دیدگاه های گوناگون درباره خوشبختی
نويسنده:شهره سادات صیفی حصار
دیدگاه های متفاوت و گاه متضاد درباره زندگی، خوشبختی و عوامل سعادت و بهروزی، به گونه ای است که پاره ای از آنها تعجب آفرین، برخی حیرت افزا و تعدادی موجب خنده و یا استهزاء خواهد بود. از این رو انبوه بی شماری از انسان های حقیقت جو که به دنبال واقعیت ناب مفاهیم و معارف هستند، سرگردان و حیران گشته و گاه سرخورده و اندوهگین می شوند. به طور مثال؛ «شکسپیر»، تمام جهان را صحنه نمایش می داند و تمامی مردان و زنان تنها بازیکنان پرده های مختلف، که نقش خوشبختی یا بدبختی را ایفا می کنند. او هستی را دارای ورودی ها و خروجی های خاص خود می داند و انسان ها را صاحبان نقش های فراوان می بیند.
«ویکتور هوگو» معتقد است:
«خوشبخت کسی است که به یکی از دو چیز دسترسی دارد: 1- کتاب خوب 2- دوستانی که اهل کتاب باشند. سراسر عمر ما تلاشی است پیوسته برای دست یافتن به کامیابی و سعادت در حالی که شاید خوشبختی همین لحظه ای بود که به آن می اندیشیدیم.»
اما «والتر اسکات» شهرت را بنیان خوشبختی دانسته می گوید: «یک ساعت زندگی با افتخار و شکوه به یک قرن گمنام زیستن می ارزد». چنان که «ناپلئون بناپارت»، استفاده از لحظه ها را کامیابی دانسته، بر این اعتقاد اصرار می ورزد و می گوید: «ممکن است ببینید من در جنگ شکست خورده ام، اما هرگز نخواهید دید که من یکی دقیقه از وقت خود را از دست داده ام». اراده قوی پلکان پیروزی و خوشبختی در سخن «گوته» است. او بر این باور است که: «شرط پیروزی و سعادت یک اراده قوی است، شرایط دیگر اهمیت چندانی ندارند». همان گونه که «ادیسون» با گفتاری دیگر این نکته را تأیید کرده در پاسخ به این پرسش که: چه موقع از کار کناره گیری می کنی؟ گفت: یک روز پیش از مراسم کفن و دفنم. بر خلاف این نگاه، «کارل سندبرگ»، زندگی را مانند پیاز می داند که انسان ها پوست های آن را یکی یکی می کنند و گاهی نیز گریه می کنند. «فردریک پرلز» نگاه افراد به خوشبختی، یا ادای خوشبختی و یا واقعیت هستی را به سه گروه جامعه بیان می کند و به صورتی زیبا می نویسد: دیوانه می گوید: من « آبراهام لینکن هستم»، عصبی می گوید: «کاش من آبراهام لینکن بودم» و آدم سالم می گوید: «من منم و تو تویی».
با تأملی در برخی جوامع در می یابیم که هنوز بسیاری از افراد آویزان کردن خرمهره را به خود، فرزندان و یا وسیله نقلیه، پاشیدن آب پشت سر مسافر و یا نشستن کبوتر، پشت پنجره اتاق را زمینه ساز سعادت و خوشبختی می دانند، اما رد شدن زیر نردبان، گره کردن انگشتان هنگام خطبه عقد، شکسته شدن آینه عروس و یا یکی از لوازم جهیزیه هنگام چیدن آنها، خولاندن کلاغ بر روی بام و عطسه کردن شخصی وقت شروع کار را سبب تلخ کامی، سیاه بختی و ظلمت زندگی می شمرند! و گاهی بدانجا می رسند که با فال بد، سوء ظن و یا تلقین سیه روزی و بدبختی، کانون پر مهر و محبت زندگی و همسر دلسوز و کوشای خود را از دست داده و با یأس، نومیدی و اندوه کشنده، روزهای پر نشاط و زیبای خود را تلخ و اندوهبار می کنند. و در پایان با نگاهی واژگون به آفرینش و هستی و گمانی بد نسبت به آفریدگار جهان، زندگی خود را خاتمه می دهند!!
در کنار این نظرات، دیدگاه های دیگری وجود دارد که: «خوشبختی و بدبختی» تمامی انسان ها را به دست آنان ندانسته، بلکه امری جبری و سرنوشتی قطعی می داند؛ آینده ای روشن و یا شوم که از پیش از تولد رقم خورده، «پیشانی نوشت» افراد شده،در «کنار گهواره» آنان گذاشته شده و «قسمت» حتمی آنان خواهد بود. اینان در لحظه های سخت و طاقت فرسای زندگی زمزمه ای اینچنین سر می دهند که:
گلیم بخت هر آن کس که بافتند به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد
و بدین گونه از اعماق قلب خود معتقدند سرنوشت هر کس که خوشبختی، رفاه و شادمانی است، هیچ کس توان تغییر آن را ندارد و آینده افرادی که بدبختی، فقر، درد و ماتم است، هر گونه تلاش، تدبیر و تدبری، نقشی در دگرگونی آن نخواهد داشت زیرا قسمت است و قسمت، دست دیگری است نه ما!
دیدگاه های خرافی و خنده آور برخی از افراد در این زمان- که قرن اتم و عصر فضا و رایانه نام دارد- به گونه ای غیر منطقی و نادرست است که راه هیچ گونه توجیه و تفسیر را باز نگذاشته است. رفتاری که اکنون در اقوام و ملل مختلف در شرق و غرب به چشم می خورد و دوری انسان ها را از سرچشمه معارف الهی بیشتر می نمایاند. اینان نعل اسب را سبب خوشبختی، روز سیزده را مایه بدبختی و بلا، پریدن از روی آتش در آخرین چهارشنبه سال را زمینه ساز سعادت سال آینده، و آواز خواندن مرغ را سبب نکبت و سیه روزی می دانند.(1)
برخی خوشبختی را نیل به آرزوها می دانند و می گویند: در این جهان هدف ها و آرزوهایی برای انسان وجود دارد که این آرزوها در افراد مختلف است و به هر نسبت که انسان به آرزوهایش نایل شود به همان نسبت خوشبخت تر است.
برخی تصور کرده اند، خوشبختی همان رضایت کامل است و می گویند: «خوشبخت کسی است که نسبت به آنچه دارد رضایت کامل داشته باشد؛ فرق نمی کند که وضعیت موجود شادی آفرین باشد یا نباشد، ملاک، رضایت کامل انسان است.»
بعضی دیگر خوشبختی را در بهره مندی از لذات می دانند و می گویند: «انسان استعدادهای مختلفی دارد؛ به هر میزان که استعدادها و قوای او بروز و ظهور کند و به کمالاتی نایل گردد، لذت بیشتری می برد و هر چه لذات او بیشتر باشد، خوشبختی او بیشتر است.(2) بر طبق این آرمان خوشبختی حقیقی بیش از هر چیز از داشتن چیزهایی که مایه خشنودی اند سرچشمه می گیرد. در اینجا لازم نیست که لذت را به معنای لذت حسی در نظر گرفت. لذت شامل برخورداری از خاطرات و افکار دلنشین، همنشین خوب و اشیای زیبا نیز هست. حال آیا می توان خوشبختی را کاملاً در لذت انفعالی یافت؟»(3)
استاد شهید مرتضی مطهری (رحمه الله علیه) در نقد و بررسی هر یک از این دیدگاه ها بیاناتی دارند که به طور فشرده اشاره می کنیم. وی در ردّ مساوی بودن سعادت با لذت می فرماید: «یک عمل مانند دیدن یک منظره، شنیدن یک آواز و خوردن یک غذا ممکن است لذت آور باشد، اما انسان، چشم تنها یا گوش تنها و یا ذائقه تنها نیست. انسان مجموعه ای است از قوا و غرایز و استعداها. انسان هم به زمان حاضر بستگی دارد و هم به زمان آینده، باید همه این جنبه ها را با هم در نظر گرفت و آن گاه حکم کرد که آیا فلان عمل سعادت بخش است یا نیست، و صرف لذت بخش بودن یک چیز کافی نیست که آن را سعادت بخش بشماریم.»
ایشان در ادامه می فرماید: « نمی توان سعادت را عین نیل به آرزوها دانست؛ زیرا اولاً چیزهایی را آرزو می کند که می پندارد آن چیزها خوشی و آسایش و سعادت او را تأمین می کنند؛ اما بسیار اتفاق می افتد که در آرزوی خود اشتباه می کند. ثانیاً پیدایش آرزو تابع میزان فهم و اطلاع انسان است. ممکن است امور زیادی سعادت بخش باشند، اما انسان به دلیل نشناختن و آشنا نبودن با آن ها، آن ها را هرگز آرزو نمی کند، آیا می توان گفت چون سعادت نیل به آرزو است و طفل آرزوی علم ندارد، پس علم برای او سعادت نیست؟ بسیاری از چیزها را انسان آرزو می کند و سعادت نیست، و بسیاری از چیزها را آرزو نمی کند در حالی که سعادت او است». پس تفسیر سعادت به ریدن به آرزو درست نیست، چنان که تفسیر سعادت به رضایت نیز صحیح نیست؛ زیرا رضایت، مانند آرزو با سطح فکر و فهم و درک و اراده و همت بستگی دارد، انسان گاهی از آن جهت چیزی را منتهای آرزوی خود قرار نمی دهد و از رسیدن به آن کمال رضایت حاصل نمی کند که همت بلند ندارد و یا سطح فکرش پایین اسنت. دو نفر را در نظر می گیریم که هدف و آرزوی نهایی یکی از آنها این است که کدخدای دهی بشود، و هدف و نهایت آرزوی دیگری این است که شخص اول جهان گردد و بر همه جهان حکومت کند. این دو نفر اگر به منتهای آرزوی خود برسند کمال رضایت هر دو حاصل خواهد شد؛ بلکه هر دو به کمال لذت نایل خواهند گشت. بهره آنها از لحاظ رضایت و بلکه از لحاظ لذت مساوی و برابر خواهد بود. ولی موضوع رضایت و لذت آنها متفاوت است. موضوع رضایت و لذت یکی (آن که می خواهد شخص اول جهان گردد) از موضوع رضایت و لذت دیگری عالی تر و کامل تر است. اگر کمال سعادت به این است که انسان حداکثر رصایت را از وضع خود داشته باشد و هیچ گونه نارضایتی در کار نباشد، دو فرد مورد نظر به طور مساوی به کمال سعادت نایل شده اند و هیچ کدام از دیگری سعادتمند تر نیست؛ ولی اگر سعادت، تنها به رضایت بستگی نداشته باشد، کمال و نقص موضوع رضایت، یا کثرت و قلت آن نیز دخالت داشته باشد، نمی توان گفت دو نفر مورد نظر در یک درجه، سعادتمندند و هر دو کمال سعادت دارند.(4)
اگر شخص این دیدگاه را بپذیرد که خوشبختی ذاتاً اعتدال بین میل و رضا است ممکن است به این نتیجه دیگر دست یابد که امن ترین راه نیل به خوشختی آن است که حتی الامکان خواستهای کم و ناچیز داشته باشد تا از این طریق، احتمالات ناکامی را به حداقل و احتمالات کامیابی را به حداکثر برساند. این دستور العمل خوشبختی «آرمان زاهدانه زندگی» نامیده می شود. هنگامی که این آرمانها به منتها درجه خود می رسد، خوشبختی کامل را در چشم پوشی تمام عیار از همه امیال، هر چه باشند، تصور می کند.(5)
از مجموع بیانات به خوبی در می یابیم که، نکته اساسی دیگری در تفسیر سعادت و خوشبختی دخیل است و آن فراگیری و همه جانبه بودن مفهوم خوشبختی است. بنابراین حقیقت سعادت همان لذت دائمی و همه جانبه ای است که پس از تأمین خواسته های فطری، روحی و طبیعی انسان، در حد امکان به فراخور محدودیتهای جهان مادی، برای انسان به وجود می آید. بنابراین:
«سعادت عبارت است از لذت همه جانبه و میل همه جانبه به همه کمالات به طوری که حداکثر کمالات و حظوظ فکری و طبیعی استیفا گردد».(6)
این تعریف نه خوشبختی را در لذت انفعالی جستجو می ند و نه در ارضای میل، بلکه زندگی قرین خوشبختی را در آن چیزی جستجو می کند که «لذت انفعالی» نامیده می شود، یعنی لذت انجام آن چیزی که ما به آن مشتاقیم؛ یعنی آن چیزی که آن را به خاطر خودش دوست داریم، انجام دهیم. هدف ما در فعالیتهایی که مشتاق به انجام آنیم، کمالی یا خوبی به معنای اصطلاحی کلمه است.(7)
نکته ای که در مسأله خوشبختی نباید از آن غفلت ورزید، مختار بودن انسان است در رسیدن به سعادت، یعنی اراده و اختیار انسان در نیل به سعادت، نقش اصلی را ایفا می کند؛ اگر چه عوامل دیگری نیز در میان است که بیرون از اراده و اختیار ماست. اینکه هر انسانی در زندگی خویش کم و بیش مختار است و خود می تواند راه و همراه خویش را برگزیند نیاز به اثبات ندارد و تصور آن کافی است تا تصدیق شود. بهترین دلیل بر مختار بودن انسان، در اختیار داشتن ابزار اختیار است. خداوند آفرینش انسان قوا و ابزاری نهاده است که مفهوم آن، مجاز بودن انسان در استفاده از آن ها است و استخدام آن قوا و ابزار، جز به اختیار ممکن نیست و معنایی ندارد. مولوی می گوید:
خواجه چون بیلی به دست بنده داد بی زبان معلوم شد او را مراد
اما اینکه چرا برخی منکر اراده و اختیار انسان اند، دلایل بسیاری دارد که پاره ای از آن ها، از نوع دلایل نظری و فکری نیست، بلکه گاه انسان ها چنین افکاری را بر خود تحمیل می کنند تا شاید بتوانند همه نگون بختی ها و ناکامی های خویش را بر سر جبر خراب کنند و خود را از دادگاه وجدان و محکمه اجتماع پیروز و آبرومند بیرون آیند.(8)
برخی از مفسرین با استناد غلط به آیات 105 تا 108 سوره مبارکه هود که می فرماید:
«یوم لاتکلم نفس الا بإذنه فمنهم شقی و سعید* فاما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق* خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ما شاء ربک ان ربک فعال لما یرید* و اما الذین سعدوا ففی الجنه خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ماشاء ربک عطاء غیر مجذوذ»
خواسته اند تا خوشبختی و بدبختی را امری ذاتی قلمداد کنند. این در حالی است که نه تنها از آیه فوق چنین برداشتی ممکن نیست، بلکه به وضوح ثابت می کند که سعادت و شقاوت امری اکتسابی است. خداوند می فرماید: « اما الاشقیا و اما السعدا» و مانند آن و از این جا روشن می شود آن چه در تفسیر فخر رازی آمده است که:
«در آیات، خداوند از هم اکنون حکم کرده که گروهی در قیامت سعادتمند و گروهی شقاوتمندند. و کسانی را که خداوند محکوم به چنین حکمی کرده و می داند سرانجام در قیامت سعید یا شقی (خوشبخت و بدبخت) خواهند بود، محال است تغییر کند و الا لازم می آید که خبر دادن خداوند کذب و عملش جهل شود و این محال است».
برداشتی بی اساس می باشد. همان طور که بیان شد اگر انسان ها افکاری که از نوع دلایل فکری نیست بر خود تحمیل نکنند، مفهوم آیه روشن است؛ کسانی که به اراده و خواست خود در راه سعادت پی نهاده اند، در قیامت در سایه اعمال خود سعادتمند هستند و کسانی که راه شقاوت را برگزیده اند در سایه اعمال خود شقاوتمندند.(9)
و اگر بپذیریم که خوشبختی و بدبختی ذاتی است و بدون اختیار و اراده به نیکی ها و بدی ها کشیده می شویم، تعلیم و تربیت لغو و بیهوده خواهد بود. آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانی و نصیحت و تشویق و توبیخ و سرزنش و مؤاخذه و بالاخره جزا و پاداش همگی یا بی فایده است و یا ظالمانه.
آنهایی که مردم را در انجام خوب و بد مجبور می دانند خواه این جبر، جبر الهی یا جبر طبیعی، یا جبر اقتصادی و یا جبر محیط بدانند تنها به هنگام سخت گفتن و یا مطالعه از این مسلک طرفداری می کنند ولی در عمل حتی خودشان هرگز چنین عقیده ای ندارند، به همین دلیل است که اگر به حقوق آنها تجاوزی شود، متجاوز را مستحق توبیخ، ملامت، محاکمه و مجازات می دانند و هرگز حاضر نیستند به عنوان اینکه او مجبور به انجام این کار است، از وی صرفنظر کنند. به هر حال هیچ جبری مسلکی را نمی یابیم که در عمل روزانه به این عقیده خود پایبند باشد، بلکه برخوردش با تمام انسان ها برخورد با افراد آزاد، مسئول و مختار است.
جالب اینکه در آیات فوق «شقوا» به عنوان فعل معلوم و «سعدوا» به عنوان فعل مجهول آمده است. این اختلاف شاید اشاره به نکته لطیفی باشد که انسان راه شقاوت را با پای خود می پیماید، ولی برای پیمودن راه سعادت تا امداد و کمک الهی نباشد پیروز نخواهد شد. و بدون شک این امداد و کمک تنها شامل کسانی خواهد شد که گام های نخستین را با اراده و اختیار خود برداشته اند و شایستگی چنین امدادی را پیدا کرده اند.(10)
با توجه به آیات متوجه می شویم خوشبختی که در اینجا مطرح شده، خوشبختی و سعادت آخرت است و اشاره دارد به جاودانگی و خلود در آتش برای شقاوتمندان و ماندگاری سعادتمندان در بهشت. بالطبع خوشبختی در دنیا نیز نمی تواند ذاتی باشد، چرا که اگر اینگونه بود در مبانی تربیتی نباید توصیه به تلاش و کوشش، کار کردن، کسب علم و ... می شد و اگر بگوییم این موارد نیز برای خوشبختی آخرت است به خطا رفته ایم. زیرا مواردی که دین به آن اشاره کرده علاوه بر تأثیر در خوشبختی آخرت در خوشبختی دنیا نیز مؤثرند و به آن تصریح شده است.
به طور مثال امام علی علیه السلام می فرمایند:
«خیر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الغنی و التقی و شر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الفقر و الفجور»(11)؛
خیر دنیا در دو چیز است: بی نیازی و پرهیزگاری، و شرّ دنیا و آخرت با هم است؛ یعنی فقر و گناهکاری.
در این حدیث شریف اشاره به دنیا و آخرت با هم است؛ یعنی فقر و بی نیازی همان قدر که در خوشبختی دنیا مؤثرند در خوشبختی آخرت هم نقش دارند و همین گونه است پرهیزگاری و گناهکاری. گاه گمان می کنیم که اثر پرهیزگاری و گناهکاری در آخرت بر ما معلوم می شود اما چنین نیست، بلکه انسان اثر عمل خود را در دو مرحله می بیند. به تعبیری شاید بتوان گفت که اثر عمل در دنیا موهبتی است از جانب خدای تعالی تا انسان متوجه شود که اگر پای در راه سعادت گذاشته است با اراده قوی تر طی طریق کند. و اگر راه شقاوت را می پیماید، متنبه شود و از آن راه بازگردد. در مورد فقر و بی نیازی هم همین طور است. فقر و بی نیازی چه در معنای عام (فقر فرهنگی، فقر اقتصادی و...) و چه در معنای خاص آن (فقر اقتصادی) بکار رود نیز در خوشبختی دنیا و آخرت مؤثر است. امام علی علیه السلام به فرزنداشان محمد بن حنفیه می فرمایند:
«یا بنی! انی أخاف علیک الفقر، فاستعذ بالله منه فإن الفقر منقصه للدین مدهشه ، داعیه للمقلت»(12)؛
فرزندم! برای تو از فقر می ترسم، پس از آن به خدا پناه ببر، زیر فقر، دین انسان را ناقص و عقل پریشان او را به مردم و مردم را به او بدبین می سازد.
در این حدیث اشاره به اثر فقر در دین و عقل و در روابط اجتماعی شده است، که در بعضی از موارد، مصادیق بین دنیا و آخرت مشترکند و در بعضی مربوط به یکی از آنهاست. فقر از مواردی است که انسان با اراده و اختیارش می تواند آن را از بین ببرد (هر چند همان طور که اشاره کردیم، موارد دیگری غیر از اراده و اختیار در خوشبختی تاثیر دارند.) و یا با اراده خود از راه های دیگری مثل قناعت بر آن غلبه کند. سخن در این باب فراوان است لکن از حوصله این بحث خارج است.
روانشناسان بهداشت روانی را تعبیر به داشتن احساس آرامش و امنیت درون، دور بودن از نشانه های اضطراب و افسردگی و تعارض مزمن روانی و برخوردای از سلامت ذهن، اندیشه تفکر کرده اند.(14) از بهداشت روانی تعبیرات و معانی گوناگون شده است. در اینجا به هشت معنی از آن اشاره می کنیم: 1- عدم بیماری روانی، 2- قدرت تأمل در باب خود، آگاهی از این که چه می کنیم و چرا می کنیم،(15) 3- نمو، رشد و خودشکوفایی، 4- یکپارچگی همه فرآیندها و صفات فرد، 5- توانایی کنار آمدن با فشار روانی، 6- خودفرمایی و خود فرمانبری، 7- دیدن جهان چنان که واقعاً هست، 8- تسلط بر محیط: توانایی مهر ورزیدن، کار، درارتباطات و مناسبات با دیگران خوشایند بودن قدرت انطباق و سازگاری و ... .(16) با این تعریف کلی می توان گفت که بدون داشتن بهداشت و سلامت روانی یعنی بدون داشتن احساس آرامش و امنیت درون و نداشتن افسردگی و اضطراب و... نمی توان بر احساس بالاتر یعنی حسّ خوشبختی دست یافت و می توان گفت خوشبختی حسی درونی است و در اصل مرتبط با روح و روان آدمی می باشد. پس با روانی بیماری نمی توان خوشبختی را حس کرد.
امام علی علیه السلام می فرمایند:
«کفی بالمرء سعاده ان یوثق به فی امور الدین و الدنیا»(18) ؛
از خوشبختی مرد همین بس که در امور دین و دنیا مورد اعتماد باشد.
و یا در مورد عوامل زیستی که در خوشبختی مؤثراند، می توان گفت که اگر محیط زیست انسان محیطی آلوده باشد- با در نظر گرفتن اثرپذیری انسان- طبعاً در چنین محیطی آسوده نخواهد بود و این آلودگی باعث رنجش جسم و روان آدمی می گردد که در این دو (جسم و روان) در احساس خوشبختی دخیل اند.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی، گوارا نیست: هوای پاک، آب روان و زمین حاصل خیز».
مورد دیگری که می توان جزء عوامل زیستی در نظر گرفت مسأله هم زیستان انسان می باشند که به نوعی جزء عوامل روانی نیز شمرده می شوند.
امام علی علیه السلام در مورد نقش هم زیستان انسان در خوشبختی می فرمایند:
«من سعاده المرء ان تکون زوجته موافقه و اولاده ابراراً و اخوانه اتقیا و جیرانه صالحین و رزقه فی بلده»(19)؛
از نیکبختی مرد آن است که همسرش با او سازگار، فرزندانش از ابرار و نیکان، برادرانش از پارسایان، همسایگانش انسان های صالح و روزی او در شهر خودش باشد.
و همچنین است اثر بقیه عوامل بر خوشبختی که به علت اطاله کلام از بیان آن خوردداری می کنیم.
«ویکتور هوگو» معتقد است:
«خوشبخت کسی است که به یکی از دو چیز دسترسی دارد: 1- کتاب خوب 2- دوستانی که اهل کتاب باشند. سراسر عمر ما تلاشی است پیوسته برای دست یافتن به کامیابی و سعادت در حالی که شاید خوشبختی همین لحظه ای بود که به آن می اندیشیدیم.»
اما «والتر اسکات» شهرت را بنیان خوشبختی دانسته می گوید: «یک ساعت زندگی با افتخار و شکوه به یک قرن گمنام زیستن می ارزد». چنان که «ناپلئون بناپارت»، استفاده از لحظه ها را کامیابی دانسته، بر این اعتقاد اصرار می ورزد و می گوید: «ممکن است ببینید من در جنگ شکست خورده ام، اما هرگز نخواهید دید که من یکی دقیقه از وقت خود را از دست داده ام». اراده قوی پلکان پیروزی و خوشبختی در سخن «گوته» است. او بر این باور است که: «شرط پیروزی و سعادت یک اراده قوی است، شرایط دیگر اهمیت چندانی ندارند». همان گونه که «ادیسون» با گفتاری دیگر این نکته را تأیید کرده در پاسخ به این پرسش که: چه موقع از کار کناره گیری می کنی؟ گفت: یک روز پیش از مراسم کفن و دفنم. بر خلاف این نگاه، «کارل سندبرگ»، زندگی را مانند پیاز می داند که انسان ها پوست های آن را یکی یکی می کنند و گاهی نیز گریه می کنند. «فردریک پرلز» نگاه افراد به خوشبختی، یا ادای خوشبختی و یا واقعیت هستی را به سه گروه جامعه بیان می کند و به صورتی زیبا می نویسد: دیوانه می گوید: من « آبراهام لینکن هستم»، عصبی می گوید: «کاش من آبراهام لینکن بودم» و آدم سالم می گوید: «من منم و تو تویی».
با تأملی در برخی جوامع در می یابیم که هنوز بسیاری از افراد آویزان کردن خرمهره را به خود، فرزندان و یا وسیله نقلیه، پاشیدن آب پشت سر مسافر و یا نشستن کبوتر، پشت پنجره اتاق را زمینه ساز سعادت و خوشبختی می دانند، اما رد شدن زیر نردبان، گره کردن انگشتان هنگام خطبه عقد، شکسته شدن آینه عروس و یا یکی از لوازم جهیزیه هنگام چیدن آنها، خولاندن کلاغ بر روی بام و عطسه کردن شخصی وقت شروع کار را سبب تلخ کامی، سیاه بختی و ظلمت زندگی می شمرند! و گاهی بدانجا می رسند که با فال بد، سوء ظن و یا تلقین سیه روزی و بدبختی، کانون پر مهر و محبت زندگی و همسر دلسوز و کوشای خود را از دست داده و با یأس، نومیدی و اندوه کشنده، روزهای پر نشاط و زیبای خود را تلخ و اندوهبار می کنند. و در پایان با نگاهی واژگون به آفرینش و هستی و گمانی بد نسبت به آفریدگار جهان، زندگی خود را خاتمه می دهند!!
در کنار این نظرات، دیدگاه های دیگری وجود دارد که: «خوشبختی و بدبختی» تمامی انسان ها را به دست آنان ندانسته، بلکه امری جبری و سرنوشتی قطعی می داند؛ آینده ای روشن و یا شوم که از پیش از تولد رقم خورده، «پیشانی نوشت» افراد شده،در «کنار گهواره» آنان گذاشته شده و «قسمت» حتمی آنان خواهد بود. اینان در لحظه های سخت و طاقت فرسای زندگی زمزمه ای اینچنین سر می دهند که:
گلیم بخت هر آن کس که بافتند به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد
و بدین گونه از اعماق قلب خود معتقدند سرنوشت هر کس که خوشبختی، رفاه و شادمانی است، هیچ کس توان تغییر آن را ندارد و آینده افرادی که بدبختی، فقر، درد و ماتم است، هر گونه تلاش، تدبیر و تدبری، نقشی در دگرگونی آن نخواهد داشت زیرا قسمت است و قسمت، دست دیگری است نه ما!
دیدگاه های خرافی و خنده آور برخی از افراد در این زمان- که قرن اتم و عصر فضا و رایانه نام دارد- به گونه ای غیر منطقی و نادرست است که راه هیچ گونه توجیه و تفسیر را باز نگذاشته است. رفتاری که اکنون در اقوام و ملل مختلف در شرق و غرب به چشم می خورد و دوری انسان ها را از سرچشمه معارف الهی بیشتر می نمایاند. اینان نعل اسب را سبب خوشبختی، روز سیزده را مایه بدبختی و بلا، پریدن از روی آتش در آخرین چهارشنبه سال را زمینه ساز سعادت سال آینده، و آواز خواندن مرغ را سبب نکبت و سیه روزی می دانند.(1)
مفهوم خوشبختی
برخی خوشبختی را نیل به آرزوها می دانند و می گویند: در این جهان هدف ها و آرزوهایی برای انسان وجود دارد که این آرزوها در افراد مختلف است و به هر نسبت که انسان به آرزوهایش نایل شود به همان نسبت خوشبخت تر است.
برخی تصور کرده اند، خوشبختی همان رضایت کامل است و می گویند: «خوشبخت کسی است که نسبت به آنچه دارد رضایت کامل داشته باشد؛ فرق نمی کند که وضعیت موجود شادی آفرین باشد یا نباشد، ملاک، رضایت کامل انسان است.»
بعضی دیگر خوشبختی را در بهره مندی از لذات می دانند و می گویند: «انسان استعدادهای مختلفی دارد؛ به هر میزان که استعدادها و قوای او بروز و ظهور کند و به کمالاتی نایل گردد، لذت بیشتری می برد و هر چه لذات او بیشتر باشد، خوشبختی او بیشتر است.(2) بر طبق این آرمان خوشبختی حقیقی بیش از هر چیز از داشتن چیزهایی که مایه خشنودی اند سرچشمه می گیرد. در اینجا لازم نیست که لذت را به معنای لذت حسی در نظر گرفت. لذت شامل برخورداری از خاطرات و افکار دلنشین، همنشین خوب و اشیای زیبا نیز هست. حال آیا می توان خوشبختی را کاملاً در لذت انفعالی یافت؟»(3)
استاد شهید مرتضی مطهری (رحمه الله علیه) در نقد و بررسی هر یک از این دیدگاه ها بیاناتی دارند که به طور فشرده اشاره می کنیم. وی در ردّ مساوی بودن سعادت با لذت می فرماید: «یک عمل مانند دیدن یک منظره، شنیدن یک آواز و خوردن یک غذا ممکن است لذت آور باشد، اما انسان، چشم تنها یا گوش تنها و یا ذائقه تنها نیست. انسان مجموعه ای است از قوا و غرایز و استعداها. انسان هم به زمان حاضر بستگی دارد و هم به زمان آینده، باید همه این جنبه ها را با هم در نظر گرفت و آن گاه حکم کرد که آیا فلان عمل سعادت بخش است یا نیست، و صرف لذت بخش بودن یک چیز کافی نیست که آن را سعادت بخش بشماریم.»
ایشان در ادامه می فرماید: « نمی توان سعادت را عین نیل به آرزوها دانست؛ زیرا اولاً چیزهایی را آرزو می کند که می پندارد آن چیزها خوشی و آسایش و سعادت او را تأمین می کنند؛ اما بسیار اتفاق می افتد که در آرزوی خود اشتباه می کند. ثانیاً پیدایش آرزو تابع میزان فهم و اطلاع انسان است. ممکن است امور زیادی سعادت بخش باشند، اما انسان به دلیل نشناختن و آشنا نبودن با آن ها، آن ها را هرگز آرزو نمی کند، آیا می توان گفت چون سعادت نیل به آرزو است و طفل آرزوی علم ندارد، پس علم برای او سعادت نیست؟ بسیاری از چیزها را انسان آرزو می کند و سعادت نیست، و بسیاری از چیزها را آرزو نمی کند در حالی که سعادت او است». پس تفسیر سعادت به ریدن به آرزو درست نیست، چنان که تفسیر سعادت به رضایت نیز صحیح نیست؛ زیرا رضایت، مانند آرزو با سطح فکر و فهم و درک و اراده و همت بستگی دارد، انسان گاهی از آن جهت چیزی را منتهای آرزوی خود قرار نمی دهد و از رسیدن به آن کمال رضایت حاصل نمی کند که همت بلند ندارد و یا سطح فکرش پایین اسنت. دو نفر را در نظر می گیریم که هدف و آرزوی نهایی یکی از آنها این است که کدخدای دهی بشود، و هدف و نهایت آرزوی دیگری این است که شخص اول جهان گردد و بر همه جهان حکومت کند. این دو نفر اگر به منتهای آرزوی خود برسند کمال رضایت هر دو حاصل خواهد شد؛ بلکه هر دو به کمال لذت نایل خواهند گشت. بهره آنها از لحاظ رضایت و بلکه از لحاظ لذت مساوی و برابر خواهد بود. ولی موضوع رضایت و لذت آنها متفاوت است. موضوع رضایت و لذت یکی (آن که می خواهد شخص اول جهان گردد) از موضوع رضایت و لذت دیگری عالی تر و کامل تر است. اگر کمال سعادت به این است که انسان حداکثر رصایت را از وضع خود داشته باشد و هیچ گونه نارضایتی در کار نباشد، دو فرد مورد نظر به طور مساوی به کمال سعادت نایل شده اند و هیچ کدام از دیگری سعادتمند تر نیست؛ ولی اگر سعادت، تنها به رضایت بستگی نداشته باشد، کمال و نقص موضوع رضایت، یا کثرت و قلت آن نیز دخالت داشته باشد، نمی توان گفت دو نفر مورد نظر در یک درجه، سعادتمندند و هر دو کمال سعادت دارند.(4)
اگر شخص این دیدگاه را بپذیرد که خوشبختی ذاتاً اعتدال بین میل و رضا است ممکن است به این نتیجه دیگر دست یابد که امن ترین راه نیل به خوشختی آن است که حتی الامکان خواستهای کم و ناچیز داشته باشد تا از این طریق، احتمالات ناکامی را به حداقل و احتمالات کامیابی را به حداکثر برساند. این دستور العمل خوشبختی «آرمان زاهدانه زندگی» نامیده می شود. هنگامی که این آرمانها به منتها درجه خود می رسد، خوشبختی کامل را در چشم پوشی تمام عیار از همه امیال، هر چه باشند، تصور می کند.(5)
از مجموع بیانات به خوبی در می یابیم که، نکته اساسی دیگری در تفسیر سعادت و خوشبختی دخیل است و آن فراگیری و همه جانبه بودن مفهوم خوشبختی است. بنابراین حقیقت سعادت همان لذت دائمی و همه جانبه ای است که پس از تأمین خواسته های فطری، روحی و طبیعی انسان، در حد امکان به فراخور محدودیتهای جهان مادی، برای انسان به وجود می آید. بنابراین:
«سعادت عبارت است از لذت همه جانبه و میل همه جانبه به همه کمالات به طوری که حداکثر کمالات و حظوظ فکری و طبیعی استیفا گردد».(6)
این تعریف نه خوشبختی را در لذت انفعالی جستجو می ند و نه در ارضای میل، بلکه زندگی قرین خوشبختی را در آن چیزی جستجو می کند که «لذت انفعالی» نامیده می شود، یعنی لذت انجام آن چیزی که ما به آن مشتاقیم؛ یعنی آن چیزی که آن را به خاطر خودش دوست داریم، انجام دهیم. هدف ما در فعالیتهایی که مشتاق به انجام آنیم، کمالی یا خوبی به معنای اصطلاحی کلمه است.(7)
رد نظریه خوشبختی ذاتی
نکته ای که در مسأله خوشبختی نباید از آن غفلت ورزید، مختار بودن انسان است در رسیدن به سعادت، یعنی اراده و اختیار انسان در نیل به سعادت، نقش اصلی را ایفا می کند؛ اگر چه عوامل دیگری نیز در میان است که بیرون از اراده و اختیار ماست. اینکه هر انسانی در زندگی خویش کم و بیش مختار است و خود می تواند راه و همراه خویش را برگزیند نیاز به اثبات ندارد و تصور آن کافی است تا تصدیق شود. بهترین دلیل بر مختار بودن انسان، در اختیار داشتن ابزار اختیار است. خداوند آفرینش انسان قوا و ابزاری نهاده است که مفهوم آن، مجاز بودن انسان در استفاده از آن ها است و استخدام آن قوا و ابزار، جز به اختیار ممکن نیست و معنایی ندارد. مولوی می گوید:
خواجه چون بیلی به دست بنده داد بی زبان معلوم شد او را مراد
اما اینکه چرا برخی منکر اراده و اختیار انسان اند، دلایل بسیاری دارد که پاره ای از آن ها، از نوع دلایل نظری و فکری نیست، بلکه گاه انسان ها چنین افکاری را بر خود تحمیل می کنند تا شاید بتوانند همه نگون بختی ها و ناکامی های خویش را بر سر جبر خراب کنند و خود را از دادگاه وجدان و محکمه اجتماع پیروز و آبرومند بیرون آیند.(8)
برخی از مفسرین با استناد غلط به آیات 105 تا 108 سوره مبارکه هود که می فرماید:
«یوم لاتکلم نفس الا بإذنه فمنهم شقی و سعید* فاما الذین شقوا ففی النار لهم فیها زفیر و شهیق* خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ما شاء ربک ان ربک فعال لما یرید* و اما الذین سعدوا ففی الجنه خالدین فیها مادامت السموات و الارض الا ماشاء ربک عطاء غیر مجذوذ»
خواسته اند تا خوشبختی و بدبختی را امری ذاتی قلمداد کنند. این در حالی است که نه تنها از آیه فوق چنین برداشتی ممکن نیست، بلکه به وضوح ثابت می کند که سعادت و شقاوت امری اکتسابی است. خداوند می فرماید: « اما الاشقیا و اما السعدا» و مانند آن و از این جا روشن می شود آن چه در تفسیر فخر رازی آمده است که:
«در آیات، خداوند از هم اکنون حکم کرده که گروهی در قیامت سعادتمند و گروهی شقاوتمندند. و کسانی را که خداوند محکوم به چنین حکمی کرده و می داند سرانجام در قیامت سعید یا شقی (خوشبخت و بدبخت) خواهند بود، محال است تغییر کند و الا لازم می آید که خبر دادن خداوند کذب و عملش جهل شود و این محال است».
برداشتی بی اساس می باشد. همان طور که بیان شد اگر انسان ها افکاری که از نوع دلایل فکری نیست بر خود تحمیل نکنند، مفهوم آیه روشن است؛ کسانی که به اراده و خواست خود در راه سعادت پی نهاده اند، در قیامت در سایه اعمال خود سعادتمند هستند و کسانی که راه شقاوت را برگزیده اند در سایه اعمال خود شقاوتمندند.(9)
و اگر بپذیریم که خوشبختی و بدبختی ذاتی است و بدون اختیار و اراده به نیکی ها و بدی ها کشیده می شویم، تعلیم و تربیت لغو و بیهوده خواهد بود. آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانی و نصیحت و تشویق و توبیخ و سرزنش و مؤاخذه و بالاخره جزا و پاداش همگی یا بی فایده است و یا ظالمانه.
آنهایی که مردم را در انجام خوب و بد مجبور می دانند خواه این جبر، جبر الهی یا جبر طبیعی، یا جبر اقتصادی و یا جبر محیط بدانند تنها به هنگام سخت گفتن و یا مطالعه از این مسلک طرفداری می کنند ولی در عمل حتی خودشان هرگز چنین عقیده ای ندارند، به همین دلیل است که اگر به حقوق آنها تجاوزی شود، متجاوز را مستحق توبیخ، ملامت، محاکمه و مجازات می دانند و هرگز حاضر نیستند به عنوان اینکه او مجبور به انجام این کار است، از وی صرفنظر کنند. به هر حال هیچ جبری مسلکی را نمی یابیم که در عمل روزانه به این عقیده خود پایبند باشد، بلکه برخوردش با تمام انسان ها برخورد با افراد آزاد، مسئول و مختار است.
جالب اینکه در آیات فوق «شقوا» به عنوان فعل معلوم و «سعدوا» به عنوان فعل مجهول آمده است. این اختلاف شاید اشاره به نکته لطیفی باشد که انسان راه شقاوت را با پای خود می پیماید، ولی برای پیمودن راه سعادت تا امداد و کمک الهی نباشد پیروز نخواهد شد. و بدون شک این امداد و کمک تنها شامل کسانی خواهد شد که گام های نخستین را با اراده و اختیار خود برداشته اند و شایستگی چنین امدادی را پیدا کرده اند.(10)
با توجه به آیات متوجه می شویم خوشبختی که در اینجا مطرح شده، خوشبختی و سعادت آخرت است و اشاره دارد به جاودانگی و خلود در آتش برای شقاوتمندان و ماندگاری سعادتمندان در بهشت. بالطبع خوشبختی در دنیا نیز نمی تواند ذاتی باشد، چرا که اگر اینگونه بود در مبانی تربیتی نباید توصیه به تلاش و کوشش، کار کردن، کسب علم و ... می شد و اگر بگوییم این موارد نیز برای خوشبختی آخرت است به خطا رفته ایم. زیرا مواردی که دین به آن اشاره کرده علاوه بر تأثیر در خوشبختی آخرت در خوشبختی دنیا نیز مؤثرند و به آن تصریح شده است.
به طور مثال امام علی علیه السلام می فرمایند:
«خیر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الغنی و التقی و شر الدنیا و الاخره فی خصلتین: الفقر و الفجور»(11)؛
خیر دنیا در دو چیز است: بی نیازی و پرهیزگاری، و شرّ دنیا و آخرت با هم است؛ یعنی فقر و گناهکاری.
در این حدیث شریف اشاره به دنیا و آخرت با هم است؛ یعنی فقر و بی نیازی همان قدر که در خوشبختی دنیا مؤثرند در خوشبختی آخرت هم نقش دارند و همین گونه است پرهیزگاری و گناهکاری. گاه گمان می کنیم که اثر پرهیزگاری و گناهکاری در آخرت بر ما معلوم می شود اما چنین نیست، بلکه انسان اثر عمل خود را در دو مرحله می بیند. به تعبیری شاید بتوان گفت که اثر عمل در دنیا موهبتی است از جانب خدای تعالی تا انسان متوجه شود که اگر پای در راه سعادت گذاشته است با اراده قوی تر طی طریق کند. و اگر راه شقاوت را می پیماید، متنبه شود و از آن راه بازگردد. در مورد فقر و بی نیازی هم همین طور است. فقر و بی نیازی چه در معنای عام (فقر فرهنگی، فقر اقتصادی و...) و چه در معنای خاص آن (فقر اقتصادی) بکار رود نیز در خوشبختی دنیا و آخرت مؤثر است. امام علی علیه السلام به فرزنداشان محمد بن حنفیه می فرمایند:
«یا بنی! انی أخاف علیک الفقر، فاستعذ بالله منه فإن الفقر منقصه للدین مدهشه ، داعیه للمقلت»(12)؛
فرزندم! برای تو از فقر می ترسم، پس از آن به خدا پناه ببر، زیر فقر، دین انسان را ناقص و عقل پریشان او را به مردم و مردم را به او بدبین می سازد.
در این حدیث اشاره به اثر فقر در دین و عقل و در روابط اجتماعی شده است، که در بعضی از موارد، مصادیق بین دنیا و آخرت مشترکند و در بعضی مربوط به یکی از آنهاست. فقر از مواردی است که انسان با اراده و اختیارش می تواند آن را از بین ببرد (هر چند همان طور که اشاره کردیم، موارد دیگری غیر از اراده و اختیار در خوشبختی تاثیر دارند.) و یا با اراده خود از راه های دیگری مثل قناعت بر آن غلبه کند. سخن در این باب فراوان است لکن از حوصله این بحث خارج است.
رابطه بهداشت روان و خوشبختی
روانشناسان بهداشت روانی را تعبیر به داشتن احساس آرامش و امنیت درون، دور بودن از نشانه های اضطراب و افسردگی و تعارض مزمن روانی و برخوردای از سلامت ذهن، اندیشه تفکر کرده اند.(14) از بهداشت روانی تعبیرات و معانی گوناگون شده است. در اینجا به هشت معنی از آن اشاره می کنیم: 1- عدم بیماری روانی، 2- قدرت تأمل در باب خود، آگاهی از این که چه می کنیم و چرا می کنیم،(15) 3- نمو، رشد و خودشکوفایی، 4- یکپارچگی همه فرآیندها و صفات فرد، 5- توانایی کنار آمدن با فشار روانی، 6- خودفرمایی و خود فرمانبری، 7- دیدن جهان چنان که واقعاً هست، 8- تسلط بر محیط: توانایی مهر ورزیدن، کار، درارتباطات و مناسبات با دیگران خوشایند بودن قدرت انطباق و سازگاری و ... .(16) با این تعریف کلی می توان گفت که بدون داشتن بهداشت و سلامت روانی یعنی بدون داشتن احساس آرامش و امنیت درون و نداشتن افسردگی و اضطراب و... نمی توان بر احساس بالاتر یعنی حسّ خوشبختی دست یافت و می توان گفت خوشبختی حسی درونی است و در اصل مرتبط با روح و روان آدمی می باشد. پس با روانی بیماری نمی توان خوشبختی را حس کرد.
متغیرهای مؤثر در خوشبختی
امام علی علیه السلام می فرمایند:
«کفی بالمرء سعاده ان یوثق به فی امور الدین و الدنیا»(18) ؛
از خوشبختی مرد همین بس که در امور دین و دنیا مورد اعتماد باشد.
و یا در مورد عوامل زیستی که در خوشبختی مؤثراند، می توان گفت که اگر محیط زیست انسان محیطی آلوده باشد- با در نظر گرفتن اثرپذیری انسان- طبعاً در چنین محیطی آسوده نخواهد بود و این آلودگی باعث رنجش جسم و روان آدمی می گردد که در این دو (جسم و روان) در احساس خوشبختی دخیل اند.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
«زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی، گوارا نیست: هوای پاک، آب روان و زمین حاصل خیز».
مورد دیگری که می توان جزء عوامل زیستی در نظر گرفت مسأله هم زیستان انسان می باشند که به نوعی جزء عوامل روانی نیز شمرده می شوند.
امام علی علیه السلام در مورد نقش هم زیستان انسان در خوشبختی می فرمایند:
«من سعاده المرء ان تکون زوجته موافقه و اولاده ابراراً و اخوانه اتقیا و جیرانه صالحین و رزقه فی بلده»(19)؛
از نیکبختی مرد آن است که همسرش با او سازگار، فرزندانش از ابرار و نیکان، برادرانش از پارسایان، همسایگانش انسان های صالح و روزی او در شهر خودش باشد.
و همچنین است اثر بقیه عوامل بر خوشبختی که به علت اطاله کلام از بیان آن خوردداری می کنیم.
پی نوشت:
1- احمد لقمانی، خوشبختی چیست، انتشارات پارسیان، 1379، ص 13 تا 17.
2-ناد علی صالحی، خوشبختی چیست و خوشبخت کیست؟ با معارف اسلامی آشنا شویم، شماره 76، صص 68 و 69.
3-جی.اچ.فن رایت، خیر انسان، علیرضا آل بویه، نقد و نظر 29-30، ص 191.
4-ناد علی صالحی، همان، ص 69 تا 71.
5-جی.اچ.فن رایت، خیر انسان، علیرضا آل بویه، ص 193.
6-ناد علی صالحی، خوشبختی چیست و خوشبخت کیست؟ ص 71.
7-جی.اچ.فن رایت، خیر انسان، علیرضا آل بویه، ص 193.
8- رضا بابایی، زندگی با تو خوش است، حدیث زندگی، شماره 12، ص 46.
9-ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج9، ص 236 و 237.
10-همان، ص 236 تا 239.
11-سید اصغر ناظم زاده، همان، ص 448.
12-همان، ص 235.
13-ر.ک: اقتراح، نقد و نظر، شماره 33-34، ص 5 تا 15.
14-ر.ک: همان.
15-ر.ک: مجتبی آوریده، راه و رمز خوشبختی ابدی از منظر استاد حسن زاده آملی، حمایت، 28/2/84.
16- اقتراح، نقد و نظر، ص 9.
17-همان، ص 27.
18-محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ص 465.
19- سید اصغر ناظم زاده، همان، ص 295.
