نویسنده: جواد سحرخیز
بی گمان أهلبیت پیامبر أعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) چهره هایی تابناك و پرفروغ را به جهانیان عرضه كرده اند كه نامشان چونان ستارگانی نورانی در آسمان فضایل می درخشد. یكی از درخشان ترین ستاره در میان بانوان هفتمین منظومه ولایت، فاطمه فرزند بزرگوار موسی بن جعفر (علیه‌السلام) است؛ بانویی كه سالهاست تشنگان معرفت از حریمش، زلال ایمان می نوشند و عارفان با گذر بر زندگی فرزانه اش و درك لحظه‌های آسمانی شدنش، درهای عروج را به روی خود می گشایند و بوی وصال را در گستره زمین منتشر می سازند.
تقیه در این ایام شدت یافت و منصور، مهدی، هادی و هارون چنان وضعی پیش آوردند كه امام حتی از لحاظ مالی برای اداره زندگی و دخترانش در مضیقه قرار گرفت.هارون آنگاه كه به حكومت رسید، حضرت را زندانی كرد، گاه حضرت را آزاد می كرد، دوباره زندانی می ساخت و همین وضع تا 14 سال ادامه یافت. هارون با رفتارآمیخته با قساوت و سنگدلی، چنان رعب و وحشتی به وجود آورد كه شیعیان هرگز طعم امنیت را نچشیدند.
در چنین عصری بود كه زمان تولد حضرت معصومه (سلام الله علیها) فرا می رسید. تا آن روز 25 سال بود كه علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) یگانه فرزند نجمه خاتون بود. او این همه سال را در آرزوی تولد فرزندی دیگری سپری كرده و چشم به راه تولد كودكی بود كه امام صادق (علیه‌السلام) بشارت شكفتنش را دهها سال قبل داده بود. نجمه همه این سالها را هر چند منتظر ولی مطمئن سپری كرد. علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نیز شادان و منتظر بود و تولد خواهری پس از دهها سال برایش مهم می نمود. خانه ای كه نجمه در آن منتظر تولد فرزندش بود، هنوز بوی رسالت را با خود داشت، زیرا اولین بار كه پیامبر (ص) به مدینه آمد، مدتی در آن خانه ساكن شد. لحظات به كندی می گذشت، بوی باران كوچه های مدینه را آكنده كرده بود و نسیم شكفتن كوچه ها را یكی پس از دیگری پشت سر می گذاشت تا اینكه عطر خبر تولد كودكی به زلالی كوثررسول را به خانه موسی بن جعفر (علیه‌السلام) آورد و به همه انتظارها پایان بخشید.
در سال، ماه و روز تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) اختلاف‌های عمده ای وجود دارد كه اصلی ترین عامل، خفقان حاكم علیه شیعیان بود تا آنجا كه امنیت آنها تنها با تقیه محفوظ می ماند. منعكس نشدن تاریخ موالید و وفیات بانوان اهل بیت عمومیت دارد، به گونه ای كه تاریخ وفات حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، مدفن حضرت زینب (سلام الله علیها)، تولد و وفات ام كلثوم، مادران همه امامان از امام زین العابدین (علیه‌السلام) تا امام عصر(عج) و دختران امامان از امام حسن تا امام عسكری (علیه‌السلام) كاملاً مجهول است.
اما طبق مشهورترین روایات، این بانوی بزرگوار در نخستین روز ذیقعده سال 173 هجری، در شهر مدینه دیده به جهان گشود و از همان آغاز، در محیطی پرورش یافت كه تمامی اعضای خانواده گرامی ایشان به فضایل اخلاقی آراسته بودند. پدرش موسی بن جعفر (علیه‌السلام) ملقب به كاظم، صابر، صالح و امین است كه روز یكشنبه، هفتم ماه صفر سال 128 ه. ق در منطقه ابواء، محلی بین مكه ومدینه، از بانویی پاكیزه به نام حمیده به دنیا آمد. تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) برای اهل بیت (علیه‌السلام) اهمیتی خاص داشت زیرا این خبر قبل از تولد بارها توسط امام صادق (علیه‌السلام) اعلام می شد و بدین ترتیب از همان ایام شیعیان به شناخت مقام والای وی فرا خوانده می شدند. «در خصوص پیشگویی تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) چنین آمده است: آن روز یكی ازشیعیان نزد حضرت امام صادق (علیه‌السلام) آمد. امام را دید كه با كودكی در گهواره سخن می گوید. گامی جلوتر نهاد و مبهوت از این واقعه، پرسید: آیا با این طفل سخن می گویید؟ امام اورا دعوت كرد تا با كودك در گهواره سخن بگوید. مرد باز هم جلوتر آمد و سلام كرد.كودك نه تنها جوابش را داد، بلكه گفت: ای مرد، نامی را برای دخترت ]كه تازه متولد شده است [انتخاب كرده ای كه خداوند آن را دشمن می دارد. پس نامش را عوض كن]وی نام دخترش را حمیرا گذاشته بود. [شگفتی مرد دو چندان شد. آنگاه امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «این كودك فرزندم موسی است. خداوند از او دختری به من عنایت می كند كه نامش فاطمه است. او را در سرزمین قم به خاك می سپارند. هر شخصی كه او را در قم زیارت كند، بهشت برایش واجب می شود». حمیده مادر بزرگوار امام كاظم (علیه‌السلام) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر (علیه‌السلام) به همسری فرزندش امام صادق (علیه‌السلام) درآمده بود.ایشان بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را كه از امام صادق (علیه‌السلام) و دیگران شنیده بود، همچون یك راوی مورد اعتماد به مردم نقل می كرد و درواقع یكی از استادان مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق (علیه‌السلام) محسوب می شد.
امام صادق (علیه‌السلام) نیز در این باره می فرمایند: «آگاه باشید كه برای خدا حرمی است و آن مكه است؛ و برای پیامبر خدا حرمی است و آن مدینه است. و برای امیرمؤمنان حرمی است و آن كوفه است. بدانید كه حرم من و فرزندانم بعد از من، قم است. آگاه باشید كه قم، كوفه كوچك ماست، بدانید بهشت هشت دروازه دارد كه سه تای آن ها به سوی قم است. بانویی از فرزندان من به نام فاطمه، دختر موسی، در آن جا رحلت می كند كه با شفاعت او، همه شیعیان ما وارد بهشت می شوند.» از امام جواد (علیه‌السلام) نیز نقل شده كه فرمود: «هر كس عمه ام را در قم زیارت كند،بهشت ازآن اوست».
میان حضرت معصومه (سلام الله علیها) و برادر بزرگوارش امام رضا (علیه‌السلام) عواطف سرشار و محبت شگفت انگیزی بود؛ بویژه پس از آنكه بدانیم مدت 25 سال تمام، حضرت رضا (علیه‌السلام) تنها فرزند نجمه خاتون بود و پس از یك ربع قرن انتظار، سرانجام ستاره ای تابان از دامان نجمه درخشید كه هم سنگ امام هشتم (علیه‌السلام) بود و امام (علیه‌السلام) توانست والاترین عواطف انباشته شده و در سودای دلش را بر او نثار كند.
همان گونه كه پیشتر اشاره شد، ایشان از جهت شخصیت فردی و كمالات روحی، در بین فرزندان موسی بن جعفر (علیه‌السلام) پس از برادرش، علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) در والاترین رتبه جای دارد. این درحالی است كه بنا بر مستندات رجالی، فرزندان دختر امام كاظم (علیه‌السلام) دست كم هجده تن بوده اند و فاطمه در بین این همه بانوی گرانقدر، سرآمد بوده است. حاج شیخ عباس قمی آنگاه كه از دختران موسی بن جعفر (علیه‌السلام) سخن می گوید، درباره فاطمه معصومه (سلام الله علیها) می نویسد: «بر حسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها، سیده جلیله معظمه، فاطمه بنت امام موسی (علیه‌السلام) معروف به حضرت معصومه است».
شیخ محمد تقی تستری، در «قاموس الرجال»، حضرت معصومه (سلام الله علیها) را به عنوان بانوی اسوه معرفی كرده و فضیلت وی را در میان دختران و پسران حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام)، غیر از امام رضا (علیه‌السلام) بی نظیر دانسته است. ایشان در این زمینه چنین می نویسند: «در میان فرزندان امام كاظم (علیه‌السلام) با آن همه كثرتشان، پس از امام رضا (علیه‌السلام) كسی هم شأن حضرت معصومه (سلام الله علیها) نیست».
آنچه سخن فوق را تأیید می كند، روایت صالح بن عرندس حلی، عالم بزرگوار شیعی قرن نهم در كتاب «كشف اللئالی» است. وی گوید: روزی جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) و طرح سؤالهایی از ایشان به مدینه منوره مشرف شدند. چون امام كاظم (علیه‌السلام) در مسافرت بود، سؤالهای خود را به حضرت معصومه (سلام الله علیها) كه در آن هنگام كودكی خردسال بیش نبود، تحویل دادند. فردای آن روز برای بار دیگر به منزل امام شرف حضور پیدا كردند، لیكن هنوز ایشان از سفر برنگشته بود. چون ناگزیر به بازگشت بودند، مسایل خود را مطالبه نمودند تا در مسافرت بعدی خدمت امام برسند. غافل از این كه حضرت معصومه جواب پرسشها را نگاشته است. وقتی پاسخها را ملاحظه كردند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان، شهر مدینه را ترك گفتند. از قضای روزگار، در بین راه با امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) مواجه شده، ماجرای خویش را باز گفتند. چون امام پاسخ سؤالها را مطالعه كرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها»؛ پدرش فدایش!
از دیگر ویژگیهای حضرت معصومه (سلام الله علیها)، ورود زیارتنامه ای از سوی معصومان (سلام الله علیها) درباره ایشان است. كه پس از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، ایشان تنها بانوی بزرگواری است كه زیارت مأثور دارد. بانوان برجسته ای چون آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت خویلد، فاطمه ام البنین، زینب كبری، حكیمه خاتون و نرجس خاتون كه هیچ شك و تردیدی در مقام بلند و جایگاه رفیع آنها نیست، هیچ یك زیارت مأثور از سوی معصومان (سلام الله علیها) ندارند و این نشان دهنده مقام والای این بانوی گرانقدر اسلام است.
آنچه جالب توجه است اینكه حضرت رضا (علیه‌السلام) به غلام دستور داد كه در هیچ منزلی توقف نكند، تا آن مرقومه را در اندك زمان ممكن به مدینه منوره برساند.
حضرت معصومه (علیه‌السلام) نیز به مجرد دریافت دست خط برادر، رخت سفر بست.ایشان پس از طی مسافت بسیار و پس از آنكه به شهر ساوه رسید، بیمار شد. چون توان رفتن به خراسان را در خود ندید، تصمیم گرفت به قم برود. یكی از نویسندگان در این باره كه چرا حضرت معصومه (سلام الله علیها) شهر قم را برگزید، می نویسد: " بی تردید می توان گفت كه آن بانوی بزرگ، روی ملهم و آینده نگر داشت و با توجه به آینده قم و محوریتی كه بعدها برای این سرزمین پیش می آید - محوریتی كه آرامگاه ایشان مركز آن خواهد بود - بدین دیار روی آورد. این جریان به خوبی روشن می كند كه آن بانوی الهی، به آینده اسلام و موقعیت این سرزمین توجه داشته و خود را با شتاب بدین سر زمین رسانده و محوریت و مركزیت آن را با مدفن خود پایه ریزی كرده است.
فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از جمله راویان گرانقدر و عظیم الشأن آل محمد(ص) است. ایشان از پدر گرامی خویش و اجداد شریف و بزرگان و جمعی از خاندان جلیل القدرش احادیثی نقل كرده كه قابل قبول علمای شیعی و سنی است.
در این مجال، به پنج روایت از این مجموعه از سوی ایشان اشاره می كنیم :
1 ابوالخیر شمس الدین محمد بن محمد بن جزری شافعی (م 833) در كتاب «اسنی المطالب فی منافب سیدنا علی بن ابی طالب» سخن حضرت فاطمه دختر پیامبر (ص) را آورده است:
«... آیا فرمایش رسول خدا - صلی ا... علیه و آله - را در روز غدیر به فراموشی سپرده اید كه فرمود: هر كه من مولای اویم، پس علی مولای اوست... و سخن دیگر رسول خدا صلی ا... علیه و آله را؛ تو (ای علی!) نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی علیه السلام هستی؟!»
در سند روایات فوق این اشخاص وجود دارند: بكر بن احمد قصری، فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام)، فاطمه (معصومه) و زینب و ام كلثوم دختران امام كاظم (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام صادق (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام باقر (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام سجاد (علیه‌السلام)، فاطمه و سكینه دختران امام حسین (علیه‌السلام)، ام كلثوم دختر فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و كسانی كه پیش از بكربن احمد در این سلسله هستند.
2 در روایت دیگری نظیر روایت فوق از لسان مبارك رسول ا... صلی ا... علیه و آله آمده است: «من كنت مولاه فعلی مولاه»؛ هر كه من مولا و رهبر او هستم، علی رهبر و مولای اوست.
در سند این روایت، اشخاص ذیل وجود دارند: فاطمه دختر گرامی امام رضا (علیه‌السلام)، زینب و ام كلثوم و فاطمه دختران گرامی امام كاظم (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام صادق (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام باقر (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام سجاد (علیه‌السلام)، فاطمه و سكینه دختران گرامی امام حسین (علیه‌السلام)، ام كلثوم دختر گرامی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و حضرت زهرا (سلام الله علیها).
3- حدیث دیگر را محمد غماری شافعی در كتاب خویش بدین طریق نقل كرده است:
از فاطمه دختر حسین رضوی، از فاطمه دختر محمد رضوی، از فاطمه دختر ابراهیم رضوی، از فاطمه دختر حسن رضوی، از فاطمه دختر محمد موسوی، از فاطمه دختر عبدا... علوی، از فاطمه دختر حسن حسینی از فاطمه دختر ابی هاشم حسینی از فاطمه دختر محمدبن احمدبن موسی مبرقع از فاطمه دختر احمدبن موسی مبرقع از فاطمه دختر موسی مبرقع از فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام صادق (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام باقر (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام سجاد (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام حسین (علیه‌السلام) از زینب دختر امیرمومنان (علیه‌السلام)از فاطمه سلام ا... علیها دختر رسول خدا صلی ا... علیه و آله.
در این روایت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به نقل از رسول خدا(ص) می فرماید: «آگاه باشید، هر كس با دوستی آل محمد بمیرد، شهید مرده است!»
روایت مزبور به حدیث «فاطمیات» مشهور است. چون جز دو تن از كسانی كه در سلسله آن وجود دارند، بقیه «فاطمه» نام دارند.
حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پس از ورود به شهر قم، تنها هفده روز در قید حیات بود و سپس دعوت حق را لبیك گفت و به سوی بهشت برین پرواز كرد. این حادثه در سال 201 هجری رخ داد.
عصر شكفتن
دورانی كه می رفت به شكفتن فاطمه معصومه (سلام الله علیها) بینجامد،همزمان با امامت امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) بود كه در سال 148 ه. ق به امامت رسید و 35 سال به امامت پرداخت. خلفای بنی عباس در این دوران چنان عرصه را برامام و شیعیان تنگ كردند كه راویان به هنگام روایت نمی توانستند صریحا از نام حضرت یاد كنند و ناگزیر كنیه های حضرت مانند «ابی ابراهیم و ابی الحسن» یا القاب وی مانند «عبد صالح، عالم و...» را به كار ببرند و یا صرفا به رمز و اشاره مانند « رجل » بسنده می كردند.تقیه در این ایام شدت یافت و منصور، مهدی، هادی و هارون چنان وضعی پیش آوردند كه امام حتی از لحاظ مالی برای اداره زندگی و دخترانش در مضیقه قرار گرفت.هارون آنگاه كه به حكومت رسید، حضرت را زندانی كرد، گاه حضرت را آزاد می كرد، دوباره زندانی می ساخت و همین وضع تا 14 سال ادامه یافت. هارون با رفتارآمیخته با قساوت و سنگدلی، چنان رعب و وحشتی به وجود آورد كه شیعیان هرگز طعم امنیت را نچشیدند.
در چنین عصری بود كه زمان تولد حضرت معصومه (سلام الله علیها) فرا می رسید. تا آن روز 25 سال بود كه علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) یگانه فرزند نجمه خاتون بود. او این همه سال را در آرزوی تولد فرزندی دیگری سپری كرده و چشم به راه تولد كودكی بود كه امام صادق (علیه‌السلام) بشارت شكفتنش را دهها سال قبل داده بود. نجمه همه این سالها را هر چند منتظر ولی مطمئن سپری كرد. علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نیز شادان و منتظر بود و تولد خواهری پس از دهها سال برایش مهم می نمود. خانه ای كه نجمه در آن منتظر تولد فرزندش بود، هنوز بوی رسالت را با خود داشت، زیرا اولین بار كه پیامبر (ص) به مدینه آمد، مدتی در آن خانه ساكن شد. لحظات به كندی می گذشت، بوی باران كوچه های مدینه را آكنده كرده بود و نسیم شكفتن كوچه ها را یكی پس از دیگری پشت سر می گذاشت تا اینكه عطر خبر تولد كودكی به زلالی كوثررسول را به خانه موسی بن جعفر (علیه‌السلام) آورد و به همه انتظارها پایان بخشید.
در سال، ماه و روز تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) اختلاف‌های عمده ای وجود دارد كه اصلی ترین عامل، خفقان حاكم علیه شیعیان بود تا آنجا كه امنیت آنها تنها با تقیه محفوظ می ماند. منعكس نشدن تاریخ موالید و وفیات بانوان اهل بیت عمومیت دارد، به گونه ای كه تاریخ وفات حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، مدفن حضرت زینب (سلام الله علیها)، تولد و وفات ام كلثوم، مادران همه امامان از امام زین العابدین (علیه‌السلام) تا امام عصر(عج) و دختران امامان از امام حسن تا امام عسكری (علیه‌السلام) كاملاً مجهول است.
اما طبق مشهورترین روایات، این بانوی بزرگوار در نخستین روز ذیقعده سال 173 هجری، در شهر مدینه دیده به جهان گشود و از همان آغاز، در محیطی پرورش یافت كه تمامی اعضای خانواده گرامی ایشان به فضایل اخلاقی آراسته بودند. پدرش موسی بن جعفر (علیه‌السلام) ملقب به كاظم، صابر، صالح و امین است كه روز یكشنبه، هفتم ماه صفر سال 128 ه. ق در منطقه ابواء، محلی بین مكه ومدینه، از بانویی پاكیزه به نام حمیده به دنیا آمد. تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) برای اهل بیت (علیه‌السلام) اهمیتی خاص داشت زیرا این خبر قبل از تولد بارها توسط امام صادق (علیه‌السلام) اعلام می شد و بدین ترتیب از همان ایام شیعیان به شناخت مقام والای وی فرا خوانده می شدند. «در خصوص پیشگویی تولد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) چنین آمده است: آن روز یكی ازشیعیان نزد حضرت امام صادق (علیه‌السلام) آمد. امام را دید كه با كودكی در گهواره سخن می گوید. گامی جلوتر نهاد و مبهوت از این واقعه، پرسید: آیا با این طفل سخن می گویید؟ امام اورا دعوت كرد تا با كودك در گهواره سخن بگوید. مرد باز هم جلوتر آمد و سلام كرد.كودك نه تنها جوابش را داد، بلكه گفت: ای مرد، نامی را برای دخترت ]كه تازه متولد شده است [انتخاب كرده ای كه خداوند آن را دشمن می دارد. پس نامش را عوض كن]وی نام دخترش را حمیرا گذاشته بود. [شگفتی مرد دو چندان شد. آنگاه امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «این كودك فرزندم موسی است. خداوند از او دختری به من عنایت می كند كه نامش فاطمه است. او را در سرزمین قم به خاك می سپارند. هر شخصی كه او را در قم زیارت كند، بهشت برایش واجب می شود». حمیده مادر بزرگوار امام كاظم (علیه‌السلام) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر (علیه‌السلام) به همسری فرزندش امام صادق (علیه‌السلام) درآمده بود.ایشان بانویی آگاه و حدیث دان بود و احادیثی را كه از امام صادق (علیه‌السلام) و دیگران شنیده بود، همچون یك راوی مورد اعتماد به مردم نقل می كرد و درواقع یكی از استادان مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق (علیه‌السلام) محسوب می شد.
چرا معصومه؟
عبادت و زهد، پارسایی و تقوا، راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاكدامنی و نیز یاد خدا، از صفات برجسته این خاندان پاك سیرت و نیكو سرشت به شمار می رفت. فاطمه معصومه (سلام الله علیها) را بانویی غرق در عبادت و نیایش، پیراسته از زشتیها و شبنم معطر آفرینش می شناسند و شاید یكی از دلایل «معصومه» نامیدن این بانو آن باشد كه عصمت مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در او تجلی یافته است. بر اساس پاره ای از روایات، این لقب از سوی امام رضا (علیه‌السلام) به ایشان داده شده است؛ چنانكه علامه مجلسی در این خصوص می گوید: هنگامی كه یكی از محدثان برجسته قم، به نام «سعد بن سعد» به محضر مقدس امام رضا (علیه‌السلام) شرفیاب می شود، امام هشتم خطاب به ایشان می فرماید: «ای سعد !از ما در نزد شما قبری است». سعد می گوید: فدایت شوم !آیا قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر (سلام الله علیها) را می فرمایید؟ می فرماید: آری، هر كس او را زیارت كند، در حالی كه به حق او آگاه باشد، بهشت از آن اوست.امام صادق (علیه‌السلام) نیز در این باره می فرمایند: «آگاه باشید كه برای خدا حرمی است و آن مكه است؛ و برای پیامبر خدا حرمی است و آن مدینه است. و برای امیرمؤمنان حرمی است و آن كوفه است. بدانید كه حرم من و فرزندانم بعد از من، قم است. آگاه باشید كه قم، كوفه كوچك ماست، بدانید بهشت هشت دروازه دارد كه سه تای آن ها به سوی قم است. بانویی از فرزندان من به نام فاطمه، دختر موسی، در آن جا رحلت می كند كه با شفاعت او، همه شیعیان ما وارد بهشت می شوند.» از امام جواد (علیه‌السلام) نیز نقل شده كه فرمود: «هر كس عمه ام را در قم زیارت كند،بهشت ازآن اوست».
میان حضرت معصومه (سلام الله علیها) و برادر بزرگوارش امام رضا (علیه‌السلام) عواطف سرشار و محبت شگفت انگیزی بود؛ بویژه پس از آنكه بدانیم مدت 25 سال تمام، حضرت رضا (علیه‌السلام) تنها فرزند نجمه خاتون بود و پس از یك ربع قرن انتظار، سرانجام ستاره ای تابان از دامان نجمه درخشید كه هم سنگ امام هشتم (علیه‌السلام) بود و امام (علیه‌السلام) توانست والاترین عواطف انباشته شده و در سودای دلش را بر او نثار كند.
همان گونه كه پیشتر اشاره شد، ایشان از جهت شخصیت فردی و كمالات روحی، در بین فرزندان موسی بن جعفر (علیه‌السلام) پس از برادرش، علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) در والاترین رتبه جای دارد. این درحالی است كه بنا بر مستندات رجالی، فرزندان دختر امام كاظم (علیه‌السلام) دست كم هجده تن بوده اند و فاطمه در بین این همه بانوی گرانقدر، سرآمد بوده است. حاج شیخ عباس قمی آنگاه كه از دختران موسی بن جعفر (علیه‌السلام) سخن می گوید، درباره فاطمه معصومه (سلام الله علیها) می نویسد: «بر حسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها، سیده جلیله معظمه، فاطمه بنت امام موسی (علیه‌السلام) معروف به حضرت معصومه است».
شیخ محمد تقی تستری، در «قاموس الرجال»، حضرت معصومه (سلام الله علیها) را به عنوان بانوی اسوه معرفی كرده و فضیلت وی را در میان دختران و پسران حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام)، غیر از امام رضا (علیه‌السلام) بی نظیر دانسته است. ایشان در این زمینه چنین می نویسند: «در میان فرزندان امام كاظم (علیه‌السلام) با آن همه كثرتشان، پس از امام رضا (علیه‌السلام) كسی هم شأن حضرت معصومه (سلام الله علیها) نیست».
كریمه اهل بیت
حضرت معصومه (سلام الله علیها) در زبان دانشمندان و فقیهان گران قدر شیعه، به لقب «كریمه اهل بیت» یاد می شود. از میان بانوان اهل بیت، این نام زیبا تنها به آن حضرت اختصاص یافته است. بر اساس رویای صادق و صحیح نسب شناس گرانقدر، مرحوم آیت ا... مرعشی نجفی، این لقب از طرف امام صادق (علیه‌السلام) بر حضرت معصومه (سلام الله علیها) اطلاق شده است. در این رؤیا، امام صادق (علیه‌السلام) به آیت ا... نجفی كه با دعا و راز و نیاز، تلاش پیگیری را برای یافتن قبر مطهر حضرت زهرا (سلام الله علیها) آغاز كرده، خطاب فرمود: برتو باد به كریمه اهل بیت.شفیعه روز جزا
بالاترین جایگاه شفاعت، از آن رسول گرامی خدا(ص) است كه در قرآن كریم، از آن به «مقام محمود» تعبیر شده است. علاوه بر این، دو تن از بانوان خاندان رسول مكرم خدا(ص)، شفاعت گسترده ای دارند كه می تواند همه اهالی محشر را فرا گیرد. این دو بانوی عالی قدر، صدیقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) و شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) هستند. در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا (سلام الله علیها) همین بس كه شفاعت، مهریه آن حضرت است و به هنگام ازدواج، پیك وحی طاقه ابریشمی از سوی پروردگار آورد كه در آن، جمله «خداوند مهریه فاطمه زهرا را شفاعت گنهكاران از امت محمد(ص) قرار داد»، این حدیث از طریق اهل سنت نیز نقل شده است. پس از فاطمه زهرا (سلام الله علیها) از جهت گستردگی شفاعت، هیج بانویی به شفیعه محشر، حضرت معصومه (سلام الله علیها) نمی رسد. بر همین اساس است كه حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «با شفاعت او، همه شیعیان ما وارد بهشت می شوند».عالمه غیر معلمه ای دیگر
حضرت معصومه (سلام الله علیها) در خاندانی كه سرچشمه علم و تقوا و فضایل اخلاقی بود، پرورش یافت. پس از شهادت پدر بزرگوار آن بانوی گرامی، فرزند ارجمند آن امام، حضرت رضا (علیه‌السلام) عهده دار امر تعلیم و تربیت خواهران و برادران خود شد و مخارج آنان را نیز متكفل گردید. در اثر توجهات زیاد آن حضرت، هر یك از فرزندان امام كاظم (علیه‌السلام) به مقامی والا دست یافتند و زبانزد همگان گشتند. «ابن صباغ ملكی» در این باره می گوید: «هر یك از فرزندان ابی الحسن موسی معروف به كاظم، فضیلتی مشهور دارد». بدون تردید، پس از حضرت رضا (علیه‌السلام) در میان فرزندان امام كاظم (علیه‌السلام)، حضرت معصومه (سلام الله علیها) از نظر علمی و اخلاقی، والامقام ترین آنان است. این حقیقت از اسامی، لقبها، تعریفها و توصیفاتی كه ائمه اطهار (علیه‌السلام) از ایشان نموده اند، آشكار است و این حقیقت روشن می سازد كه ایشان نیز چون حضرت زینب (سلام الله علیها) «عالمه غیر معلمه» بوده است. آنچه مسلم است اینكه، در میان فرزندان امام كاظم (علیه‌السلام) پس از حضرت رضا (علیه‌السلام)، حضرت معصومه (سلام الله علیها) از نظر علمی و اخلاقی، والا مقام ترین آنان است. این حقیقت از اسامی و القاب و تعریفها و توصیفهایی كه ائمه اطهار (علیه‌السلام) از وی نموده اند، هویداست و با توجه به این حقیقت كه ارتباط تنگاتنگ و غیر قابل انفكاكی میان تهذیب نفس و طی مدارج اخلاقی و عرفانی و حصول علوم اصیل الهی و حكمت وجود دارد، می توان به رتبه و مقام علمی غیرقابل توصیف حضرت معصومه (سلام الله علیها) پی برد و به این نكته واقف گشت كه ایشان نیز چون حضرت زینب (سلام الله علیها) عالمه غیر معلمه بود.آنچه سخن فوق را تأیید می كند، روایت صالح بن عرندس حلی، عالم بزرگوار شیعی قرن نهم در كتاب «كشف اللئالی» است. وی گوید: روزی جمعی از شیعیان به قصد دیدار حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) و طرح سؤالهایی از ایشان به مدینه منوره مشرف شدند. چون امام كاظم (علیه‌السلام) در مسافرت بود، سؤالهای خود را به حضرت معصومه (سلام الله علیها) كه در آن هنگام كودكی خردسال بیش نبود، تحویل دادند. فردای آن روز برای بار دیگر به منزل امام شرف حضور پیدا كردند، لیكن هنوز ایشان از سفر برنگشته بود. چون ناگزیر به بازگشت بودند، مسایل خود را مطالبه نمودند تا در مسافرت بعدی خدمت امام برسند. غافل از این كه حضرت معصومه جواب پرسشها را نگاشته است. وقتی پاسخها را ملاحظه كردند، بسیار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاری فراوان، شهر مدینه را ترك گفتند. از قضای روزگار، در بین راه با امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) مواجه شده، ماجرای خویش را باز گفتند. چون امام پاسخ سؤالها را مطالعه كرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها»؛ پدرش فدایش!
از دیگر ویژگیهای حضرت معصومه (سلام الله علیها)، ورود زیارتنامه ای از سوی معصومان (سلام الله علیها) درباره ایشان است. كه پس از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، ایشان تنها بانوی بزرگواری است كه زیارت مأثور دارد. بانوان برجسته ای چون آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت خویلد، فاطمه ام البنین، زینب كبری، حكیمه خاتون و نرجس خاتون كه هیچ شك و تردیدی در مقام بلند و جایگاه رفیع آنها نیست، هیچ یك زیارت مأثور از سوی معصومان (سلام الله علیها) ندارند و این نشان دهنده مقام والای این بانوی گرانقدر اسلام است.
برگزیدن شهر قم
همانگونه كه اشاره شد، محبت و مودت این خواهر و برادربزرگوارش امام هشتم (علیه‌السلام) مثال زدنی بود، به گونه ای كه مفارقت امام هشتم (علیه‌السلام) برای حضرت معصومه (سلام الله علیها) بسیار سخت بود. جدایی حضرت معصومه (سلام الله علیها) نیز برای امام هشتم (علیه‌السلام) قابل تحمل نبود. لذا پس از استقرار امام هشتم (علیه‌السلام) در مرو، نامه ای خطاب به حضرت معصومه (سلام الله علیها) مرقوم فرموده، آن را توسط غلام مورد اعتمادی به مدینه ارسال نمود.آنچه جالب توجه است اینكه حضرت رضا (علیه‌السلام) به غلام دستور داد كه در هیچ منزلی توقف نكند، تا آن مرقومه را در اندك زمان ممكن به مدینه منوره برساند.
حضرت معصومه (علیه‌السلام) نیز به مجرد دریافت دست خط برادر، رخت سفر بست.ایشان پس از طی مسافت بسیار و پس از آنكه به شهر ساوه رسید، بیمار شد. چون توان رفتن به خراسان را در خود ندید، تصمیم گرفت به قم برود. یكی از نویسندگان در این باره كه چرا حضرت معصومه (سلام الله علیها) شهر قم را برگزید، می نویسد: " بی تردید می توان گفت كه آن بانوی بزرگ، روی ملهم و آینده نگر داشت و با توجه به آینده قم و محوریتی كه بعدها برای این سرزمین پیش می آید - محوریتی كه آرامگاه ایشان مركز آن خواهد بود - بدین دیار روی آورد. این جریان به خوبی روشن می كند كه آن بانوی الهی، به آینده اسلام و موقعیت این سرزمین توجه داشته و خود را با شتاب بدین سر زمین رسانده و محوریت و مركزیت آن را با مدفن خود پایه ریزی كرده است.
فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از جمله راویان گرانقدر و عظیم الشأن آل محمد(ص) است. ایشان از پدر گرامی خویش و اجداد شریف و بزرگان و جمعی از خاندان جلیل القدرش احادیثی نقل كرده كه قابل قبول علمای شیعی و سنی است.
در این مجال، به پنج روایت از این مجموعه از سوی ایشان اشاره می كنیم :
1 ابوالخیر شمس الدین محمد بن محمد بن جزری شافعی (م 833) در كتاب «اسنی المطالب فی منافب سیدنا علی بن ابی طالب» سخن حضرت فاطمه دختر پیامبر (ص) را آورده است:
«... آیا فرمایش رسول خدا - صلی ا... علیه و آله - را در روز غدیر به فراموشی سپرده اید كه فرمود: هر كه من مولای اویم، پس علی مولای اوست... و سخن دیگر رسول خدا صلی ا... علیه و آله را؛ تو (ای علی!) نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی علیه السلام هستی؟!»
در سند روایات فوق این اشخاص وجود دارند: بكر بن احمد قصری، فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام)، فاطمه (معصومه) و زینب و ام كلثوم دختران امام كاظم (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام صادق (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام باقر (علیه‌السلام)، فاطمه دختر امام سجاد (علیه‌السلام)، فاطمه و سكینه دختران امام حسین (علیه‌السلام)، ام كلثوم دختر فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و كسانی كه پیش از بكربن احمد در این سلسله هستند.
2 در روایت دیگری نظیر روایت فوق از لسان مبارك رسول ا... صلی ا... علیه و آله آمده است: «من كنت مولاه فعلی مولاه»؛ هر كه من مولا و رهبر او هستم، علی رهبر و مولای اوست.
در سند این روایت، اشخاص ذیل وجود دارند: فاطمه دختر گرامی امام رضا (علیه‌السلام)، زینب و ام كلثوم و فاطمه دختران گرامی امام كاظم (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام صادق (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام باقر (علیه‌السلام)، فاطمه دختر گرامی امام سجاد (علیه‌السلام)، فاطمه و سكینه دختران گرامی امام حسین (علیه‌السلام)، ام كلثوم دختر گرامی حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و حضرت زهرا (سلام الله علیها).
3- حدیث دیگر را محمد غماری شافعی در كتاب خویش بدین طریق نقل كرده است:
از فاطمه دختر حسین رضوی، از فاطمه دختر محمد رضوی، از فاطمه دختر ابراهیم رضوی، از فاطمه دختر حسن رضوی، از فاطمه دختر محمد موسوی، از فاطمه دختر عبدا... علوی، از فاطمه دختر حسن حسینی از فاطمه دختر ابی هاشم حسینی از فاطمه دختر محمدبن احمدبن موسی مبرقع از فاطمه دختر احمدبن موسی مبرقع از فاطمه دختر موسی مبرقع از فاطمه دختر امام رضا (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام صادق (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام باقر (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام سجاد (علیه‌السلام) از فاطمه دختر امام حسین (علیه‌السلام) از زینب دختر امیرمومنان (علیه‌السلام)از فاطمه سلام ا... علیها دختر رسول خدا صلی ا... علیه و آله.
در این روایت حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به نقل از رسول خدا(ص) می فرماید: «آگاه باشید، هر كس با دوستی آل محمد بمیرد، شهید مرده است!»
روایت مزبور به حدیث «فاطمیات» مشهور است. چون جز دو تن از كسانی كه در سلسله آن وجود دارند، بقیه «فاطمه» نام دارند.
حضرت فاطمه (سلام الله علیها) پس از ورود به شهر قم، تنها هفده روز در قید حیات بود و سپس دعوت حق را لبیك گفت و به سوی بهشت برین پرواز كرد. این حادثه در سال 201 هجری رخ داد.
پی نوشت ها :
1 الفصول المهمه
2 كشف الغمه، ج 3، ص 30
3 كریمه اهل بیت، (با تصرف)
4 - فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر، ص 58 و 57 و اعلام النساء، ص 577
5- بحارالانوار، ج 65
6- فاطمه بنت الامام موسی بن جعفر، ص 61
7- ناسخ التواریخ، ج 3
