عيد قربان در آيات و روايات

كنگره حج اجتماع عظيم جهاني و عظيم ترين گردهمايي مسلمانان سراسر جهان است. اين گردهمايي يكي از شعائر بزرگ اسلامي است كه درخشش ويژه اي در تاريخ اسلام داشته و نقش محوري در وحدت و انسجام دنياي اسلام دارد .

توحيد و انسجام دو بال كمال

مراسم حج بيش از هرچيز ناظر بر ايجاد و تقويت روحيه برادري ديني و ايمان به عقيده توحيد است. ارتباط تنگاتنگ اين دو مقوله با هم سبب شده تا مسلمين در پرتو اين دو مشخصه تربيت يافته، ضمن تنظيم روابط برادري با يكديگر به مقابله با مظاهر شرك وكفر به پاخيزند و از تمام عناصر تفرقه رهايي يابند و اين خود عامل نيرومندي در همبستگي و انسجام مسلمانان جهان مي باشد.
احكام حج خط مشي زندگي فردي و اجتماعي هر مسلمان را تعيين نموده، وي را به كمال معنويت رهنمود مي كند به گونه اي كه در پيروان مكتب، روحيه خداپرستي و شرك ستيزي ايجاد مي نمايد و ايمان معنوي را با روح تازه اي به كالبد جامعه اسلامي مي دمد و فكر و انديشه مسلمانان را تعالي مي بخشد. بر اين اساس فريضه حج قادر است تغيير حالتي در مسلمانان پديد آورد كه شيوه زندگي آنان دگرگون شود و به همبستگي و همدلي نائل آيند.
اين همبستگي و همدلي از آن جهت كه به هيچ يك از نهادها و سيستم هاي سياسي وابسته نيست و مطلقاً از ايمان فرد مسلمان نشأت مي گيرد، حلقه پيوستگي و قدر مشترك همه مسلمانان محسوب شده، كمتر عاملي توان مقابله با آن را دارد. امتياز چشمگير اسلام اصل توحيد است و برگزاري همه ساله مناسك حج بيانگر هويت توحيدي مسلمانان .
از اين رو حج، هجرت از هر گونه طبقه بندي ها و مرزبندي هايي است كه حيات بشر را از هم جدا مي كند و فقير و غني، و سياه و سفيد را به هم نزديك مي كند و در كنار هم قرار داده، وجه مشترك همه انسان ها را كه همان عبوديت است، در همه زنده مي كند، و بدين دليل است كه قرآن پرستش خداي يگانه را مايه اتحاد و همبستگي در پيروان اديان الهي مي خواند(۱): «قـُل يا اهلَ الكِتبِ تَعالَوا الي كَلِمَةٍ سَواءٍ بَينَنا و بَينَكُم الّا نَعبُدَ الّا اللَّهَ و لانُشرِكَ بِهِ شيئاً و لايَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضًا اربابًا مِن دونِ اللَّهِ.»(۲)
عيد قربان بزرگ ترين روز حج محسوب مي شود؛ چنان كه از امام صادق(علیه السلام) نقل است كه در جواب معاويه بن عمار كه از ايشان درباره «يَوْمَ الْحَجِّ اْلأَكبَرِ»(۳) پرسيدند، فرموند: «آن، روز عيدِ قربان است.»(۴) از آن جهت مي توان گفت عيد قربان تجلي توحيد بوده و نمادي از تجلي انسجام اسلامي در ايام حج است.

واژه شناسي عيد

واژه «عيد» به معناي رجوع و برگشتن است و «قربان» به معناي قرباني يا هر آنچه با آن بر پروردگار، تقرب جويند.(۵) از اين رو، مي توان عيد قربان را به معناي بازگشت انسان به مقام تقرّب الهي دانست. اين مقام در سايه مبارزه با هواهاي نفساني و در پرتو تهذيب، خودسازي و بهره گيري از فرصتهاي ناب به دست مي آيد. زائران خانه خدا كه پس از تحمّل سختي هاي بسيار و پرهيز از نمادهاي دنيوي، اينك به منزلگاه آخر رسيده اند، عيد قربان را جشن مي گيرند. در اين روز حاجيان در يك وحدت عملي كم نظير سر بر آستان حضرت دوست مي سايند و پس از آن با چهره اي گشاده از توفيق يافتن به انجام تكليف يكديگر را به آغوش كشيده، به هم تبريك مي گويند. سيد الساجدين امام سجاد(علیه السلام) نيز در دعاي مخصوص عيد آن را روزي مبارك و با ميمنت مي خوانند و مي فرمايند: «أللَّهُمَّ هَذَا يَوْم مُبَارَك مَيْمُون.»(۶)
امام خميني(ره) احيا گر اسلام ناب، درباره عيد قربان چنين گفته اند: «عيد قربان، عيدي است كه انسانهاي آگاه را به ياد قربانگاه ابراهيمي مي اندازد؛ قربانگاهي كه درس فداكاري و جهاد در راه خداي بزرگ رابه فرزندان آدم و اصفيا و اولياي خدا مي دهد... اين پدرِ توحيد و بت شكنِ جهان، به ما و همه انسانها آموخت كه... عزيزترين ثمره حيات خود را در راه خدا بدهيد و عيدي بگيريد. خود و عزيزان خود را فدا كنيد و دين خدا را و عدل الهي را برپا نماييد. به همه ما ذريه آدم فهماند كه «مكه» و مني قربانگاه عاشقان است و محل نَشر توحيد و نفي شرك كه دلبستگي به جان و عزيزان نيز شرك است.»(۷)
زائران بيت اللّه الحرام در روز عيد قربان، چند عمل را به انجام مي رسانند كه هر كدام نمادي از انسجام است كه در ادامه به آنها اشاره مي شود.

رمي جمرات، تبري از عامل تفرقه

حاجيان در روز عيد ابتدا با پرتاب هفت سنگ ريزه براي هفت بار به ستونهاي برهم چيده شده ـ كه نماد ابليس رجيم است ـ تنفّر خود را از همه شيطانهاي درون و برون ابراز مي كنند. اين عمل را «رَمْيِ جَمَره» گويند. وقتي حكمت اين عمل را از امام كاظم(علیه السلام) پرسيدند، امام فرمودند: «چون ابليس در محل جمرات بر ابراهيم(ع) ظاهر گشت و آن حضرت، آن پليد را سنگسار نمود. از اين رو همين سنت جاريه اي شد و باقي ماند.»(۸) اين عمل، طرد شيطان و تثبيت عبوديّت و اطاعت خداوند متعال است. يكي از كارهاي اصلي شيطان اين است كه بين افراد انسان تفرقه بيندازد و عداوت و بغض بين آنها ايجاد نمايد(۹): «إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَ ة َ وَ الْبَغْضاءَ؛(۱۰) شيطان مي خواهد در ميان شما به وسيله شراب و قمار دشمني ايجاد كند.» و انسان با تفرقه و اختلاف خود را در اختيار شيطان مي گذارد؛ همانگونه كه امام علي(علیه السلام) فرمودند: «ايّاكم و الفرقة فانّ الشاذ من الناس للشيطان كما انّ الشاذ ّ من الغنم للذئب؛(۱۱) از جدايي و پراكندگي بپرهيزيد؛ زيرا انساني كه از مردم جدا شود در اختيار فرمان شيطان است همچنانكه گوسفند دور از گله نصيب گرگ مي شود.»
آري، حاجي با اين عمل نمادين بر شيطان رجيم سنگ زده، آن را از خود رمي مي كند و خود را در صف منسجم مسلماناني مي يابد كه همگي تنفر خود را از شيطان اعلام مي دارند.

قرباني، نماد وارستگي و مساوات

حجاج در ادامه اعمال روز عيد با كوله باري از عقيده و جهاد، رو به سنّت قرباني مي آورند و آن را به پيشگاه پروردگار هديه مي كنند و به دستور الهي جامه عمل مي پوشانند كه فرمود: «فـَمَنْ تَمَتَّعَ بِالعُمْرة اِلَي الحَجِّ فـََمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ.»(۱۲) آن كسي كه به قربانگاه مي رود و گوسفندي را ذبح مي كند، در حقيقت با حركتي نمادين عزم از ميان بردن هوس ها و وابستگي هايش را مي كند و آماده ايثار و فداكاري مي شود. اين عمل را از آن جهت كه عبادت و وسيله تقرّب به خداست، قربان گويند.(۱۳) چنان كه امام سجاد(علیه السلام) ضمن پرسشي از شبلي پرسيدند: «آيا به هنگام سربريدن قرباني، نيت كردي كه با تمسك به حقيقت تقوي و ورع حلقوم طمع را قطع كني ... »(۱۴)
بخشش و قرباني و تقسيم آن در ميان مردم بويژه تنگ دستان به معناي دستگيري و تعاون است. وقتي حاجي در روز عيد به شكرانه انجام مناسك حج، موظف مي شود تا حيواني سالم و كامل را بكشد و گوشت آن را به نيازمندان بدهد، اين عمل خود عامل نزديك شدن به خدا مي گردد و انسان را مشمول عنايت الهي مي سازد و هم بر حسب مصرف، عامل ايجاد محبّت بين انسان و افراد جامعه مي شود. اين گونه است كه بين مسلمانان رابطه اي صميمي به وجود مي آيد كه خود يكي از عوامل و زمينه هاي انسجام است و بدين صورت تعاون و همبستگي اجتماعي در اعمال خير و نيكوكاري در ميان مردمان افزايش مي يابد. از طرف ديگر، اگر تقسيم قرباني صحيح انجام گيرد، ميليون ها گرسنه سير مي شوند و بدينوسيله بين غني و فقير، ارتباط برقرار مي گردد. اين همان انسجام و همدلي مورد توجه شارع است.
از ديگر نمادهاي قرباني «مساوات » است؛ به طوري كه تقسيم گوشت قرباني به سه قسمت و استفاده شخص حاجي از آن(۱۵) شاهد گويايي بر اين مساوات است. و در اين صورت يكي از مصاديق تفرقه (امتيازاتي كه انسان براي خود قائل شده است) از بين مي رود و همه به اين قول پيامبر اعظم(صلی الله علیه واله) رجوع مي كنند كه درخطبه حجةالوداع فرمود: «مردم! پروردگار همه شما يكي است و پدر همه شما يكي است؛ همه از آدم هستيد و آدم از خاك است؛ عرب را بر عجم فضيلتي نيست، مگر به تقوا.»(۱۶) اين عمل در حجّ، عدالت اجتماعي اسلام را منعكس مي كند و خود عاملي است بر انسجام و اتحاد بين همه مسلمين جهان.

حلق، زدودن آلايش ظاهري و باطني

سومين و آخرين عملي كه حاجيان بايد در روز دهم ذي الحجه به انجام رسانند، عمل «حَلق» يا تراشيدن موهاي سر براي مردان و كوتاه كردن قدري از مو و ناخن براي زنان است. قرآن مي فرمايد: « ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُم وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُم و ليطوفوا بالبيت العتيق؛(۱۷) سپس، بايد آلودگي هايشان را برطرف سازند و به نذرهاي خود وفا كنند و بر گرد خانه كهن كعبه، طواف كنند » زائران خانه خدا، در روز عيد قربان، شكوهمندترين و آرماني ترين گامها را براي رام كردن نفْس خويش برمي دارند و كمال تسليم و رضا را در تصويري زيبا از عبوديت و بندگي به نمايش مي گذارند و از تمام مظاهر فخر و زيبايي دل كنده و با تراشيدن سر، همرنگ و شكل به همراه ديگران آماده حضور دوباره در مسجدالحرام و خانه دوست شده، روحشان را از پليدي رذايل اخلاقي تطهير مي كنند و آخرين نشان و اثر هواپرستي و خود خواهي را از دامان دل دور مي ريزند. امام صادق(علیه السلام) در اين مورد مي فرمايد: «با تراشيدن موي خود، تمام عيب هاي ظاهري و باطني ات را دور ريز!»(۱۸)

قربان عيد همه مسلمين

عيد قربان يكي از اعياد مهم مسلمين است كه برخلاف بسياري از اعياد، مورد اختلاف نيست؛ چراكه همه فرق مسلمين اين روز را عيد محسوب مي كنند؛ لذا در دعاي مخصوص قنوت نماز عيد مي خوانيم: «اللهم اني اسألك بحق هذا اليوم الذي جعلته للمسلمين عيدا و لمحمد صلي الله عليه و آله ذخرا و شرفا و كرامة و مزيدا...؛ بارالها! به حق اين روزي كه آن را براي مسلمانان عيد و براي محمد(صلی الله علیه واله) ذخيره و شرافت و كرامت و فضيلت قراردادي...» و بدين گونه عيد را فقط مخصوص مؤمنين ندانسته، همه مسلمين را در آن سهيم مي دانيم و اعتقاد داريم اين گردهمايي عظيم رهيافتي براي رسيدن به اعتصام به حبل الله(۱۹) است كه يكي از مهم ترين دستورات اجتماعي اسلام است.
بنا بر اين با توجه به مباحث مطرح شده، مناسك حج كه در اوج عظمت آن عيد قربان قرار دارد، علاوه بر رسيدن به توحيد عاملي است مؤثر براي نيل به انسجام و همبستگي هر چه بيشتر مسلمانان. لذا بزرگان ديني ما به اين مسأله بارها تأكيد كرده اند كه بهترين عمل در اين روز برائت از مشركين و شياطين حقيقي عالم است و اين مهم ميسر نمي شود مگر با انسجام و همدلي تمامي مسلمين با هر فكر و عقيده و مسلكي كه باشند.

پي نوشت:

۱- فرهنگ قرآن، ج،۹ ص: ۱۷۰
۲- بگو: اي اهل كتاب! به سوي سخني بياييد كه ميان ما و شما مشترك است. جز آن كه خداوند را نپرستيم و چيزي را شريك او قرار ندهيم و بعضي از ما بعضي ديگر را به جاي خدا ارباب نگيرد.» آل عمران‎/ ۶۴
۳- توبه : ۳
۴- كافي، ج،۴ ص۲۹۰
۵- لسان العرب ماده «قرب»؛ المعجم السبئي ماده «ق رب».
۶- دعاي۴۸ صحيفه سجاديه
۷- صحيفه نور، ج ،۱۸ ص ۸۷
۸- بحارالانوار، ج،۱۲ ص۱۱۰؛ علل الشرائع، ج،۲ ص ۱۲۲
۹- أطيب البيان في تفسير القرآن، ج،۴ ص ۴۶۱
۱۰- مائده ‎/ ۹۳
۱۱- نهج البلاغه خطبه۱۲۷
۱۲- «و حج و عمره را براي خدا به اتمام رسانيد و اگر محصور شديد [و موانعي مانند ترس از دشمن يا بيماري اجازه نداد كه پس از احرام بستن، حج را كامل كنيد] پس آنچه از قرباني فراهم است [ذبح كنيد و از احرام خارج شويد.].» بقره‎/ ۱۹۶
۱۳- مجمع البحرين، كلمه قرب، ج،۲ ص۴۸۰
۱۴- مستدرك الوسائل ج،۱۰ ص۱۷۱.
۱۵- فَِاذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فكلُوا مِنْها وَ اَطْعِمُوا القانِعَ وَ المُعْتَرَّ ؛ حج‎/ ۳۶
۱۶- ابن سعبه، تحف العقول، بيروت: مؤسسة الاعلمي، ۱۳۹۴ ق، ص ،۳۰ ضمن خطبه حجةالوداع
۱۷- حج‎/ ۲۹
۱۸- وَ احْلِقِ الْعُيُوبَ الظاهِرَةَ وَ الْباطِنَةَ بِحَلْقِ شَعْرك؛ مصباح الشريعة، باب ۲۲
۱۹- «واعتَصِموا بِحَبلِ اللّهِ جَميعـًا و لاتَفَرَّقوا؛ و همگي به ريسمان خدا [قرآن و اسلام، و هر گونه وسيله وحدت]، چنگ زنيد، و پراكنده نشويد!» آل عمران۱۰۳‎/

منبع: ايران