مفهوم قرآنی ریا

قرآن کریم مفهوم جدیدی را جدای از معنای لغوی ریا مطرح نمی‏نماید. برای نشان دادن این موضوع باید آیات مرتبط با ریا مورد تجزیه و تحلیل معنائی قرار بگیرد. ما در این بخش ابتدا به عنوان مقدمه آیات مرتبط با بحث ریا را ذکر کرده و در ادامه به بررسی این آیات می‌پردازیم تا نشان دهیم قرآن کریم همان معنی لغوی را مد نظر داشته است. واژه ریا و مشتقات آن پنج مرتبه در قرآن کریم به کار رفته است. (1) که سه مورد آن مصدر «رئاء» و دو مورد نیز فعل «یراءون» می‌باشد. دو مورد از این پنج مورد درباره‌ی انفاق مال در راه خداست که به صراحت قرآن کریم بیان می‌کند که اگر ریا در انفاق وارد شود موجب ابطال آن خواهد شد. این دو آیه عبارتند از:
1. « َیا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لاَ یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْ‌ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ.» (2)
2. «وَ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لاَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِیناً فَسَاءَ قَرِیناً .» (3)
دو مورد بعدی در خصوص نماز به کار رفته است:
1. «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ‌ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ‌ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ‌ *» (4)
2. «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خَادِعُهُمْ وَ إِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلاَةِ قَامُوا کُسَالَى یُرَاءُونَ النَّاسَ وَ لاَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَلِیلاً.» (5)
و بالاخره آخرین مورد در رابطه با جهاد است که می‌فرماید:
«وَ لاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَراً وَ رِئَاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ.» (6)
ما برای اینکه نشان دهیم قرآن از کاربرد ریا همان معنای مصطلح آن را مد نظر داشته باشد ابتدا از لحاظ لغوی و اصطلاحی عناصر تشکیل‏دهنده مفهوم ریا را بازیابی کنیم و آنگاه بر مبنای آیات الهی همان عناصر را نشان دهیم. به عبارت دیگر باید مفهوم ریا را تجزیه معنایی کنیم تا مفاهیم مرتبط با این کانون معنایی را به دست آوریم و در ادامه بر اساس آیات قرآن همین مفاهیم را در مفهوم ریا بازیابی نماییم. ریا با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی آن به نیت انسان مرتبط است. شاید خلاصه و بهترین معنای ریا همان معنای ابوهلال عسکری باشد که می‌گوید: «الریاء إظهار جمیل الفعل رغبةً فی حمد النّاس لا فی ثواب الله». (7)
پس اولین عنصر معنای ریا این است که ریا مفهومی است که با نیت انسان مرتبط است. (8) و این مطلب از عبارت پایانی ابوهلال آشکار است. «رغبةً فی حمد النّاس لا فی ثواب الله».
حال باید بفهمیم که نیت انسان اگر چگونه باشد داخل در ریا می‌شود. ابوهلال می‌گوید: «رغبةّ فی حمد النّاس لا فی ثواب الله» پس دو عنصر باید در نیت فاعل فعل باشد تا ریا شکل بگیرد یکی اینکه به خاطر ستایش مردم باشد و دیگر آنکه هیچ انگیزه الهی در آن راه نیافته باشد. البته این دو عنصر (ستایش مردم و انگیزه الهی) مانعة‌الجمع هستند و با تحقق یکی دیگری از نیت انسان خارج می‌شود همانگونه که در تعریف اصطلاحی نیز بیان شد این دو عنصر در تعریف اصطلاحی ریا نیز دخیل هستند یعنی ریاکار اعمال خود را به خاطر منزلت پیدا کردن در قلوب انسان‌ها بدون قصد و انگیزه الهی به نمایش می‌گذارد.
بسیاری از علمای اخلاق نیز در بحث‌های اخلاقی بین نیت و اخلاص نیت تفکیک قائل شده‌اند و نیت را چیزی و اخلاص نیت را چیزی دیگر شمرده‌اند و برای تفکیک آن دو گفته‌اند: منظور از نیت همان عزم راسخ و اراده محکم برای انجام کار است، قطع نظر از اینکه انگیزه الهی در آن باشد یا بر مبنای انگیزه‌های مادی شکل گرفته باشد. اما اخلاص نیت آن است که انگیزه معنوی و الهی در آن دخیل باشد، در هر صورت عنصر دیگری که با مفهوم ریا مرتبط است عدم اخلاص نیت است.
سومین عنصر در مفهوم ریا، اظهار کردن و آشکار انجام دادن فعل است. زمانی ریا تحقق پیدا می‌کند که ریاکار عمل را آشکارا و در انظار مردم انجام دهد. ابوهلال می‌گوید: «الریاء إظهار جمیل الفعل» پس مخفی انجام دادن عمل هر چند که برای ستایش مردم باشد جزء ریا محسوب نمی‌شود، آخرین عنصر در مفهوم ریا آن است که ریا، در عملی صورت می‌گیرد که در انظار مردم نیکو باشد و در اعمالی که در انظار مردم ناپسند و نکوهیده است، ریایی صورت نمی‌گیرد و به گفته ابوهلال ریا در اعمال جمیل (زیبا) صورت می‏گیرد. «الریاء اظهار جمیل الفعل» و یا به گفته علمای اخلاق ریا در اعمال و خصال پسندیده و عقاید حقه و مانند آن تحقق می‌یابد. حال با توجه به این مقدمه‏چینی به بررسی آیات قرآن می‌پردازیم.

1. نیت

بی‌تردید ظاهر کردن اعمال به تنهایی و بدون در نظر گرفتن نیت و انگیزه از منظر قرآن ناپسند و نکوهیده نیست و هر چند خداوند مخفی داشتن اعمال را در چند آیه قرآن خیر و نیکوتر معرفی کرده اما ظاهر کردن آن را نیز بی‏اشکال دانسته است، خداوند می‌فرماید: «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّاهِیَ وَ إِنْ تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ....» (9) حال اگر اینگونه آیات را در کنار آیاتی بگذاریم که خداوند نمایش اعمال را به جهت ریا نکوهیده و آن را موجب بطلان عمل دانسته نتیجه می‌گیریم که نکوهش خداوند به ظاهر کردن و به نمایش گذاشتن اعمال به تنهایی باز نمی‌گردد و حتماً عنصر نیت در این به نمایش گذاشتن اعمال دخیل است.
خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ....» (10) نکته جالب توجه آن است که این دو آیه در یک سیاق آمده‌اند و گویی خداوند در ادامه آیه 264 می‌خواهد بیان کند که ظاهر کردن عمل موجب بطلان آن نمی‌شود و آنچه در این میان عملی را ریایی می‌کند به نیت انسان باز می‌گردد.

2. عدم اخلاص نیت

همانگونه که قبلاً بیان شد، منظور از عدم اخلاص نیت همان است که نیت در انجام یک عمل به خاطر ستایش مردم باشد و نه جلب رضایت الهی. با بررسی سیاق آیات مربوط به ریا این نکته به دست می‌آید که خداوند اخلاص عمل را در تقابل با عمل ریایی قرار داده است و از این‏رو متوجه می‌شویم که عنصر عدم اخلاص نیت در مفهوم ریا وجود دارد به عنوان مثال به تقابل دو آیه 264 و 265 سوره بقره توجه کنید: «...کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ....»، «وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ ....» (11)
از مقایسه این دو آیه معلوم می‌شود که ریاکار به خاطر خشنودی خدا انفاق نمی‌کند بلکه به خاطر رضایت و ستایش مردم (ناس) انفاق می‌کند (به دو کلمه «الناس» و «مرضات‌الله» توجه نمایید) و لذا به عنصر عدم اخلاص نیت در عمل ریایی پی می‌بریم. علاوه بر آن مطابق سیاق آیه 38 نساء ریاکاران فخور (فخرفروش) هستند و کارشان برای فخرفروشی و برتری طلبی بر مردم است و این با نیت خالص و بدون شائبه متناقض است و نشان می‌دهد که آن‌ها اعمال خودشان را برای خدا انجام نمی‌دهند.

اظهار کردن و آشکار نمودن عمل

در چهار آیه از پنج آیه‌ای که واژه ریا و مشتقات آن در آن‌ها به کار رفته‌اند، ریا به «النّاس» اضافه شده است (رئاء النّاس سه مورد و یرائون یک مورد) و تنها در یک مورد در سوره ماعون این ترکیب به کار نرفته است که احتمالاً به خاطر رعایت فواصل آیات بوده است. (12) از این رو نتیجه می‌گیریم ظاهر کردن عمل و انجام آن در انظار مردم در ریایی بودن عمل دخیل است و در صورتی یک عمل متصف به ریا می‌شود که به خاطر جلب توجه مردم در منظر دید آن‌ها رخ دهد. البته این عنصر از معنای لغوی واژه‌های ریا و یرائون که هر دو از باب مفاعله هستند نیز فهمیده می‌شود. (13)

4. نیکو بودن عمل ریایی از دید مردم

برای بازیابی این عنصر در مفهوم قرآنی ریا باید سیاق آیات مرتبط با ریا (پنج آیه‌ای که ذکر شد) بررسی شود تا ببینیم آیات مرتبط با ریا مربوط به چه اعمالی است. دو مورد از پنج مورد کاربرد ریا در قرآن درباره انفاق در راه خداست و دو مورد نیز درباره نماز است که هر دو از اعمال پسندیده و نیکو هستند، تنها باید آیه 47 سوره انفال را بررسی کنیم. زیرا در این آیه عمل ریایی عبارت است از خارج شدن کفار از مکه برای رویارویی با مسلمانان در جنگ بدر و خداوند می‌فرماید: «وَ لاَ تَکُونُوا کَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بَطَراً وَ رِئَاءَ النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ .» که مشرکان برای خودنمایی در برابر مردم از سرزمین خود به سوی میدان بدر بیرون آمدند. حال باید ببینم چرا خداوند این عمل مشرکان را ریاکاری معرفی نموده است؟ آنچه فعلاً برای ما اهمیت دارد آن است که بدانیم مطابق شأن نزول آیه کافران مکه برای اینکه شجاعت و عظمت خود را به مردم نشان دهند به سوی بدر خارج شدند. (14) در نتیجه در این آیه نیز چون خارج شدن از مکه به سوی بدر نشان از شجاعت کفار و نترسیدن آنها از مسلمانان داشت در دیدگاه مردم و کافران مکه عملی پسندیده و نیکو شمرده می‌شد از این‏رو بود که خداوند این عمل کفار را ریا معرفی کرده است یعنی آنها برای نمایش شجاعت و برتری خود خارج شدند و این همان اظهار جمیل فعل به امید تحسین و تشویق مردم است. در مجموع با این تجزیه معنایی این مطلب به دست می‌آید که از نظر قرآن ریا عبارت است از آنکه شخصی (مسلمان، منافق و یا کافر) عملی را که از نظر مردم پسندیده و نیکوست به نیت جلب توجه و تشویق و تحسین آنها انجام دهد و هیچ انگیزه الهی برای انجام آن عمل نداشته باشد و این تعریف با تعریف اصطلاحی و لغوی ریا انطباق دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. عبدالباقی 1374ش، 35.
2. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقه‌های خود را با منت و آزار باطل مکنید. مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم انفاق می‌کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد پس مثل او همچون مثل سنگ خارایی است که بر روی آن خاکی نشسته است و رگباری به آن رسیده و آن سنگ را سخت و صاف بر جای نهاده است آنان (ریاکاران) نیز از آنچه بدست آورده‌اند بهره‌ای نمی‌برند و خداوند گروه کافران را هدایت نمی‌کند (البقره/ 264).
3. و کسانی که اموالشان را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند و هر کس که شیطان یار او باشد چه بد همدمی است. (النساء/ 38).
4. پس وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند، آنان که ریا می‌کنند. (الماعون/6-4).
5. منافقان با خدا نیرنگ می‌کنند و حال آنکه او با آنان نیرنگ خواهد کرد و چون به نماز می‌ایستند با کسالت برخیزند، با مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌کنند. (النساء / 142).
6. و مانند کسانی مباشید که از خانه‌هایشان با حالت سرمستی و به صرف نمایش به مردم خارج شدند و مردم را از راه باز می‌داشتند و خدا به آنچه می‌کنند، احاطه دارد. (الأنفال / 47).
7. ابوهلال عسکری 1412ق: 547.
8. در تأیید این مطلب باید بگویم که بسیاری از علمای علم اخلاق مثل ملااحمد نراقی در معراج السعادة و فیض کاشانی در المحجة البیضاء درهنگام بررسی مفاهیم اخلاقی ریا و اخلاص به بحث نیت پرداخته‌اند و در بعضی موارد فصل مشبعی به این بحث اختصاص داده‌اند که نشان از جایگاه مفهوم نیت در مفهوم ریا است.
9. اگر صدقه ها را آشکار کنید، این کار خوبی است و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید این برای شما بهتر است. (البقره/ 271).
10. (البقره/ 264).
11. و مثل (صدقات) کسانی که اموال خویش را برای طلب خشنودی خدا انفاق می‌کنند...(البقره/ 265).
12. « الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاَتِهِمْ سَاهُونَ‌ *الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ‌ * وَ یَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ‌ *».
13. اگر کسی عمل را به قصد آنکه بعداً مردم متوجه شوند، دور از انظار مردم انجام دهد در تعابیر دینی با واژه سمعه به کار رفته که با ریا متفاوت است.
14. سیوطی 1362ش: 395؛ کاشانی 1344ش، ج4: 198).

منبع مقاله :
نحوی، سید محمد؛ (1390)، ریا در قرآن؛ ریشه‌ها، پیامدها و راه‌های درمان، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول