سهم زنان در وقف نسخه‏ های خطی ترجمه‏ های فارسی قرآن کریم

یکی از موارد وقف کتاب وقف مصحف هایی از قرآن کریم است که دارای ترجمه پارسی هستند. تاکنون بیش از هزار نسخه خطی از ترجمه‏های فارسی قرآن کریم شناسایی شده، که تعداد قابل توجهی از آنها وقفی است. در این نوشته سهم زنان در وقف نسخه‏های خطی ترجمه فارسی قرآن بررسی شده است.

قرآن کریم از کتابهایی است که در عرضه وقف رتبه اول را دارد. اغلب مصحف‏های موجود در کتابخانه‏های ایران و جهان، نشان وقف دارند. در این میان مصحف‏های دارای ترجمه ی پارسی دار نیز اغلب وقفی هستند.

تاکنون بیش از هزار نسخه از مصحف های همراه با ترجمه فارسی شناسایی گردیده است. (ر.ک: صدرایی خویی، 1383) در بین مصحف‏های ترجمه دار وقف شده، تعداد قابل توجهی از آنها توسط زنان وقف شده است.
 

کتابخانه هایی دارای این مصحفها

اغلب مصحف های مترجم وقف شده از سوی زنان، در کتابخانه‏های ایران نگهدای می‏شود که آمار به دست آمده در این مورد بدین ترتیب است:

کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، (49 نسخه) ؛ کتابخانه آستانه قم، (4 نسخه) ؛ کتابخانه خزانة الروضة الحیدریة، نجف، عراق، (یک نسخه) ؛ کتابخانه شاه چراغ، شیراز، (2 نسخه) ؛ موزه آستانه قم، قم، ایران، (7 نسخه) ؛ نسخه متعلق به آقای حاج محمد علی تاجر اصفهانی، کرمانشاه، (1 نسخه).
 

کهن ترین مصحف مترجم وقف شده از سوی زنان

کهن‏ترین مصحف با ترجمه فارسی که از سوی زنان وقف شده، متعلق به سال 1059ق، قمری است. این مصحف را حاجیه فاطمه خانم بنت میر شرف‏الدین از اولاد امیر شمس‏الدین چارمناری در روز سه شنبه 22 شعبان 1059ق (در زمان سلطنت شاه جهان) در هند وقف نموده است.

البته این مصحف ابتدا به دستور این زن فرهنگ دوست - که گویا از زنان سلطنتی هند بوده - در شهر آگره هند، نویسانیده شده و سپس از سوی وی وقف شده است.

پس از آن به ترتیب در قرن یازدهم سه مصحف مترجم، قرن دوازدهم چهار مصحف مترجم ، قرن سیزدهم 37 مصحف مترجم و قرن چهاردهم 15 مصحف ترجمه دار فارسی از سوی زنان وقف شده است.

در قرن سیزدهم که آموزش و تعلیم زنان ترویج گردید و گامهایی برای تحصیل زنان برداشته شد تعداد واقفان زن به صورت قابل توجهی افزایش یافته است.

در بین زنان واقف این دوره، شاه بیگم ضیاءالسلطنة دختر فتحعلی شاه قاجار هم کاتب مصحف بوده که در ربیع‏الاول 1265ق، تحریر مصحف را تحریر و در همان تاریخ وقف نموده است.

دیگر واقفان زن این دوره نیز اغلب از وابستگان و حرم سراهای دربار قاجار بوده‏اند زیرا برای بقیه زنان با سواد شدن در این دوره کاری دشوار بود و با باورهای حاکم بر جامعه آن روزگار تحصیل زنان، هماهنگی نداشت.
 

زنان واقف

زنانی که واقف این نسخه‏ها بوده‏اند و از رهگذر وقف خدمت قابل توجهی به حفظ این آثار علمی و فرهنگی نموده‏اند عبارتند از:
 

بانو جهان ارشد بختیاری

وی در خرداد 1339ش، مصحفی را بر آستان قدس رضوی در مشهد، وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق متوسط و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 341، نسخه شماره 1964).
 

بانو مهر آسا سپهبدی

وی در 26محرم 1350ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط عبدالوهاب شیرازی تحریر و در 15 ربیع‏الاول 1261ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است.
(گلچین معانی، 1354، ص 320، نسخه شماره 1578).
 

بی ‏بی بلوچ

بی بی بلوچ، در 2 شوال 1211ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. متن و ترجمه این مصحف در اواخر قرن یازدهم یا اوائل قرن دوازدهم هجری تحریر شده است.

ترجمه این مصحف تحت‏اللفظی نارسا که از ویژگی‏های لغوی نیز بی‏بهره است.

این ترجمه به خط نستعلیق خوش و به رنگ سرنج در لا به لای سطور کتابت شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 174، نسخه شماره 1918).
 

بی ‏بی ‏جان خانم

وی دخترمولادادخان است و در شعبان 1220ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن در قرن دوازدهم هجری صورت گرتفه ولی تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است.

این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ سرنج در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 221؛ گلچین معانی، 1354، ص 287، نسخه شماره 132).
 

بی ‏بی ‏خانم

وی در ربیع‏الثانی 1313ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط محمدصادق در سال 1248ق تحریر شده تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است.

این ترجمه به خط نستعلیق و رنگ شگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. نسخه موجود از آغاز قرآن تا آیه 75 سوره هود را دربردارد.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 96، نسخه شماره 21797)
 

بیگم صاحبه

بیگم صاحبه در مهرماه 1325ش، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. تاریخ متن این کتاب نامعلوم ولی ترجمه متعلق به قرن یازدهم است. این ترجمه به فارسی ساده و به لهجه پارسی هند که به خط نستعلیق و به رنگ سرنج در لا به لای سطور تحریر شده است.

این مصحف از آغاز دارای افتادگی است و از آیه 45 سوره عنکبوت تا آخر قرآن را در بردارد.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 253، نسخه شماره 1792).
 

تاج ‏گل خانم

وی در صفر 1284ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تحریر متن آن در 28 ذی‏قعده 1275ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 315، نسخه شماره 456).
 

جهان بانو بیگم

وی دختر امیر قاسم بیک حاکم اصفهان در قرن یازدهم هجری است. مصحفی را که جهان بانووقف نموده، متن آن در حدود سده هفتم یا هشتم هجری تحریر شده است. ترجمه در لابلای سطور و به فارسی استوار، به خط نستعلیق کهن و به رنگ شنگرف، تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 129، نسخه شماره 403).
 

حاجیه سلطان صفیه

وی دختر دختر عباس میرزا نائب‏السلطنه و همسر محمودخان قراگوزلو است و در 1270ش، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق خوش در لا به لای سطور تحریر شده ‏است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 345، نسخه شماره 1670).
 

حاجیه شاهزاده خانم

وی همسر نصرةالدوله و مادر عمیدالدوله است و در 3 شوال 1297ق، مصحفی را بر آستان حضرت معصومه3 وقف نموده که متن به خط محمدطبیب اصفهانی پسر حاجی میرزا محمدمهدی قاری تحریر و در 5 ذی‏قعده 1244ق، پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است.

این ترجمه به خط نسخ ریز و در لا به لای سطور تحریر شده است.(دانش پژوه، 1355، ص 9، نسخه شماره 135).
 

حاجیه منوره خانم هندی

منوره خانم، در سال 1156ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی، نموده است. متن این مصحف به خط عبدالمؤمن بن میان حمید در صفر 1072ق، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه معلوم نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 164، نسخه شماره 490).
 

حسن زیبا

وی همسر میرزا جلال‏الدین محمد (طبیب سابق حرم علیه عالیه)، بوده و در محرم 1127ق، مصحفی را بر آستان مقدس رضوی وقف نموده است.

تاریخ کتابت متن و ترجمه این مصحف نامعلوم است و ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 240، نسخه شماره 936).
 

حمیده خاتون

حاجیه حمیده خاتون به وسیله خانم طاهره فاضلی در جمادی‏الاول 1248ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. تاریخ تحریر متن این مصحف نامعلوم است و ترجمه به دست شخصی به نام »علی‏نقی ساروی کلانتری« کتابت شده است.

وی تحریر این ترجمه را در روز سه شنبه 16 ربیع‏الاول 1253ق به پایان رسانیده است. این ترجمه به خط نستعلیق خفی تحریری و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور نوشته شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 300، نسخه شماره 1848).
 

خاتون جان

مصحف وقفی خاتون جان قرن یازدهم وقف شده و متن آن در قرن هشتم یا نهم هجری تحریر شده و ترجمه آن هم متعلق به همان دوره بوده و به خط نسخ تحریری و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 117، نسخه شماره 2149).
 

خازن ‏الملوک یاوری

وی در سال 1343ش، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. متن این به خط علی نقی در 1127ق، تحریر شده و تاریخ ترجمه نیز متعلق به همان دوره بوده ولی تاریخ آن مشخص نیست. این ترجمه به خط نستعلیق خفی خوش و به رنگ شنگرف در لابه‏لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 204، نسخه شماره 1894).
 

خازنة الدولة

این خانم قرآنی را در جمادی الثانی 1253ق، وقف مزار فتحعلی شاه در قم نموده است. در متن وقف نامه وی را با لقب »بلقیس سیرت مریم سریرت« یاد شده است. متن این مصحف در 26 ربیع الاول 1099ق، تحریر شده و ترجمه تاریخش مشخص نیست.

(دانش پژوه، 1355، ص 31، نسخه شماره 311. این مصحف غیر از مصحفی است که با همین شماره در فهرست آستانه قم، دانش پژوه)، صفحه 66، معرفی شده است.
 

خانم جان

وی دختر مرحوم آقا اسماعیل است و در سوم رمضان‏المبارک 1217ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر سده دوازدهم هجری و تاریخ تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 242، نسخه شماره 695).
 

خواهر محمد تقی ‏خان و خواهر محمد حسن ‏خان

این دو زن که نام آنها در وقف نامه ذکر نشده و با عنوان خواهر محمد تقی خان و خواهر محمد حسن خان یاد شده‏اند مصحفی را در سال 1110ق وقف نموده‏اند.

متن این مصحف به خط فتح اللَّه بن احمد بن علی وزّان در ذی‏قعده 886ق، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه معلوم نیست و به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 123، نسخه شماره 435).
 

دختران شیخ اسماعیل جامی احمدی

در صفرالمظفر 1237ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده‏اند که گویا ارث پدری آنها بوده است. متن این مصحف در سال 1143ق تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 208؛ فرهنگنامه قرآنی، ج 1، ص68، نسخه شماره 365).
 

دلشاد میرزا

وی دختر عباس میرزا است و در سال 1261ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط عبداللَّه بن حاج جعفر جیلانی تحریر و در صفر 1249ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط شکسته نستعلیق خفی و به رنگ شنگرف در لابه‏لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 298، نسخه شماره 1678).
 

زینب خانم

وی دختر باباعلی است و در رمضان‏المبارک 1260ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. تاریخ تحریر متن این مصحف قرن یازدهم هجری، ولی تاریخ ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.

از این مصحف، سوره فاتحه افتاده و برگ‏هایی از سوره زمر در وسط سوره رحمن صحافی شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 188، نسخه شماره 750).
 

زینب خانم حاجی رستم قندهاری

زینب خانم، در شوال 1250ق، مصحفی را وقف نموده، که متن آن تحریر قرن نهم ولی تاریخ ترجمه معلوم نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر گردیده و از سوره »همزه« به بعد بدون ترجمه بازنویسی شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 142، نسخه شماره 216).
 

زینب نساء خانم

وی در 22 شعبان 1217ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه نامعلوم است. و ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 228، نسخه شماره 629).
 

سیده معصومه بیگم

وی در جمادی‏الاولی 1281ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر حدود سده دوازدهم و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(گلچین معانی، 1354، ص 286، نسخه شماره 323).
 

شاه بیگم ضیاء السلطنة

وی دختر فتحعلی شاه قاجار است و مصحفی را به خط خود تحریر نموده و در ربیع‏الاول 1265ق، به پایان رسانده، و در همین تاریخ آن را بر آستان حضرت معصومه وقف نموده است. ترجمه این مصحف به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر شده است.(فهرست آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 30، نسخه شماره 305).
 

شاهزاده مهد علیا فخرالدوله

وی مصحفی را بر مرقد فتحعلی‏شاه واقع در جوار آستان حضرت معصومه، در 15 رجب 1250ق، وقف نموده که متن آن به خط ربیع بن محمداسماعیل خوانساری در سال 1241ق، تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خطِ محمدباقر خوانساری، به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.
(دانش پژوه، 1355، ص 30، نسخه شماره 309).
 

شاهزاده نواب خانم

وی دختر بهرام میرزا معزالدوله است در ذی‏قعده 1303ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط ابوالحسن یزدی تحریر و در جمادی‏الاولی 1246ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق متوسط و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 293، نسخه شماره 1677).
 

شاه ‏نساء خانم

وی در شعبان 1248ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق آمیخته به شکسته و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 351، نسخه شماره 1722).
 

شرف جهان خانم

او همشیره ابوالحسن خان است و در روز آدینه 12 رجب 1157ق، مصحفی ترجمه دار را بر روضه حضرت معصومه، وقف نموده است. تاریخ تحریر متن قرن دهم بوده و تاریخ ترجمه مشخص نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.

این مصحف مترجَم در ده مجلد (هر مجلد شامل سه جزء) کتابت شده که مجلد 9 و 10 آن (شامل جزءهای 25 - 30) مفقود است.دانش پژوه، 1355، ص 67، کتابخانه آستانه قم، قم، نسخه‏های شماره 336 تا 344.
 

شریفه بیگم

شریفه بیگم دختر میر سید محمد استرآبادی است که در ذی‏حجه سال 1201ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است.

متن این مصحف در 1021ق، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه مشخص نیست. ترجمه این مصحف به خط نسخ و به شگرف در لا به لای سطور تحریر شده‏است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 157؛ فرهنگنامه قرآنی، ج 1، ص64، نسخه شماره 1127).
 

شهربانو خانم

وی در سال 1262ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط نصراللَّه بن عنایت‏اللَّه فراهانیتحریر و در اول رجب 1242ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق متوسط و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 288، نسخه شماره 386).
 

صاحب سلطان خانم

وی در 1274ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط محمدابراهیم خوانساری تحریر و در ربیع‏الاول 1264ق پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 309، نسخه شماره 1544).
 

صبیه حاج ملا محمد علی قاینی

وی در سلخ ذی‏حجه 1312ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر سال و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق شکسته نازیبا و به رنگ شنگرف در لابه لای سطور تحریر شده است.این مصحف از آغاز قرآن تا پایان سوره ماعون را در بر دارد.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 358، نسخه شماره 1889).
 

صبیه حاجی علینقی

وی در جمادی‏الثانی 1308ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر قرن دوازدهم و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه روان بوده و به خط نستعلیق خوانا و به رنگ سرنج در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 238، نسخه شماره 331).
 

ضعیفه ترشیزیه

زنی که از وی با عنوان ضعیفه ترشیزیه یاد شده، در ذی‏حجه 1292ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که عوض حق الارث وی بوده است. متن این مصحف به خط محمدابراهیم بن حاجی ملا محمد تحریر سال 1207ق، و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است.

این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ سرنج در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 264، نسخه شماره 2112).
 

طیب ‏النساء خانم

وی دختر حاج محمدهاشم تبریزی است و در محرم‏الحرام سال 1212ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر قرن دوازدهم و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ سرنج در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 220، نسخه شماره 238).
 

علوالدوله ایروانی

وی در شعبان 1333ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر شده است.
(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 346، نسخه شماره 1674).
 

فاطمه خانم

وی در شوال سال 1203ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. متن این مصحف در سال 1022ق، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه مشخص نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و رنگ شگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 157، نسخه شماره 1747).
 

فاطمه خانم

حاجیه فاطمه خانم دختر میر شرف‏الدین از اولاد امیر شمس‏الدین چارمناری است. وی در شهر آگره هند دستور کتابت و آماده سازی مصحفی را داده و پس از آن در روز سه شنبه 22 شعبان 1059ق (در زمان سلطنت شاه جهان)، آن را وقف نموده است.

متن این مصحف به خط اللَّه قلی بن شاه قلی تحریر و در سه شنبه اواسط ربیع الاول 1059ق، پایان یافته است. ترجمه نیز در همین تاریخ تحریر شده ولی کاتب آن مشخص نیست. این ترجمه به خط نسخ و به رنگ شگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 163، نسخه شماره 781).
 

فاطمه خانم

وی در 1273ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن نامعلوم و ترجمه به خط نستعلیق خوانا و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. کاتب ترجمه معلوم نیست ولی کتابت ترجمه در سال 1268 هجری صورت گرفته است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 311، نسخه شماره 2190).
 

فاطمه سلطان

وی دختر عبدالباقی خان ولد آقا محمدعلی نقاش‏باشی شیرازی است و در 20 ربیع‏الاول 1285ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق متوسط و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 336، نسخه شماره 195).
 

فاطمه سلطان خانم

وی در ذیقعدةالحرام 1313ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه آن نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. بخش‏هایی از نسخه موجود بدون ترجمه است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 326، نسخه شماره 637).
 

فانیذی خانم

او دختر حاجی محمدعلی قزوینی و در 25 رمضان 1090ق، مصحفی را وقف نموده است. متن این مصحف در قرن هشتم تحریر شده ولی تاریخ ترجمه معلوم نبوده و در لابلای سطور تحریر شده است.( فرهنگنامه قرآنی، ج 1، ص 56، نسخه شماره 837).
 

فخرالدوله

وی به شادی روان خاقان مغفور در ربیع‏الاول 1259ق، مصحفی را بر آستان حضرت معصومه، وقف نموده که متن آن تحریر در جمادی‏الثانی 1256ق تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. کتابت این ترجمه در سال 1259 به پایان رسیده است.( فهرست آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 32، نسخه شماره 313).
 

کوکب خانم بهجة السلطنة

در جمادی‏الاولی 1334ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تحریر آن در قرن دوازدهم صورت گرفته ولی تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. ترجمه به خط نستعلیق شکسته خفی و به رنگ شنگرف در لابه‏لای سطور تحریر شده است.

(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 222؛ گلچین معانی، 1354، ص 296، نسخه شماره 119 ) (شماره نسخه در راهنمای گنجینه قرآن 116 ذکر شده است).
 

گل بی ‏بی خانم

وی دختر مرحوم حسنعلی و همسر اللَّه یارخان بیگلربیگی است و در ماه رجب سال 1294ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن و ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 332، نسخه شماره 454).
 

گلنار خانم

وی صبیّه حضرتقلی چوله‏ای است و در 26 محرم الحرام 1267ق، مصحف مترجمی را وقف نموده است. متن مصحف متعلق به قرن هفتم یا هشتم بوده و ترجمه فارسی به خط نسخ کهن خوش و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. اوراقی از آغاز و انجام آن و از سوره ذاریات تا سوره جمعه بدون ترجمه نونویسی شده است.

این نسخه از آغاز و انجام دارای افتادگی است و از آیه 225 سوره بقره تا اواخر سوره مدثر را دربردارد.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 115؛ فرهنگنامه قرآنی، ج 1، ص52، نسخه شماره 1907).
 

گوهر خانم

وی دختر آقا حسین نیشابوری است و در ربیع‏الاول 1258ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط هاشم موسوی در سال 1241ق تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق متوسط خفی و به رنگ شنگرف در لابه‏لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 286، نسخه شماره 1817).
 

محترم خانم

وی در سال 1271ق، مصحفی را وقف نموده که متن آن به خط کربلایی ابوطالب طالقانی در سال 1270ق، تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نسخ ریز و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.( بهروزی، علینقی، 1360، ج 1، ص 24، نسخه شماره 1028).
 

معصومه خانم

وی دختر آقا نوروز قندهاری است و در ذی‏قعده 1228ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که تاریخ تحریر متن قرن دوازدهم در شهر احمد شاهی (قندهار) و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 229؛ گلچین معانی، 1354، ص 294، نسخه شماره 581).
 

معصومه خانم

وی دختر میرفتاح ملایری در 1368ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط هاشم در سال 1368ق تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به رنگ شنگرف تحریر شده است.( فهرست آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 71، نسخه شماره 378).
 

ملک الحاجیه

وی دختر حاجی محمدابراهیم ملک‏التجار است و در 3 ذی‏حجه 1351ق، مصحفی را بر آستان حضرت معصومه (ع) وقف نموده که متن آن به خط سلیمان موسوی تحریر و در 27 ذیقعده سال 1205ق در کشمیر پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.( فهرست آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 27، نسخه شماره 239).
 

ملک ‏زاده خانم

وی به شادی روان محمدشاه قاجار در جمادی‏الاول 1244ق، مصحفی را بر آستان حضرت معصومه3 وقف نموده که متن آن به خط عبداللَّه بن حاجی محمدجعفر گیلانی در دهه دوم شوال 1236ق تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.( آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 33، نسخه شماره 324).
 

موجود خانم

وی دختر محمد امین زنگنه است و در شعبان 1223ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است.متن این مصحف به خط شاه‏تقی بن شاه‏تقی استرآبادی، در اول رجب 1027ق، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه معلوم نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 159؛ فرهنگنامه قرآنی، ج 1، ص66، نسخه شماره 994).
 

مهد علیا و ستر کبری شاه جهان

وی به شادی روان مادرش در 1230ق، مصحفی را بر آستان حضرت معصومه3 وقف نموده که متن آن به خط محمد اسماعیل به دستور حسن‏علی‏میرزا در رجب 1225ق، تحریر شده و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف تحریر شده است.( فهرست آستانه قم، دانش‏پژوه، ص 10، نسخه شماره 137).
 

نور شرف خانم

نور شرف خانم مشهور به جانی خانم، در شهریور 1340ش، مصحفی را وقف نموده است. تاریخ تحریر متن این مصحف مشحص نیست ولی ترجمه در قرن دهم یا یازدهم هجری تحریر گردیده است. این ترجمه تحت‏اللفظی و به خط نستعلیق شکسته متوسط خفی و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 213، نسخه شماره 1899).
 

نوری شرف خانم

نوری شرف خانم مشهور به نبات خانم دختر محمدرضاخان قاجار قزوینی، است. او مصحف مترجمی را در ذی حجه 1331ق، وقف آستان حضرت معصومه3 وقف نموده است. متن این ترجمه در قرن دهم یا یازدهم، تحریر شده ولی تاریخ ترجمه مشخص نیست. این ترجمه به خط نستعلیق و به شنگرف تحریر شده است.( دانش پژوه، 1355، ص 44، نسخه شماره 24).
 

والده محمد تقی

وی مصحفی را - بدون ذکر تاریخ وقف - بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن تحریر قرن دوازدهم و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است. و در این مصحف از آغاز قرآن تا آیه 24 سوره زمر دارای ترجمه است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 223، نسخه شماره 363).
 

والده یمین‏الدوله و جلال‏الدوله

وی در صفرالمظفر 1284ق، مصحفی را بر آستان قدس رضوی وقف نموده که متن آن به خط محمدحسین حسینی طالقانی اورازانی تحریر و در 27 جمادی‏الاولی 1274ق، پایان یافته و تاریخ تحریر ترجمه نامعلوم است. این ترجمه به خط نستعلیق و به رنگ شنگرف در لا به لای سطور تحریر شده است.(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 315، نسخه شماره 385).

همدم خانم

وی دختر میرزا تقی‏خان امیرکبیر است و در ذی‏قعده 1284ق، مصحفی را وقف آستان قدس رضوی نموده است. متن این مصحف زین‏العابدین یزدی ابن آقا احمد بن آقا عبدالرحیم قزوینی (کاتب نوشته است که این هفدهمین قرآنی است که تحریر نموده است.

گویا یکی دیگر از قرآن‏های تحریر شده به خط وی، قرآن مترجم شماره 1992 آستان قدس رضوی است که در سال 1227 برای آقا صانع تحریر نموده است) در 17 صفر 1260 و ترجمه به خط آقا احمد فرزند محمد علی امام جمعه یزد، تحریر شده است.

مترجم این مصحف محمدهادی بن محمدصالح مازندرانی (1120ق) است که قبل از سال 1115ق، این ترجمه را انجام داده است.ملا هادی مازندرانی نوه دختری ملا محمد تقی مجلسی از ادیبان و مترجمان متون دینی در عصر صفویه است و به همین دلیل به ملا هادی مترجم مشهور است.

مأخذ:
الذریعه، ج 4، ص 127؛ فهرست نسخه‏های خطی فارسی، منزوی، ج 1، ص 16؛ فهرست ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج 1، ص 199.
(آصف فکرت، 1363، ج 1، ص 306، نسخه شماره 1482).
نویسنده:علی صدرایی خویی
این مقاله در تاریخ 1402/11/11 بروز رسانی شده است