورد تجاوز جسمی یا جنسی قرار گرفتن، جان به در بردن از یک مصیبت مانند سیل یا انفجار، یا شاهد مرگ دیگری بودن.
استرس پس از سانحه پاسخ طبیعی و همگانی افرادی است که در معرض بلایا قرار می‌گیرند. این واکنش‌ها در کودکان و بزرگسالان مشابه می‌باشد و نتیجه‌ی طبیعی رویارویی با تجارب تهدید کننده‌ی زندگی می‌باشد. خاطره‌ی حادثه‌ی آسیب‌زا آن قدر قوی است که به حریم ناخودآگاه ذهن وارد می‌شود و واکنش طبیعی فرد، سعی در خارج ساختن این خاطره از ذهن و اجتناب از یادآوری آن می‌باشد. گر چه این حالت ممکن (1) است در کوتاه مدّت تسکین موقّتی فراهم کند، امّا در دراز مدّت وضعیّت را بدتر می‌کند، زیرا از پردازش کامل خاطرات ترسناک جلوگیری می‌کند. اختلال استرس پس از سانحه ممکن است زمینه ساز برخی از مشکلات مانند اضطراب، ترس، کابوس، گوشه گیری، گریه، بدخلقی و مشکلاتی مشابه گردد.
افراد مبتلا به این اختلال سه نوع علامت اساسی نشان می‌دهند:
(1) تجربه‌ی مجدّد خاطره‌ی دردناک، این تجربه شامل خاطراتی می‌شود که به نظر می‌رسد خارج از کنترل هستند، کابوس‌های شبانه و فلاش بک‌هایی مانند تجدید شدن خاطره به صورت بسیار زنده و روشن که به فرد مبتلا این احساس را می‌دهند که گویی آن رویداد را دوباره از اوّل تجربه می‌کند. وقتی که فرد مبتلا چیزی می‌بیند یا می‌شنود که او را به یاد آن حادثه می‌اندازد، خاطرات دردناک وی دوباره زنده می‌شود.
(2) اجتناب از یادآوری اتّفاق ناراحت کننده‌ای که روی داده است، این افراد سعی می‌کنند درباره‌ی حادثه فکر نکنند و از افراد، اماکن یا چیزهایی که خاطراتشان را زنده کند نیر دوری می‌کنند. آن‌ها اغلب نسبت به سایرین، احساس یا عاطفه‌ای ندارند یا احساس جدایی و دوری از دیگران می‌کنند. برخی برای تسکین درد یا ناراحتی‌شان به الکل یا مواد مخدّر پناه می‌برند. (3) علایم تنش جسمانی، این علایم شامل اشکال در به خواب رفتن، تحریک پذیری یا خشم در بیشتر اوقات، اشکال در تمرکز و احساس تنش یا گارد گرفتن در مقابل دیگران می‌شود.
برای جلوگیری از مزمن شدن این علایم و سرعت بخشیدن به روند بهبودی، کمک کردن به این گروه از کودکان و نوجوانان در اسرع وقت ضرورت دارد.
علایم شایع اختلال پس از آسیب در کودکان
* رفتارهای واپس گرایانه ( انجام رفتارهای مربوط به بچّه‌های کوچک‌تر): انگشت مکیدن، عدم کنترل ادرار، اشکال در جدا شدن از والدین.* ترس از هر چه که می‌تواند به فاجعه ربط داشته باشد ( باران، رعد و برق، باد و... )
* اشکال در خواب، کابوس
* فقدان ابراز هیجانی
* ظاهر غمگین و افسرده، گریه کردن.
* آرام و گوشه‌گیر بودن ( به طور غیر معمول )
* بی تفاوتی، بی‌علاقگی به آن‌چه که قبلاً مورد علاقه بوده است.
* شکایت از سردرد، دل درد و سایر علایم بیماری.
* خشونت، پرخاشگری، سرپیچی، خرابکاری و دزدی.
* انفجار خشم، تحریک پذیری، تغییرات ناگهانی در خلق و خو.
* حواس‌پرتی، ضعف تمرکز، اشکال در توجّه، بی‌قراری و خیال پردازی
* خستگی، چرت زدن در کلاس.
* افت تحصیلی.
* تغییر در روابط با همسالان.
* احساس اضطراب، ترس و نگرانی در مورد سلامتی خود و دیگران.
* تحریک پذیری در برابر دوستان، معلم و حوادث
* انزوا
* غیبت‌های مکرّر
* افزایش علایم جسمانی ( سردرد، دل درد، درد قفسه سینه )
* صحبت مکرّر در مورد حادثه
* افزایش حسّاسیت به صداها
* افکار و صحبت در مورد مرگ
* اشکال در برنامه ریزی فعّالیّت‌های کلاسی و درسی
* ترس از تکرار مجدّد حادثه.
میزان شیوع
اختلال استرس پس از سانحه یک بیماری شایع است که 8% جمعیت عمومی را در بر می‌گیرد. 30% کودکان بازمانده از تروما هم نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه را بروز می‌دهند.این اختلال در هر سنّی ممکن است بروز کند امّا در بالغین جوان به علّت وجود زمینه‌های تسریع کننده، شایع‌تر و فراوانی آن در کودکان بیشتر از بزرگسالان است. از طرفی زنان بیشتر از مردان دچار این اختلال می‌شوند.
وقوع مشکلات رفتاری قبل از سن 15 سالگی عامل خطر سازی برای رشد و گسترش استرس پس از سانحه در سال‌های بعد زندگی است. بالاترین درصد این اختلال در مطالعاتی که بر روی افرادی که مورد سوء استفاده جنسی قرار گرفته‌اند - دامنه‌ی بین 20/7 درصد تا 90 درصد - گزارش شده است. شیوع نسبتاً پایین‌تر در مورد کودکانی است که با جنگ مواجه بوده‌اند (25/5 درصد) و برای کودکانی که وقوع بلایای طبیعی را تجربه کرده‌اند ( 55 تا 60 درصد ) گزارش شده است.
چگونه می‌توانیم کمک کنیم؟
1- احساس ایمنی در کودکان را تقویت کنید. پس از هر کلاس درباره‌ی حادثه بحث کنید و بحث را با تأکید برای این که در حال حاضر در شرایط امنی قرار دارند به پایان ببرید. در پایان هر کلاس یک فعّالیّت آرام بخش انجام دهید ( مانند تنفّس عمیق، انجام یک کار هنری به صورت مشترک، گرفتن دست همدیگر و خواندن یک سرود. )2- برای ایجاد یک جوّ حمایتی و مستمر در کلاس، برنامه و قوانین قابل پیش بینی را در کلاس ایجاد کنید.
3- صحبت‌ها و بازی‌های مکّرر بچه‌ها در مورد حادثه را گوش داده و تحمّل کنید. وقت خاصّی را در طی روز به صحبت و بازی در مورد حادثه اختصاص دهید ولی از بازی‌های ترسناک و آسیب زننده جلوگیری کنید.
4- دانش‌آموزان را به صحبت در مورد احساسات، نگرانی‌ها، خیال‌پردازی‌ها و عدم تمرکز خود تشویق کنید. پذیرش احساسات آن‌ها، گوش کردن فعّال، و یادآوری این که تمام این‌ها پس از یک چنین حادثه‌ای طبیعی هستند، مفید است. به بچّه‌ها بگویید که دیگران ( رییس جمهور، نیروی انتظامی، کادر پزشکی و... ) به ما کمک می‌کنند.
5- کودکان خردسال زمانی مشخصّ و قابل پیش بینی را برای پردازش اطلّاعات مربوط به حادثه اختصاص نمی‌دهند؛ لذا ممکن است در هر زمان و رد حین فعّالیّت‌های مختلف، سؤالاتی را بپرسند که بزرگ‌ترها را شوکه کند. به آرامی و با واژه‌هایی ساده به این سؤالات پاسخ داده و سعی کنید کودک را به کاری که انجام می‌داده برگردانید.
6- از واژه‌ها و اصطلاحات ساده و صریح برای توضیح آن‌چه که اتّفاق افتاده استفاده کنید. برای مثال " مرگ " به جای" به خواب رفتن ".
7- بچّه‌ها ممکن است باورهای غلطی در مورد حادثه داشته باشند. مثلاً تقصیر من بود و من کار بدی کرده بودم و... با ملایمت کمک کنید کودک این باورها را تصحیح کند ودید واقع بینانه‌ای به موضوع داشته باشد.
8- بچّه‌ها ممکن است یک سؤال را بارها و بارها بپرسند. آن‌ها برای درک موضوع به این تکرار نیاز دارند.
9- انتظار انفجار خشم در بچّه‌ها را داشته باشید. سعی کنید قبل از یک رفتار پرخاشگرانه آن‌ها را از موقعیّت خارج کرده و آرام کنید.
10- فعّالیّت‌هایی را برای بچّه‌ها ترتیب دهید که حواس آن‌ها را از حادثه پرت کرده و لذّت بخش باشد.
11- انتظار داشته باشید عملکرد بچّه‌ها تا مدّتی افت کند.
12- برای گفتن یا بازی کردن داستان فاجعه به بچّه‌ها از عروسک استفاده کنید.
13- بچّه‌ها را تشویق کنید نقّاشی افراد، جاها و کارهای مربوط به فاجعه را بکشند.
14- در مورد فاجعه، ایفای نقش کنید. سعی کنید لباس امدادگران یا سایر افراد دست اندر کار را برای بچّه‌ها تهیّه کنید تا در بازی بپوشند.
پی‌نوشت:
1. Post traumatic stress Disorder.
منبع مقاله :محمدخانی، شهرام؛ ابراهیم‌زاده، ناهید؛ (1392)، مشکلات روانی و رفتاری دانش‌آموزان شناسایی و مداخله، تهران: ورای دانش، چاپ دوم
