بررسی و مقایسه قصه اسماعیل (علیه السلام) در قرآن و تورات

نام اسماعیل ذبیح فرزند ابراهیم علیه‏السلام در یازده مورد از قرآن ذکر شده و در هفت سوره از قرآن سخن از ایشان به‏میان آمده است.(1)
ایشان اوّلین فرزند ابراهیم علیه‏السلام و جدّ پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏باشند. قرآن وی را چنین توصیف و معرفی می‏کند:
«او انسانی بردبار و حلیم بود».(2)
او در سن طفولیت در وادی بی‏آب و علف (مکه) در کنار حرم الهی اسکان داده شد.(3)
او در ساخت کعبه همراه و کمک پدرش ابراهیم علیه‏السلام بود و از طرف خدا مأمور شده بود که به همراه پدرش خانه خدا (کعبه) را برای طواف‏کنندگان، مجاوران، رکوع‏کنندگان و سجودکنندگان از بت و آلودگی‏ها پاک و پاکیزه نماید.(4)
خداوند متعال به پدرش ابراهیم علیه‏السلام فرمان داد که او را ذبح نماید، او همانند پدر در برابر فرمان خدا تسلیم شد و خود را برای ذبح شدن آماده کرد، اما خداوند متعال ذبح عظیمی را فدای او گردانید.(5)
او در نزد خدا از برگزیدگان و نیکان است.(6)
او از صابران و شایستگان بود و خداوند متعال او را در رحمت (خاص خود) وارد ساخت.(7)
او از پیامبرانی بود که وحی خدا بر ایشان نازل می‏شد.(8)
او از پیغمبرانی بود که خداوند ایشان را بر جهانیان به نبوت و هدایت الهی برتری بخشید.(9)
و او برخلاف عقیده یهود و نصارا نه یهودی بود و نه نصرانی و بلکه پیغمبر خدا و موحّد و پیرو آیین توحیدی پدرش ابراهیم علیه‏السلام بود.(10)
اما توراتِ موجود، راجع به آن‏حضرت می‏گوید پدرش ابراهیم علیه‏السلام از خدا خواست که اسماعیل در حضور او (خدا) زیست کند. خدای سبحان در جواب خواسته ابراهیم فرمود: به او (اسماعیل) برکت خواهد داد و (نسل) او را زیاد خواهد کرد و دوازده رییس و امّتی عظیم از او پدید خواهند آمد اما در هرحال تورات می‏گوید خدا عهدش را با اسحاق علیه‏السلام استوار گردانید.(11) و اسماعیل علیه‏السلام با این‏که فرزند بکر و بزرگتر است وارث ابراهیم نخواهد بود ونسل و ذریّه ابراهیم علیه‏السلام تنها از طریق اسحاق خواهد بود.(12) این در حالی است که مسأله نخست زادگی از مسائل مهم تورات است. بر اساس تعالیم توراتِ کنونی، فرزند ارشد دارای حق و حقوق خاصی است. تورات می‏گوید نخست‏زادگان پسر، دوبرابرِ دیگران حق ارث دارند.(13) و نیز نخست‏زاده اگر پسر باشد بایستی خدمت‏گزار خداوند باشد.(14)
و همچنین در تورات آمده است: اگر مردی دو همسر داشته باشد و از هردو صاحب پسر شود و پسر بزرگترش فرزند همسر مورد علاقه‏اش نباشد حق ندارد ارث بیشتری به پسر کوچکترش؛ یعنی پسر زنی که وی او را دوست دارد بدهد. او باید دو سهم به پسر بزرگترش که نخستین نشانه قدرتش بوده و حق نخست‏زادگی به او می‏رسد، بدهد ولو این‏که وی پسر همسر مورد علاقه‏اش نباشد.(15)
اما این قانون در مورد اسماعیل علیه‏السلام که فرزند ارشد ابراهیم علیه‏السلام است نقض می‏شود! بلکه تورات‏نویسانِ نژادپرست، پا را فراتر نهاده و او (اسماعیل) را مردی وحشی و کسی که دست همه بر ضدّیت او و دست او بر ضدّیت همه‏کس دراز است معرفی کردند!(16)

قصه اسماعیل علیه‏السلام در قرآن و تورات

همان‏طور که پیشتر ذکر شد، در هفت سوره قرآن سخن از اسماعیل علیه‏السلام به‏میان آمده که داستان تولد و اسکان ایشان در مکه، ساخت کعبه توسط وی و پدرش ابراهیم علیه‏السلام و ذبح او را مطرح کرده است. و قصه آن‏حضرت در تورات در سفر پیدایش در فصل‏های 16، 17، 21 و 25 آمده است که داستان تولد و اخراج وی به همراه مادرش از خانه پدر و برخی مطالب دیگر را مطرح نمود.
قصه اسماعیل علیه‏السلام در قرآن و تورات تحت عناوین ذیل مورد بررسی و مقایسه قرار می‏گیرد:
1 ـ تولد اسماعیل علیه‏السلام .
2 ـ اسکان اسماعیل علیه‏السلام در مکه.
3 ـ اسماعیل علیه‏السلام و بنای کعبه.
4 ـ ذبح اسماعیل علیه‏السلام .
تولد اسماعیل علیه‏السلام (17)
قرآن و تورات در این جهت اتفاق دارند که سن زیادی از حضرت ابراهیم علیه‏السلام سپری شده بود، در حالی‏که او هیچ فرزندی نداشت. براساس آنچه که در تورات آمده، اسماعیل علیه‏السلام اولین فرزند آن‏حضرت در هشتادوشش سالگی‏اش از «هاجر» متولد شده است.(18) و قرآن هم بدون این‏که مقدار سن او را ذکر کند از قولش چنین نقل می‏کند: «حمد خدای را که در پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید».(19)
و نیز در قرآن از قول ابراهیم علیه‏السلام نقل می‏کند که او به‏هنگام هجرت از سرزمین «اور» به «کنعان» عرضه داشت: «پروردگارا! به من از فرزندان صالح ببخش».(20)
و این در زمانی است که سن زیادی از او سپری شده بود.
و همچنین قرآن و تورات در این جهت اختلافی ندارند که اسماعیل علیه‏السلام اولین فرزند حضرت ابراهیم علیه‏السلام است و بعد از او (براساس آنچه که در تورات آمده، حدود چهارده سال بعد)(21) فرزند دیگرش (حضرت اسحاق) متولد شد.
به‏هرحال این مقدار مسلّم است که تا زمانی که ابراهیم علیه‏السلام در «اور» بود هیچ فرزندی نداشت و پس از هجرت به کنعان، صاحب فرزند شد. قرآن در این زمینه می‏گوید: حضرت ابراهیم به‏هنگام هجرت از «اور» ضمن دعایی از خداوند متعال خواسته که به او از فرزندان صالح ببخشد: (ابراهیم پس از نجات یافتن از آتش نمرودیان گفت:) به‏سوی پروردگارم او مرا هدایت خواهد کرد.
پروردگارا! به من از صالحان [= فرزندان صالح] ببخش.
ما او را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم.(22)
و از این‏جا به‏بعد قرآن داستان ذبح اسماعیل علیه‏السلام را مطرح می‏کند که در بحث ذبح اسماعیل خواهد آمد.
اما تورات دراین زمینه می‏گوید:
و سارای زوجه ابراهیم برای وی فرزندی نیاورد و او را کنیزی مصری هاجرنام بود.
پس سارای به ابرام گفت: اینک خداوند مرا از زاییدن بازداشت به کنیز من درآی شاید از او بنا شوم و ابرام سخن سارای را قبول نمود. و چون ده سال از اقامت ابرام در زمین کنعان سپری شد سارای زوجه ابرام کنیز خود هاجر مصری را برداشته او را به شوهر خود ابرام به زنی داد. پس به هاجر درآمد و او حامله شد... و هاجر از ابرام پسری زایید و ابرام پسر خود را که هاجر زایید اسماعیل نام نهاد. و ابرام هشتاد و شش‏ساله بود چون هاجر اسماعیل را برای ابرام بزاد.(23)

اسکان اسماعیل علیه‏السلام و هاجر در مکه

براساس نقل تورات پس از تولد اسحاق علیه‏السلام ابراهیم علیه‏السلام از سوی خدا مأمور می‏شود که طبق خواست همسرش «ساره» فرزندش اسماعیل را به همراه مادرش از خانه خود بیرون کند. این امر گرچه بر ابراهیم خلیل گران آمد اما خداوند او را مأمور ساخته که مطیع همسرش ساره باشد؛ چرا که نسل و ذریه ابراهیم از طریق اسحاق خواهد بود، نه اسماعیل:
«آن‏گاه ساره پسر هاجر مصری را که از ابراهیم زاییده بود، دید که خنده می‏کند پس به ابراهیم گفت این کنیز را با پسرش بیرون کن؛ زیرا که پسر کنیز با پسر من اسحاق وارث نخواهد بود.
اما این امر به‏نظر ابراهیم درباره پسرش بسیار سخت آمد.
خدا به ابراهیم گفت درباره پسر خود و کنیزت به‏نظرت سخت نیاید بلکه هرآنچه ساره به تو گفته است سخن او را بشنو؛ زیرا که ذرّیت تو از اسحاق خوانده خواهد شد.
و از پسر کنیز نیز امتی به‏وجود آورم؛ زیرا که او نسل تو است.
بامدادان ابراهیم برخاسته، نان و مشکی از آب گرفته به هاجر داد و آن‏ها را بر دوش وی نهاد و او را با پسر روانه کرد. پس رفت و در بیابان بئر شبع می‏گشت. و چون آب مشک تمام شد، پسر را زیر بوته گذاشت(24) و به مسافت تیر پرتابی رفته در مقابل وی بنشست؛ زیرا گفت موت پسر را نبینم و در مقابل او نشسته آواز خود را بلند کرد و بگریست. و خداوند آواز پسر را بشنید و فرشته خدا از آسمان هاجر را ندا کرده وی را گفت: ای هاجر، تو را چه شد؟ ترسان مباش؛ زیرا خدا آواز پسر را در آن‏جایی که او شنیده است برخیز و پسر را برداشته او را به‏دست خود بگیر؛ زیرا که از او امتی عظیم به‏وجود خواهد آورد.
و خدا چشمان او را باز کرد تا چاه آبی دید، پس رفته مشک را از آب پر کرد و پسر را نوشانید.
و خدا با آن پسر می‏بود و او نموّ کرده ساکن صحرا شد و در تیراندازی بزرگ گردید.
و در صحرای «فاران» ساکن شد و مادرش زنی از زمین مصر برایش گرفت.(25)
ظاهراً این داستان همان داستان مهاجرت هاجر و اسماعیل علیه‏السلام به سرزمین مکه است البته با تحریف‏ها و زیاده و نقصانی که در آن رخ داده است.
اما داستان اسکان اسماعیل و هاجر در مکه تنها در یک مورد از قرآن، آن‏هم بدون پرداختن به جزئیات ـ مطرح شده است. قرآن از قول حضرت ابراهیم علیه‏السلام نقل می‏کند که آن‏حضرت پس از اسکان اسماعیل و هاجر در مکه فرمود:
«پروردگارا ! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی‏آب و علفی در کنار خانه‏ای که حرم تو است ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند؛ تو دل‏های گروهی از مردم را متوجه آن‏ها ساز و از ثمرات به آن‏ها روزی ده، شاید آنان شکر تو را به‏جا آورند».(26)
اما در روایات اسلامی کم و بیش جزئیات این داستان مطرح شده است. و در روایتی از امام صادق علیه‏السلام نقل شده که حضرت فرمود:
برای ابراهیم علیه‏السلام هنگامی که در صحرایی از سرزمین‏های شام اقامت داشت، فرزندی از هاجر متولّد گردید که اسماعیل نام یافت. ساره همسر دیگر ابراهیم چون دارای فرزندی نبود، از این موضوع به‏شدّت متأثر و ناراحت گردید و موجبات ناراحتی ابراهیم علیه‏السلام را نیز فراهم کرد، ابراهیم علیه‏السلام در این‏باره به درگاه خداوند شکایت نمود، خداوند به وی وحی کرد که زن مانند دنده کج است اگر آن را به‏حال خود بگذاری از آن بهره‏مند شوی ولی راست کردن آن موجب شکسته شدن آن می‏گردد.
از آن پس، پروردگار او را امر فرمود که اسماعیل را با مادرش هاجر از آن سرزمین بیرون ببرد، ابراهیم علیه‏السلام عرض کرد: پروردگارا! آن‏ها را کجا ببرم؟
خداوند فرمود ایشان را به «حرم» و محل امن من و نخستین نقطه‏ای از زمین که آفریده‏ام؛ یعنی «مکه» ببر. در آن حال جبرائیل با «براق» به حضور ابراهیم آمد. ابراهیم، هاجر و اسماعیل را بر براق سوار نموده حرکت کردند و در میان راه به هر نقطه سرسبز و باصفایی که دارای درخت خرما و غیر آن و زراعت بود که می‏رسیدند، ابراهیم از جبرئیل می‏پرسید آیا مقصد ما این‏جا است؟ جبرائیل در جواب می‏گفت نه، تا این‏که بالأخره به مکه رسیدند، جبرئیل گفت مقصد این‏جا است. ابراهیم علیه‏السلام اسماعیل و هاجر را در محل خانه کعبه گذارد و در آن نقطه درختی بود که هاجر گلیمی را به‏منظور سایبان روی آن انداخت و در زیر آن نشست و از طرفی چون ساره از ابراهیم علیه‏السلام قول گرفته بود که در هیچ‏نقطه‏ای تا به‏منزل برگردد پیاده نشود، لذا ابراهیم علیه‏السلام بدون توقف قصد مراجعت کرد در این هنگام هاجر از ابراهیم پرسید: چرا ما را در این مکان که نه انیسی در آن دیده می‏شود و نه آب و زراعتی به‏چشم می‏خورد، می‏گذاری؟
ابراهیم گفت: من از جانب خداوند مأمورم که شما را در این نقطه بگذارم و بروم.
ابراهیم از آن‏جا به‏طرف محل اقامت عزیمت کرد و هنگامی که به «کدی» که کوهی است در «ذی‏طوی» رسید رو به‏سوی اسماعیل و هاجر برگردانید و به خداوند گفت:
رَبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنْ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنْ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ
و به راه‏پیمایی به‏سوی مقصد خود همچنان ادامه داد. وقتی که آفتاب بالاتر آمد و هوا گرم‏تر شد، اسماعیل سخت تشنه شد. هاجر برای به‏دست آوردن آب ـ در حالی‏که صدا می‏زد آیا انیسی در این وادی نیست؟ ـ رو به بیابان گذاشت تا به «مسعی» یعنی محل سعی میان صفا و مروه رسید و در این حال اسماعیل از نظر او ناپدید شد، برای دیدن او به بالای تپه «صفا» درآمد و نگاهی به بیابان انداخت «سرابی» درنظر او در جانب «مروه» ـ پدیدار گردید و چنین گمان کرد که آن آب است لذا از تپه صفا رو به بیابان فرود آمده برای به‏دست آوردن آب شتابان در حال حرکت بود تا این‏که اسماعیل از نظر وی مجدداً ناپدید شد و برای دیدن او به بالای تپه مروه رفت، ضمناً نگاهی به‏سوی بیابان افکند و «سرابی» در ناحیه صفا درنظر او نمایان شد، لذا فوراً از مروه به‏طرف صفا سرازیر شد و در بیابان به‏منظور تحصیل آب شتابان قدم برمی‏داشت تا این‏که باز اسماعیل از نظر وی غایب گردید و به بالای تپه صفا رفت و به اسماعیل نگاه کرد و در این حال نیز نگاهی به بیابان انداخت و سرابی که آن را آب پنداشت در جانب «مروه» در نظر او جلوه‏گر شد و لذا از صفا فوراً به‏زیر آمد و رو به بیابان گذاشت و همچنان برای تحصیل آب پیش رفت تا اسماعیل از چشم او ناپدید گردید و برای دیدن او به بالای «مروه» رفت... . و همچنین تا هفت مرتبه میان صفا و مروه آمد و شد کرد. در دفعه هفتم که در بالای «مروه» بود، نگاهی به‏طرف اسماعیل افکند. دید ناگهان چشمه آبی از زیر پای او به جوشش درآمده است، بی‏درنگ با کمال مسرت به‏طرف اسماعیل روانه شد و مقداری از شن‏های بیابان را در اطراف آب جمع کرد و مانع روان شدن آن در بیابان گردید و به همین جهت «زمزم» نامیده شد.(27) رفته‏رفته پرندگان و وحوش بیابان بر اطراف آن چشمه گرد آمدند. اجتماع حیوانات در کنار آن چشمه توجه طایفه «جرهم» که در «ذی‏اعجاز»، «عرفات» اقامت داشتند به‏سوی آن چشمه جلب کرد و به همین علت آنان به‏سوی آن چشمه آمده زنی را با پسری که از درخت برای خود سایبان ترتیب داده بودند، در کنار آن دیدند، افراد قبیله جرهم از هاجر پرسیدند تو کیستی؟ و به چه مناسبت با فرزندت این بیابان را محل اقامت خود قرار داده‏ای؟ هاجر در جواب گفت: من مملوک ابراهیم خلیل‏الرحمان علیه‏السلام هستم و این کودک هم فرزند او می‏باشد و خداوند به آن حضرت امر فرموده است که ما را در این زمین اقامت دهد.
آنان گفتند: آیا اجازه می‏دهی که ما هم در نزدیکی شما ساکن گردیم؟
هاجر گفت: باید در این مورد از ابراهیم علیه‏السلام اجازه بگیرم. ابراهیم به فاصله سه‏روز از این جریان برای ملاقات آن‏ها آمد. هاجر به او گفت در این مکان طایفه‏ای است از «جرهم» تقاضا دارند که اجازه دهی در نزدیکی ما اقامت گزینند. ابراهیم علیه‏السلام با این تقاضا موافقت کرد و هاجر به قبیله جرهم موافقت ابراهیم را اعلام نمود. آنان در جوار اسماعیل و هاجر فرود آمدند و خیمه‏های خود را برافراشتند. هاجر و اسماعیل با آن‏ها انس گرفتند. پس از مدتی ابراهیم علیه‏السلام مجدداً برای ملاقات اسماعیل و هاجر به مکه آمد و چون جمعیت زیادی را در اطراف آن‏ها دید بسیار خرسند گردید. اسماعیل چون بزرگ شد هریک از افراد قبیله «جرهم» یک یا دو گوسفند به او اهدا کردند و به این ترتیب وسیله معیشت هاجر و فرزندش کاملاً تأمین شد.
هنگامی که اسماعیل به حدّ بلوغ رسید، خداوند فرمان تأسیس خانه کعبه را به ابراهیم علیه‏السلام صادر کرد. ابراهیم عرض کرد: پروردگارا ! در چه نقطه‏ای آن را بنا کنم؟ خداوند فرمود در آن نقطه‏ای که قبّه‏ای برای آدم نازل کرده بودم و آن قبّه تمام «حرم» را روشن کرده بود.
حضرت صادق علیه‏السلام فرمود: قبه‏ای که خداوند متعال برای آدم نازل کرده بود تا زمان نوح علیه‏السلام همچنان برپا بود ولی در روزگار طوفان نوح علیه‏السلام هنگامی که آب روی زمین را فراگرفت خداوند آن قبه را به آسمان برد و «مکه» در آن جریان غرق نشد و به همین مناسبت «البیت‏العتیق»؛ یعنی «سرزمین آزاد شده از غرق» نامیده شد.
و وقتی ابراهیم را به تأسیس خانه کعبه مأمور ساخت، او نمی‏دانست که آن را در چه نقطه‏ای بنا کند تا این‏که خداوند جبرئیل علیه‏السلام را مأمور کرد که موضع خانه کعبه را با خطوطی معین کرد و پایه‏های آن را از بهشت آورد و آن سنگی که خداوند آن را برای آدم علیه‏السلام فرود آورده بود، در ابتدا از برف سفیدتر بود اما هنگامی که دست‏های کفّار آن را لمس کرد رنگ آن تغییر کرد و سیاه گردید.
ابراهیم علیه‏السلام برحسب فرمان الهی برای ساختن خانه کعبه دست به‏کار شد و اسماعیل سنگ‏ها را از «ذی‏طوی» حمل می‏کرد و به او می‏داد تا این‏که به مقدار 9 ذرع دیوارها را بالا برد از آن پس جبرئیل علیه‏السلام ابراهیم علیه‏السلام را به مکانی که «حجرالأسود» در آن بود راهنمایی کرد و او آن را از آن‏جا بیرون آورد و در موضعی که هم‏اکنون در آن قرار دارد نصب کرد و برای آن از دو طرف یکی به‏طرف مشرق و دیگری به‏طرف مغرب در قرار داد و آن در که به‏طرف مغرب است «مستجار» نامیده می‏شود.
بعد از آن از گیاهان خوشبوی بیابان بر روی آن ریخت و هاجر گلیمی را که با خود داشت و در زیر آن به‏سر می‏بردند، بر در آن آویخت. هنگامی که ساختمان آن تکمیل گردید و به‏پایان رسید، ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام تصمیم گرفتند که مناسک حج را انجام دهند جبرئیل علیه‏السلام روند «ترویه» که هشت روز از ذی‏الحجه گذشته بود نازل گشت و به ابراهیم علیه‏السلام گفت به همراه خود از مکه آب بردارد؛ زیرا در منی و عرفات آب وجود نداشت و لذا آن روز «ترویه» یعنی «سیراب کردن» نامیده شد پس از انجام اعمال عرفات او ابراهیم را به «منا» آورد و او شب را در آن‏جا به‏سر می‏برد و اعمالی را که به آدم علیه‏السلام راهنمایی کرده بود به ابراهیم علیه‏السلام نیز نشان داد.
هنگامی‏که ابراهیم علیه‏السلام از ساختن کعبه فراغت یافت گفت: ...رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدا آمِنا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنْ الثَّمَرَاتِ....(28)

اسماعیل علیه‏السلام و بنای کعبه

از کارهای مهم و ماندنی حضرت ابراهیم علیه‏السلام در دوران زندگیش تجدید بنا (یا تأسیس) خانه خدا (کعبه) است که این امر مهم به‏دست او و فرزندش اسماعیل علیه‏السلام انجام گرفت. این بخش از زندگی ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام از لحاظ تاریخی هم جای هیچ انکاری نیست. داستان این بخش از زندگی آن‏دو حضرت در چند سوره قرآن گاهی با تفضیل بیشتر و گاهی به‏صورت اشاره و گذرا مطرح گردید.
اما در توراتِ موجود هیچ اشاره‏ای به این قسمت از تاریخ زندگی حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام نشده و اصلاً چیزی در زندگی ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام در تورات کنونی به‏عنوان تجدید یا تأسیس بنای کعبه مطرح نشد. البته ساختن مذابح و تقدیم قربانی‏های سوختنی در فواصل مختلف زندگی حضرت ابراهیم علیه‏السلام آن‏هم در سرزمین کنعان مطرح و تکرار گردیده که هیچ ربطی به بنای کعبه توسط آن حضرت ندارد.
این بی‏اعتنایی نویسندگان تورات نتیجه تعصب نژادی آنان است که آنان را از گفتن و نوشتن حقایق باز داشته است و لذا وقتی آن‏ها به فضایل اسماعیل علیه‏السلام و آنچه که مربوط به ایشان است می‏رسند با بی‏تفاوتی و غرض‏ورزی از کنار آن می‏گذرند و حتی آن پیامبر خدا را به‏عنوان مردی وحشی و مطرودِ پدر و همگان معرفی می‏نمایند!
اما قرآن که کتابی است صددرصد آسمانی و هرگز دست تحریف به‏سوی آن دراز نشده و از اهداف نزول آن بیان حقایق در مورد پیامبران الهی و تنزیه و تطهیر دامن آنان از تهمت و افترا و سخنان ناروای تحریف‏گران کتب آسمانی است، ابراهیم خلیل و اسماعیل علیهماالسلام را به‏عنوان مجدِّدان بنای کعبه معرفی می‏کند.
داستان تأسیس یا تجدید بنای کعبه توسط ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام در سوره‏های «آل‏عمران» (آیات 96 و 97) و «حج» (آیات 26 و 27) به‏صورت گذرا و اشاره بیان شده است. اما در سوره بقره با تفصیل بیشتر، آن هم با ذکر نام اسماعیل علیه‏السلام در کنار نام حضرت ابراهیم علیه‏السلام مطرح گردیده:
«و (به‏خاطر بیاورید) هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم و از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف‏کنندگان و مجاوران و رکوع‏کنندگان و سجده‏کنندگان پاک و پاکیزه کنید.»
و (به یادآورید) هنگامی را که ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! این سرزمین را شهر امن قرار ده؛ و اهل آن را ـ آن‏ها که به خدا و روز بازپسین ایمان آورند ـ از ثمرات (گوناگون) روزی ده. گفت: (دعای تو را اجابت کرد و مؤمنان را از انواع برکات بهره‏مند ساختم؛) اما به آن‏ها که کافر شدند بهره کمی خواهم داد؛ سپس آن‏ها را به عذاب آتش می‏کشانم؛ و چه بد سرانجامی است!
و نیز (به‏یادآورید) هنگامی را که ابراهیم و اسماعیل پایه‏های خانه (کعبه) را بالا می‏بردند؛ (و می‏گفتند:) پروردگارا! از ما بپذیر، که تو شنوا و دانایی.
پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده؛ و از دودمان ما امتی که تسلیم فرمانت باشند (به‏وجود آور) و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر که تو توبه‏پذیر و مهربانی.
پروردگارا ! در میان آن‏ها پیامبری از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و آن‏ها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمی.»(29)

ذبح اسماعیل علیه‏السلام

قرآن و توراتِ موجود در این جهت اتفاق دارند که ابراهیم خلیل علیه‏السلام پس از آن‏که در سن پیری صاحب فرزند پسری شده است، از سوی خداوند متعال مأمور گردیده که فرزند خود را برای خدا ذبح نماید. و این در واقع آزمونی بس بزرگ و سختی بود که پدر و پسر می‏بایست آن‏را پشت‏سر نهند اما چون ابراهیم و اسماعیل علیه‏السلام تمام وجودشان توحید و تسلیم پروردگار بود، از این آزمون سخت سربلند بیرون آمدند و کامل‏ترین درجه تسلیم دربرابر خالق یکتا را در خارج تحقق بخشیدند.
قرآن و تورات در این جهت هم متفق هستند که این فرمان خدا، فرمان آزمایشی بوده و هرگز ذبح فرزند تحقق خارجی پیدا نکرده است.
اما در این‏که فرمان ذبح در مورد کدام فرزند ابراهیم علیه‏السلام بوده، قرآن با تورات اختلاف دارد؛ چرا که از قرآن استفاده می‏شود که این فرمان در مورد اسماعیل علیه‏السلام بوده و او فرزند ذبیح ابراهیم علیه‏السلام است؛(30) اما تورات کنونی می‏گوید این فرمان در مورد اسحاق علیه‏السلام بود. و ایشان فرزند ذبیح ابراهیم علیه‏السلام لقب یافتند.(31)
باز این مورد از مواردی است که تعصب نژادی تورات‏نویسان، آنان را به تناقض‏گویی واداشته و از بیان حق منصرفشان کرده؛ چرا که تورات می‏گوید: «و واقع شد بعد از این وقایع که خدا ابراهیم را امتحان کرده، بدو گفت ای ابراهیم، عرض کرد: لبّیک. گفت: اکنون پسر خود را که «یگانه» تو است و او را دوست می‏داری؛ یعنی اسحاق را بردار و به‏زمین موریا برو و او را در آن‏جا بر یکی از کوه‏هایی که به تو نشان می‏دهیم برای قربانی سوختنی بگذران... چون بدان مکانی که خدا بدو (ابراهیم) فرموده بود، رسیدند ابراهیم در آن‏جا مذبح را بنا نمود و هیزم را برهم نهاد و پسر خود اسحاق را بسته بالای هیزم بر مذبح گذاشت. و ابراهیم دست خود را دراز کرده کارد را گرفت تا پسر خویش را ذبح نماید. در حال فرشته خداوند از آسمان وی را ندا درداد و گفت: ای ابراهیم! ای ابراهیم! عرض کرد: لبیک. گفت: دست خود را بر پسر دراز مکن و بدو هیچ مکن زیرا که الآن دانستم که تو از خدا می‏ترسی، چون که «پسر یگانه» خود را از من دریغ نداشتی... بار دیگر فرشته خدا به ابراهیم از آسمان ندا درداد و گفت: خداوند می‏گوید به ذات خود قسم می‏خورم چون که این کار را کردی و «پسر یگانه» خود را دریغ نداشتی... .(32)
در متن فوق سه‏بار واژه «پسر یگانه» تکرار گردیده، در حالی‏که تورات تصریح دارد به این‏که اولین فرزند ابراهیم علیه‏السلام اسماعیل علیه‏السلام بوده و اسحاق حدود چهارده سال بعد، متولد شده است. بنابراین اگر فرمان ذبح در مورد اسحاق علیه‏السلام باشد چطور با وجود اسماعیل علیه‏السلام او یگانه پسر ابراهیم علیه‏السلام خواهد بود؟! این یک تناقض آشکار است.
به‏علاوه براساس تعالیم تورات فعلی خداوند برای نجات بنی‏اسرائیل از دست مصریان (به‏عنوان یک معجزه) تمام پسران ارشد مصری‏ها و همچنین نخست‏زاده نر حیوانات آنان را هلاک کرده است، به همین دلیل بنی‏اسرائیل می‏بایست نخست‏زاده نر حیوانات خود را برای خدا وقف و قربانی نمایند و برای نخست‏زاده پسر عوض بدهند.(33)
به‏طور کلی مسأله نخست‏زادگی یک اصل مهم در تعالیم یهود است. براساس عقیده آنان نخست‏زاده اگر پسر باشد، بایستی خدمت‏گزار خداوند باشد.(34)
بنابراین فرمان ذبح باید در مورد فرزند ارشد ابراهیم، اسماعیل علیهماالسلام باشد نه در مورد اسحاق.
اما در قرآن ـ همان‏طور که اشاره شد ـ اسماعیل علیه‏السلام به‏عنوان فرزند ذبیح ابراهیم علیه‏السلام مطرح شده است. قرآن به‏دنبال بشارت تولد اسماعیل داستان ذبح را مطرح می‏کند و پس از این بشارت تولد اسحاق علیه‏السلام را متذکر می‏گردد؛ یعنی بشارت تولد اسحاق پس از تولد اسماعیل علیه‏السلام و ماجرای ذبح او به ابراهیم علیه‏السلام داده شد. همان‏طور که مکرر گفته شد از نظر تورات مسلم است که تولد اسحاق علیه‏السلام بعد از حدود چهارده سال از تولد اسماعیل علیه‏السلام بوده است.(35) بنابراین فرمان ذبح اسماعیل علیه‏السلام در حدود سیزده ـ چهارده سالگی وی بوده است.(36)
به هرحال داستان ذبح فرزند در قرآن تنها در یک مورد در طی نه آیه بیان شده‏است:
«(ابراهیم گفت:) «پروردگارا! به من از صالحان [= فرزندان صالح] ببخش. ما او را به نوجوانی بردبار و صبور بشارت دادیم.
هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‏کنم، نظر تو چیست؟ گفت: پدرم هرچه دستور داری اجرا کن به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت.
هنگامی که هردو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را برخاک نهاد. او را ندا دادیم که ای ابراهیم آن رؤیا را تحقق بخشیدی ما این‏گونه نیکوکاران را جزا می‏دهیم.
این مسلّماً همان امتحان آشکار است.
ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم. و نام نیک او را در امت‏های بعد باقی نهادیم. سلام بر ابراهیم. این‏گونه نیکوکاران را پاداش می‏دهیم. او از بندگان باایمان ماست.
ما او را به اسحاق ـ پیامبری از شایستگان ـ بشارت دادیم».(37)
قرآن و تورات علاوه بر اختلاف در مورد این‏که فرزند ذبیح اسماعیل علیه‏السلام است یا اسحاق علیه‏السلام در برخی جزئیات دیگر این داستان هم اختلاف دارند. براساس آنچه که در قرآن آمده، ابراهیم علیه‏السلام با صراحت تمام ماجرای خواب و ذبح را با اسماعیل علیه‏السلام درمیان گذاشت و او هم بدون هیچ دغدغه‏ای این فرمان را پذیرفت. اما در تورات می‏گوید ابراهیم علیه‏السلام تا لحظه آخر اسحاق علیه‏السلام را از ماجرا آگاه نکرد و این در حالی بود که او می‏خواست که از جریان آگاه شود.(38)
به هرصورت داستان با آن صورتی که در تورات آمده هیچ فضیلتی را برای آن حضرت اثبات نمی‏کند. اما همین داستان به آن صورتی که قرآن بیان کرده بیان‏گر فضیلتی بس بزرگ برای اسماعیل علیه‏السلام است.
مورد اختلاف دیگر این است که براساس آیات قرآن ماجرای ذبح فرزند از سوی ابراهیم علیه‏السلام در سرزمین مکه بوده؛ و این اسماعیل بوده که به سرزمین مکه هجرت کرده بود، اما در مورد اسحاق علیه‏السلام تاریخ نقل نکرده که او به مکه هجرت یا مسافرت کرده باشد.
ناگفته نماند که برخی مفسران اهل سنت معتقدند که فرزند ذبیح ابراهیم علیه‏السلام همان اسحاق علیه‏السلام است.(39) و روایاتی هم در این زمینه نقل شده است.(40) و روایتی هم از پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این‏باره نقل شده است.(41)
ولی این مطلب درست نیست؛ زیرا اوّلاً: در همین سوره صافات بعد از نقل داستان ذبح فرزند از سوی ابراهیم علیه‏السلام در آیه 112 می‏خوانیم:
وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِیّا مِنْ الصَّالِحِینَ.
«ما او را به اسحاق ـ پیامبری از شایستگان ـ بشارت دادیم.»
این تعبیر نشان می‏دهد که بشارت به تولد اسحاق علیه‏السلام بعد از ماجرای ذبح فرزند و به‏خاطر فداکاری‏های ابراهیم علیه‏السلام به ایشان داده شد. بنابراین، مسأله ذبح ربطی به اسحاق علیه‏السلام ندارد.
ثانیاً: قرآن در موردی دیگر می‏گوید: ما به ابراهیم تولد اسحاق و از پس او تولد یعقوب ـ فرزند اسحاق ـ را بشارت دادیم.(42)
بنابر این چطور ممکن است خدا ابراهیم علیه‏السلام را با فرمان به ذبح اسحاق مورد امتحان قرار دهد در حالی‏که قبل از تولد اسحاق علیه‏السلام به او خبر داد که او می‏ماند و فرزندی به‏نام یعقوب علیه‏السلام از او متولد می‏گردد؟!
ثالثاً: دربرابر روایاتی که می‏گوید ذبیح اسحاق علیه‏السلام است روایات زیادی وجود دارد که می‏گوید ذبیح همان اسماعیل علیه‏السلام است. و این دسته از روایات، با ظاهر آیات هم موافق هستند. اما روایات دسته اوّل چون مخالف ظاهر قرآن و موافق با متن توراتِ موجود می‏باشد، قاعدتاً باید از اسرائیلیات و محصولات یهود و یا کسانی که تحت تأثیر آن‏ها بودند، باشد.
اینک چند نمونه از روایاتی که می‏گوید ذبیح لقب اسماعیل علیه‏السلام است نه اسحاق علیه‏السلام :
1 ـ از پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده که فرمود: «اَنَا ابْنُ الذَّبِیحَین؛ «من فرزند دو ذبیح هستم.»(43)
و مراد از دو ذبیح یکی «عبداللّه‏» پدر آن حضرت است که «عبدالمطلب» (پدرعبداللّه‏) نذر کرده بود که او را در راه خدا قربانی کند اما به فرمان خدا یکصد شتر فدای او قرار داده و او را ذبح نکرد.
و دیگر «اسماعیل» چرا که مسلم است که پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله از فرزندان اسماعیل علیه‏السلام است نه از فرزندان اسحاق علیه‏السلام .
2 ـ و در دعایی که از علی علیه‏السلام از پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده، می‏خوانیم: «یا مَن فَدا اسماعیل من الذبح»؛ «ای کسی که فدایی برای ذبح اسماعیل قراردادی.»(44)
3 ـ از امام رضا نقل شده که فرمود: «لَو عَلِمَ اللّه‏ُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیئاً اَکْرم مِنَ الضّأْن لفدا به اسماعیل»؛ «اگر حیوانی بهتر از گوسفند پیدا می‏شد خدا آن را فدیه اسماعیل قرار می‏داد.»(45)
بنابراین فرزند ذبیح ابراهیم علیه‏السلام اسماعیل علیه‏السلام است نه اسحاق علیه‏السلام .

رحلت اسماعیل علیه‏السلام

توراتِ موجود که درواقع یک کتاب تاریخی است و هیچ شباهتی با قرآن ندارد، در قصص پیامبران بیشتر به جزئیات و چیزهایی که دانستن یا ندانستن آن چندان تفاوت ندارد می‏پردازد. ذکر سلسله نسب، تاریخ تولد، ازدواج، تعداد و نام فرزندان، مسافرت‏ها و احیاناً نوع شغل و حرفه و تاریخ وفات و... بخش مهمی از قصص پیامبران در تورات را تشکیل می‏دهد. به همین جهت تورات راجع به حضرت اسماعیل علیه‏السلام می‏گوید: وی دوازده فرزند داشته و نام تک‏تک آن‏ها را ذکر می‏کند و می‏گوید: آنان از «حَوِیله» تا «شور» که مقابل مصر به سمت «اشّور» واقع است، ساکن بودند. و مدت عمر آن حضرت را صد و سی و هفت سال ذکر می‏کند.(46)
اما قرآن در بیان قصص پیامبران به جزئیات زندگی آن‏ها و چیزهایی که در تربیت و هدایت بشر دخیل نیست نمی‏پردازد و لذا طبیعی است که چیزی راجع به مدت عمر حضرت اسماعیل علیه‏السلام و دیگر پیامبران الهی در قرآن وجود نداشته باشد. اما در منابع اسلامی آمده است که مدت عمر حضرت اسماعیل صدوسی سال بوده و مدفن ایشان همان منزلش (حجر اسماعیل علیه‏السلام ) می‏باشد.(47)

پي نوشت :

1 ـ در سوره مریم آیه 54 آمده است: «و در این کتاب از اسماعیل یاد کن که او در وعده‏هایش صادق بود و رسول و پیامبری (بزرگ) بود». اما میان مفسران اختلاف است که آیا ایشان اسماعیل فرزند ابراهیم علیه‏السلام است یا اسماعیل فرزند «حزقیل»؟ اکثر مفسّران گفته‏اند ایشان همان اسماعیل فرزند ابراهیم است؛ اما برخی دیگر (مانند علامه طباطبایی) گفته‏اند که ایشان اسماعیل فرزند حزقیل است. به‏لحاظ اختلافی بودن، این مورد را به‏حساب نیاوردیم. در این‏باره به تفسیر المیزان، ج14، ص63 و مجمع‏البیان، ج6، ص800 مراجعه شود.
2 ـ صافات: 101 ؛ در میان همه پیامبران الهی تنها اسماعیل علیه‏السلام و پدرش ابراهیم علیه‏السلام (توبه: 114 و هود: 75) در قرآن از سوی خدای سبحان به وصف «حلیم» یاد شدند.
3 ـ ابراهیم: 37
4 ـ بقره: 127 ـ 125
5 ـ صافات: 107 ـ 101
6 ـ ص : 48
7 ـ انبیاء: 85 و 86
8 ـ بقره: 136، آل‏عمران: 84 و نساء: 163
9 ـ انعام: 86
10 ـ آل عمران : 67
11 ـ سفر پیدایش 17 : 21 ـ 18
12 ـ همان 21 : 10 ـ 12
13 ـ سفر تثنیه 21
14 ـ قاموس کتاب مقدس (واژه نخست‏زاده).
15 ـ سفر تثنیه 21: 15 ـ 17
16 ـ سفر پیدایش 16 : 12
17 ـ اسماعیل در لغت به‏معنای «مسموع از خدا» است. (قاموس کتاب مقدس).
18 ـ سفر پیدایش 16 : 16
19 ـ ابراهیم : 39
20 ـ صافات : 100
21 ـ سفر پیدایش 16 : 16 و 21 : 5
22 ـ صافات : 101 ـ 99
23 ـ سفر پیدایش 16 : 16 ـ 1، تورات داستانی راجع به دوران حاملگی هاجر به اسماعیل مطرح می‏کند که در قرآن وجود ندارد و خلاصه آن این است که هاجر پس از حامله شدن، سارای درنظرش حقیر شد و این مسأله بر سارای گران آمد و به نزد ابراهیم علیه‏السلام شکایت کرد، حضرت فرمود: هاجر کنیز تو است هرچه خواستی باوی رفتار کن. بدین ترتیب با سخت‏گیری سارای هاجر از نزد وی به بیابان فرار می‏کند و فرشته خدا او را نزد چشمه آب می‏بیند، ضمن این‏که او را به بازگشت به نزد سارای ترغیب می‏کند، به او می‏گوید: نسل تو بسیار فراوان خواهند شد و تو به پسری حامله هستی که متولّد شد اسماعیل نام خواهی نهاد. فرشته به هاجر می‏گوید و او (اسماعیل) مردی وحشی خواهد بود، دست وی به ضدّ هرکس و دست هرکس به ضد او و پیش روی همه برادران خود ساکن خواهد بود؟! (سفر پیدایش 16 : 5 ـ 16). این قبیل سخنان در مورد پیامبری همانند اسماعیل علیه‏السلام نتیجه تعصب نژادی نویسندگان تورات است. چهره نژادپرستی نویسندگان تورات در قصه اسماعیل علیه‏السلام کاملاً قابل لمس و مشاهده است.
24 ـ این بخش از تورات با بخش دیگر آن (باب 16 فقره 16 و باب 21 فقره 5) متناقض است؛ زیرا آنچه که از آن بخش‏ها استفاده می‏شود، این است که در وقت اخراج اسماعیل و هاجر از خانه ابراهیم، اسماعیل سنش بیش از چهارده سال بوده است. اما از این بخش‏ها استفاده می‏شود که اسماعیل در این زمان کودکی بیش نبوده است. در ترجمه‏های عربی کتاب مقدس، به‏جای واژه «پسر» واژه «صبی» به‏چشم می‏خورد. در منابع اسلامی هم آمده که اسماعیل در همان اوان طفولیت در مکه اسکان داده شد.
25 ـ سفر پیدایش 21 : 21 ـ 9، براساس آنچه که در منابع اسلامی آمده است اسماعیل علیه‏السلام زنی از میان قبیله جُرهم که ساکن مکه شده بودند برگزید. و فاران همان مکه است. در این زمینه مراجعه شود به ترجمه، شرح و نقد سفر پیدایش تورات از علی قلی جدیدالاسلام، ص374 و 385
26 ـ ابراهیم: 37، در این‏که این دعای ابراهیم علیه‏السلام در قبل از بنای کعبه بوده یا بعد از بنای آن، بین مفسّران اختلاف است. مراجعه شود به المیزان و مجمع‏البیان (ذیل آیه).
27 ـ چون کلمه «زم» در لغت عرب به‏معنای بستن آمده است.
28 ـ ترجمه تفسیر مجمع‏البیان، ج2، صص57 ـ 5. اصل این روایت در تفسیر قمی (ج1، صص71 ـ 69) آمده است.
29 ـ بقره: 129 ـ 125
30 ـ صافات: 107 ـ 101
31 ـ سفر پیدایش 22 : 1 ـ 17
32 ـ سفر پیدایش 22 : 1 ـ 16
33 ـ سفر خروج 13 : 10 ـ 16
34 ـ قاموس کتاب مقدس (واژه نخست‏زاده).
35 ـ تورات می‏گوید: ابراهیم علیه‏السلام هشتاد و شش ساله بود که اسماعیل علیه‏السلام متولد شد. (سفر پیدایش 16 : 16) و در نودونه‏سالگی بشارت تولد اسحاق علیه‏السلام به او داده شد. (سفر پیدایش 17 : 1 و 16) و در صدسالگیِ ابراهیم علیه‏السلام اسحاق علیه‏السلام متولد شد. (سفر پیدایش 21: 5).
36 ـ در برخی روایات فاصله بین بشارت به تولد اسماعیل علیه‏السلام و بشارت به تولد اسحاق پنج سال ذکر شده است؛ نورالثقلین، ج4، ص421، حدیث 76
37 ـ صافات: 112 ـ 100
38 ـ سفر پیدایش 22 : 6 ـ 10
39 ـ تفسیر طبری (جامع‏البیان)، ج10، ص507 و نیز تاریخ طبری، ج1، ص263
40 ـ نورالثقلین، ج4، ص422، ح82 و تفسیر طبری، ج10، ص510
41 ـ تفسیر طبری، ج10، ص510
42 ـ هود : 71
43 ـ نورالثقلین، ج4، ص419، ح67
44 ـ همان، ص421، ح74
45 ـ همان، ص422، ح79 و 80
46 ـ سفر پیدایش 25: 13 ـ 19
47 ـ الحج والعمرة فی الکتاب و السنة، ص106 و 107