نویسندگان: دیمیتری نیکولایویچ تریفونوف و ولادیمیر تریفونوف
برگردان: عبدالله زرافشان
برگردان: عبدالله زرافشان
روی نیز عنصری است که بشر ترکیبات آن را از زمانهای بسیار دور شناخته بود. مشهورترین سنگ معدن روی، کالامین (1) (کربنات روی) است. از تکلیس این سنگ معدن اکسید روی حاصل میشود که در گذشته مصارف زیادی داشت؛ مثلاً برای مداوای بیمارهای چشم.
اگرچه احیاء اکسید روی و تبدیل آن به فلز آزاد تا اندازهای آسان است، روی قرنها پس از کشف مس، آهن، قلع، و سرب تهیه شد. زیرا احیاء اکسید روی با زغال نیاز به درجه حرارت بالا دارد (در حدود 1100 درجهی سانتیگراد). نقطه جوش روی 906 درجه سانتیگراد است؛ بنابراین، بخار فرار روی از محیط واکنش خارج میشود.
قبل از اینکه بشر بتواند روی را از سنگ معدن آن جدا کند، کانیهای مزبور را برای ساختن برنج، که آلیاژی از روی و مس است، به کار میبرد. مردم یونان، روم، هند، و چین برنج را میشناختند. ثابت شده است که رومیها برنج را در دوران سلطنت آوگوستوس (2) برای اولین بار تهیه کردند (20 سال قبل از میلاد تا 14 سال پس از آن). شاید جالب باشد بدانید روشی که رومیها در تهیهی برنج به کار بردند تا قرن نوزدهم مورد استفاده قرار میگرفت.
تعیین زمان ساخت و تهیهی روی فلزی غیرممکن است. در خرابههای داکیا (3) بتی پیدا شده که حاوی 27/5 درصد روی است. روی طی فرایند ساخت برنج به عنوان محصول فرعی به دست میآمد.
در قرون دهم و یازدهم، رمز تولید روی در اروپا گم شد و دیگر کسی نبود که روش تهیهی این فلز را بداند، و ناگزیر میبایست این فلز از هندوچین به اروپا وارد میشد. بدون شک، چین اولین کشوری بود که در مقیاسی وسیع روی تولید میکرد. فرایند تهیه بسیار ساده بود: ظروف سفالینی را که با کالامین پر شده بودند بدقت میبستند و به صورت یک هرم بر روی هم میچیدند. شکافهای بین این ظروف را با زغال پر میکردند و مجموعهی حاصل را تا درجهی سرخ شدن حرارت میدادند. پس از این مرحله ظروف یاد شده را، که حاوی روی حاصل از تبرید بخارات بود، میشکستند و شمشهای فلز را بیرون میآوردند.
اروپاییان مجدداً رمز تولید روی را در قرن شانزدهم، زمانی که روی تقریباً به عنوان فلزی مستقل شناخته شده بود، کشف کردند. طی دو قرن پس از آن، شیمیدانان و فلزکاران بسیاری روشهای استخراج روی را کشف کردند. سهم مهمی از این خدمات پژوهشی متعلق به مارکگراف (4) است که رسالهی حجیمی، موسوم به «روشهای استخراج روی از سنگ معدن طبیعی آن کالامین» (5)، در سال 1746 منتشر کرد. علاوه بر این، مارکگراف دریافته بود که سنگ معدن سرب استخراج شده از راملسبرگ (6) (در آلمان) حاوی روی است. ضمناً وی کشف کرد که روی را میتوان از اسفالریت (7)، یا سولفید طبیعی روی، به دست آورد.
نام انگلیسی روی (زینک) از ریشهی لاتین کلمهای است که لوکوما (8) یا «گنج سفید» معنی میدهد. بعضی از زبانشناسان کلمه انگلیسی روی را به کلمه آلمانی زینک (9)، به معنی سرب، نسبت میدهند.
پینوشت:
1. . Calamine
2. . Augustus
3. . Dacian
4. . Marggraf
5. . Methods of Extraction of Zinc from Its Native Mineral Calamine
6. . Rammelsberg
7. Sphalerite یا بِلِند که سولفید طبیعی روی است. به این کانی گالن کاذب نیز میگویند. یکی از بهترین کانیها برای استخراج روی است. – م.
8. . Leucoma
9. . Zink
تریفونوف، دیمیتری نیکولایویچ ، تریفونوف، ولادیمیر؛ (1390)، تاریخچهی کشف عناصر شیمیایی، برگردان: عبدالله زرافشان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم