نویسنده: حجت الاسلام احمد لقمانی
«لبخند سخن»
زکوی یار میآید نسیم باد نوروزیاز این باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی
سخن در پرده میگویم زخود چون غنچه بیرون آی
که بیش از پنج روزی نیستحکم میر نوروزی (1)
(عید نوروز) پرتوی دلربا و چهرهای زیبا از آفرینش است که پیشاز حضور خود انبوه انسانها را به تلاش و کوشش فرا میخواند.عیدی است که همراه خود شادی دلها و شادمانیها را آورده، غنچهلبخند بر لبان افراد نشانده و افزون بر ظاهر آراسته، باطنپیراستهای برای بسیاری از انسانهای سبز سیرت به ارمغانمیآورد. آنان که سرای دل و دیده را با آینههای معرفت و طاعت،آذین بستهاند و در ایام خجسته نوروز، صحیفه وجود خود را ازهرگونه غبار گناه و نافرمانی پاک و پیراسته نگاه میدارند. (2)
دیر زمانی است که چنین ایام و چنان آثار بانگاههای گوناگونی دیدهمیشده است؛ برخی با تحقیر، پارهای با تردید و عدهای با تجلیلبدان نگریسته، سخنان متفاوت و آموزههای متضادی بیان کردهاندکه گاه با افراط و تفریط همراه بوده و انبوه شیفتگان دانش ودانایی را در حیرت و نادانی فرو بردهاند.
عید نوروز؛ دیدگاهها و ارزشها
نخستین دیدگاهی را که به تحلیل و توضیح آن میپردازیم، نظراتپارهای از دین باوران است، کسانی که خود را در مسیر احکامآسمانی اسلام دانسته، شادی و اندوه خویش را در پیروی ازدستورات شرع مقدس جستجو میکنند. اینان بر این اعتقادند که عیدنوروز، عید خرافه پرستان و نوروز بت پرستان است. عیدی است کهاز مجوس به ما رسیده است و برای کم رنگ کردن و یا بی رنگ کردناعیاد مذهبی و اصیل ما یعنی عید غدیر، قربان، فطر و جمعهساخته شده است. از این رو آتش پرستان و زرتشتیان در ایرانباستان بدان اهمیت افزونی دادهاند و هماره در عظمت و جلوهگریآن کوشیدهاند تا نوعی رویارویی و یا تضعیف ارزشهای آسمانیاسلام باشد. به دلیل آن که چهارشنبه سوری و از آتش پریدن ازرسوم آنان است و نحس دانستن سیزده و مراسم سیزده بدر، شیوهایبه دور از عقل و آئین است و سفره هفتسین و آدابی اینچنینیاعمالی ناشایست و بی ارزش در ارزشهای اصیل اسلام است و یا آنکه استدلال به روایتی میکنند که امام کاظم(علیه السلام)از جلوس در عیدنوروز و حضور در مراسم این روز امتناع فرمودند. (3)دیدگاه دوم آناست که عید نوروز را عیدی ارزشمند از نیاکان ما، در ایرانزمین دانسته که عظمتی روز افزون دارد در این عید طبیعت رو بهسبزی، امید و رویش نموده و دلهای انسانها را با چنین حرکتیهماره زنده، پرنشاط و پر فروغ مینماید. دید و باز دید عید،غبار کدورتها را از دلها میزداید و در آغوش گرفتن یکدیگر،نشان از صمیمیت و یکرنگی دارد. ضیافتها، عیدها، لباسهای نو،مسافرتها و... نوعی جوش و خروش و شور و بالندگی در خانوادههامیآفریند و افزون بر ارزشهای دینی، ارزشهای ملی و عید باستانینیز زنده و پا برجا خواهد بود.
پیروان سومین دیدگاه بر این باروند که ما اصول و مبانی خدشهناپذیری در فرهنگ خود داریم که برتری و ارزش آنها در قالبالفاظ، سنتها و یا آداب و رسوم ملی میهنی نمیگنجد. ازآموزههای وحی گرفته شده و با توجه به ویژگیهای انسان شناختی وروان شناسی و جامعه شناسی، گسترهای از معرفت و بینش نصیبانسان میسازد. پارهای از این آموزهها عبارتند از:
1.انسان، ویژگیها، نیازها و ارزشهای او، تجلی بخش این حقیقتروح افزاست که آغاز نا فرجام هستی و آفرینش تمامی موجودات بهخاطر رشد، تعالی و تکامل آدمی است، ابر و باد و مه و خورشید وفلک با تدبیر خداوندی در کارند تا انسان به عنوان برترینآفریده الهی در مسیر شایسته و بایسته خود قرار گیرد و به«مقام آدمیت» و «خلیفهاللهی» دستیابد.
2.آداب و رسوم، سنتهای ملی، شیوههای قبیلهای و عادات فامیلیجایگاهی خاص خود را دارند. آنگاه که با ارزشهای آسمانی و اصولاصیل دینی برخوردی نداشته باشند، محترم و ارزشمند بوده وهرگاه در راستای تقویت، ترمیم و بالندگی دستورات و سخنانمعصومان(علیهم السلام) باشد، رنگ جاودانگی و بوی تقدس گرفته وحتی قابل دفاع و هم سنگ اصول ارزشمند مذهبی خواهد بود. همانندبرخی از آداب و سنتی که پیش از ظهور اسلام در جوامع پیشین وجودداشته و رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)آنان را محترم شمرد و به عنوان حکمی ازاحکام امضایی اسلام وارد دایره بایدها و نبایدهای دینی نمود. (4)
3.زمان و مکان در ذات و نهاد خود بدون حادثه و حماسهایزیبا یا زشت هیچ ارزشی ندارد، بلکه قداست و یا نحوست ایام ویا تابناکی و تاریکی مکانها به خاطر حضور ارزشی از ارزشها ویا فقدان صفتی آسمانی رقم خورده است. بدین خاطر پارهای ازایام خجسته و مبارک قلمداد شده به خاطر بعثت، میلاد، انتخاببرای امامت و یا... و برخی روزها برای بعضی کارها مردوددانسته شده به مناسبت ظلم و ستم و یا تبعیض و بیعدالتی که درزمانی رخ داده است مثل روز دوشنبه که روز سقیفه شمرده شده ویا ایامی که قمر در عقرب بوده و شروع شیرینی برای پارهای ازامور در آن دیده نمیشود. (5)
4.برخی از مناسبتها، هالهای از عظمت و افقی طلایی از قداستبه خود گرفته است که هیچ حادثهای و یا رخدادی یارای مقابله وهمسانی با آن را نخواهد داشت. این ویژگی تنها به خاطر ارزشحماسه واهمیت والای محتوای آن استبه گونهای که مسیر هدایتآدمیان با این ماجرا و در این روز رقم خورده و یا اثباتحقانیت و ابطال ادعای دشمنان بدین حادثه وابسته شده است:همانند حادثه هجدهم ذیحجه به نام عید غدیر که روز ولایت ورهبری راستین امام علی(علیه السلام)دانسته شده و برتر از تمامی اعیادمعرفی شده است و یا روز دهم ذیحجه به نام عید قربان که جشن ازخود گذشتگی و ایثار و گرامیداشت دوری از هواها و هوسها نامگذاری شده است. و پس از ایندو، عید فطر، روز شادی و موفقیت دراردوگاه رمضان به خاطر گذر از معبرهای دشوار لذات و شهوات وجمعه روز زیبای دیدار و حضور در اجتماعات مسلمانان و استفادهاز بیکران برکات آنان دانسته شده است. (6)
آنجا که ارزشهای والایانسانی حفظ شود، گوهر وجود آدمی در باتلاق گناه و گردابنافرمانی آلوده نگردد و در کنار آن، حرکتی مثبت، حماسهایچشمگیر، موقعیتی ازرشمند و تکاملی بزرگ در کاروان انسانیتجلوهگر شود، آن روز عید، یوم الله و روز شادی و شادمانی معرفیشده است. همانگونه که امام علی(علیه السلام)به خاطر کار پسندیده یکی ازاصحاب در روز عید نوروز فرمودند:
هر روز ما را نوروز سازید. (7)
و در سخنی دیگر در باره نوروزفرمودند:
نیروزنا کل یوم؛ (8) هر روز برای ما، نوروز است.
پس نوروز عید است؛ عیدی فرخنده و روزی خجسته، اما برای چهکسانی؟ و چگونه؟
اگر رنگ عبودیت و جلوه بندگی یابد و یا روزپیمان خداوند با بندگان در دوری از شرک و کفر گردد و یا روزیشود که بنا به سخن آسمانی امام صادق(علیه السلام)گشایش سختیها و اندوهشیعیان و اهلبیت(علیهم السلام) (9) در آن رخ مینماید؛ در این صورتنه تنها عید ملی و باستانی، بلکه برتر از آن عید اهلبیت(علیهمالسلام) و نوروز شیعیان و پیشوایان نیز خواهد بود و در آسمان وزمین جشن فرا رسیدن آن بر پا خواهد شد.
عید در آئینه قرآن
عید در کلام حضرت عیسی(علیه السلام)در قرآن با چند ویژگی مطرح شده است. نخست آنکه از آسمان لطف و کرامت الهی، ریزشی مبارک انجام شودو مائدهای خدایی فرود آید. دیگر آنکه روز شادی و شادمانی گرددو نه تنها حاضران بلکه پیشینیان و پسینیان نیز از فیض حضورعید بهره برند.سومین اثر آن، نشانه و آیتی از عظمتخداوند باشد (و همارهجاودان بماند) و نکته دیگر رزق و روزی دنیوی در پرتو آن فراهمشود و سفرهای پر نعمت مهیا گردد:قال عیسی بن مریم اللهمربنا انزل علینا مائده من السماء، تکون لنا عیدا لاولنا وآخرنا و آیه منک، وارزقنا و انتخیر الرازقین. (10)
چنین پیش آمدمقدسی، چنان تاثیری ژرف در آئین مسیحیت نهاد که منشا عیدمسیحیان گردید و روزهای یکشبنه بدین خاطر، روز عید و تعطیلنام نهاده شد تا در آینه این روز تاثیر دعای عیسای مسیحجاودان ماند و پرتو معنویت و آثار آسمانی عید حقیقی بسانصحیفهای از معرفت، همیشه گشوده بماند.
حضرت موسی(علیه السلام)نیز از این روز استفادهای شایسته نمود و ظهر عیدرا برای اثبات حق بین خود و فرعون انتخاب کرد تا میعاد قدرتنمایی حق برابر دیدگان تمامی مردم باشد و بدین وسیله غبارتردید از دل و دیده همگان زدوده شود. از این رو فرمودند:
موعدکم یوم الزینه و ان یحشرالناس ضحی (11)
میعاد (ما) و شماروز جشن باشد که مردم پیش از ظهر گرد هم میآیند.
بدین سانچنین روزی «عید» گردید ودلهای بسیاری از شیفتگان، لبریز ازترنم یکتاپرستی و توحید شد تا برای همیشه در تاریخ بشریتجاودان ماند و هیچ گاه فراموش نشود.
عید در آسمان سبز عصمت
عید در دیدگاه معصومان(علیهم السلام) از ارزشی برتر برخورداراست، از اینرو شب عید، صبح عید، ظهر و روز عید دارای اعمالویژهای است که در آداب عید بدان اشاره خواهیم کرد.سخنان بسیاری از معصوم در دست داریم که پارهای از اعمال درغیر روز عید دارای ارزشی برابر با بیستحج معرفی شده و یا یکهزار حج (15) دانسته شده است. ایندر حالی است که شبها و روزهای قدر از چنان عظمتی بر خوردارگشته و نگاه همگان بدین روایات همراه با تعجب بسیار بوده است.
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)میفرماید:
خداوند از هرچه که آفرید، تعدادی را برای خود برگزید، از میانشبها، شبهای جمعه، شب نیمه شعبان، شب قدر و شبهای عید فطر وقربان را برگزید و از میان روزها، روزهای جمعه و عید راانتخاب نمود. (15)
برخی روایات عظمتی روز افزون به عید نوروزبخشیدهاند. زیرا عید غدیرخم را برابر با اول فروردین سال دهمهجری شمسی قلمداد نموده و عید نوروز را بدین مناسبت دارایرنگی الهی و عطری ولایی دانستهاند که از آن روز تاکنون بینشیعیان و ایرانیان شهرتی بیشتر و استمراری افزونتر یافته است. (16)
یکی از یاران امام صادق(علیه السلام)میگوید: روز عید نوروز خدمت امامصادق(علیه السلام)شرفیاب شدم. حضرت فرمودند: امروز را میشناسی؟ عرض کردم:روزی است که عجمها آن را بزرگ میشمارند و در آن روز به یکدیگرهدیه میدهند.
حضرت فرمودند: «... امروز روزی است که خداوند از بندگان خودپیمان گرفت تا او را عبادت کنند و به او شرک نورزند و بهپیامبران حجج الهی و ائمه معصومین(علیهم السلام) ایمان آورندو... در این روز قائم ما(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظاهر میشود و نوروزی نمی رسد مگراینکه ما اهل بیت ظهور اسلام و گشایش آن را توقع داریم، چوننوروز از روزهای ما و شیعیان ماست.» (17)
در برخی روایات معصومان(علیهم السلام) به خاطر سنت زشت و ناپسند و یا عمل لغو و بیهوده@ای که شاهد بودهاند. چون سخن از عید نوروز به میانآمده از حضور در آن مجلس روی گردان شده و یا افراد را بهاعیاد مذهبی و آسمانی متوجه میکردهاند. با توجه به چهار اصلیاد شده، به خوبی اهداف پیشوایان(علیهم السلام) آشکار میشود،زیرا آنان ارزشهای والای انسانی را کم رنگ و بی رنگ دیده و یانسبتبه وظیفه اصلی هریک از انسانها در آفرینش که «عبودیت»و «معرفتناب» است غفلت و فراموشی مشاهده کردهاند، از این روبا سخنی چشمگیر و یا حرکتی تکان دهنده دل و دیده افراد را به اصول راستین خلقت جلب میکردهاند.
روزی که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)به مدینه رفتند مردم مدینه دو روز راعید گرفته، به جشن و تفریح میپرداختند. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند:«این دو روز چه خصوصیتی دارد؟» گفتند: «در دوران جاهلیتاین دو روز را اینگونه سپری میکردیم.»
حضرت فرمودند:«خدای سبحان بهتر از این دو روز جشن و بازی روزهای نوروز ومهرگان را برای شما آورده و آن عید فطر و قربان است.» (18)
روزیمنصور دوانیقی از امام موسی بن جعفر(علیه السلام)در خواست کرد تا درعید نوروز به جای او دیدارکنندگان را پاسخ گوید و هدیههاینوروزی را که برای منصور میآوردند تحویل بگیرد. حضرت نمی پذیرفت.
منصور گفت: تنها به دلیل اداره نظامیان و دلداری سربازان بهاین کار اقدام میکنیم. اکنون از شما خواهش میکنم و شما را بهخدای بزرگ سوگند میدهم که این پیشنهاد را بپذیری و حضرتپذیرفت. (19)
زیباترین روز، شادانترین عید
نوبهار است در آن کوش که خوش دل باشی که بسی گل بدمد باز و تو در گل باشی گرچه راهی است پر از بیم زما تا بر دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشیبرخی نوروزشان چون عید کودکان است زیرا تنها جامه رنگارنگ رانشان عید میدانند و بعضی عیدشان، عید شکمبارگان است. چون ازعید شربت و شیرینی را میشناسند. پارهای چون بوالهوسان، در عیدبیبند و باری و عیاشی را دلیل خوشبختی میشمرند و تعدادی قهقههمستانه و استهزاء دیگران را شادمانی واقعی میدانند و چونغافلان سرگرم دید و باز دید عیدند. اما در کنار اینان، برخی بهدنبال آناند که هر روزشان را نوروز سازند و نوروزشان راپیروز.
امیر سخن، امام علی(علیه السلام)فرمودند: « روز عید روزی است که:
1. عبادات انسان مورد پذیرش پروردگار قرار گیرد.
2. مغفرت و بخشش خداوندی نصیب آدمی شود.
3. انسان از گناه و آلودگی به دور باشد.
قال فی بعض الاعیاد: انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکرقیامه و کل یوم لا تعصی الله فیه فهو یوم عید، انما هذا عید منغفر له» در گفتار گرانسنگ دیگری امام فرمودند:
امروز برای ما عید است و فردا نیز عید ماست و هر روزی که درآن خدا را نافرمانی نکرده باشیم برای ما عید است. (22)
آداب عید نوروز
1. غسل، پوشیدن لباس تمیز و زدن عطر:
امام صادق (علیه السلام) میفرماید: «هنگامی که نوروز آمد، غسل کن و نظیفترین لباسهای خود را بپوش و با خوشبوترین عطرها خود را معطر ساز. (23)2. روزه داری برپایی نماز و یاد خدا با تکبیر و تهلیل:
امام ششم(علیه السلام)فرمودهاند: «چه خوب است که در این روز، روزهدارباشی! (24)دستور چهار رکعت نماز، سجده شکر و دعای مخصوص این روزدر روایتی ارجمند از معصوم(علیه السلام)نقل شده است.
استغفار و توبه، یاد خدا با تکبیر و تهلیل (لااله الاالله) ازدیگر آداب روز عید است که معصوم(علیه السلام)بدان سفارش فرموده است.همانگونه که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)فرمودند:
زینوا اعیادکمبالتکبیر» عیدهای خود را با آهنگ زیبای تکبیر بیارایید. (25)
3. آراستگی ظاهری؛ پیراستگی باطنی
امام زین العابدین(علیه السلام)فرمودند:همه شما باید در روز عید زینت نموده و غسل کنید و آرایشنمایید و از دعاهای وارد شده در آن به قدر توان و فرصتبخوانید... و مبادا کاری کنید که چهره ظاهر شما زیبا و عمل ورفتار شما پست و زشتباشد. (26)
پیشوای هفتم، امام باقر(علیه السلام)در بارهآیه «خذوا زینتکم عند کل مسجد» چنین میفرماید:
یعنی لباسهایی را که بدانها خود را زینت میکنید در روزهای جمعه وعید برای نماز بپوشید. (27)
4. دادن هدیه و بر پایی جشن و شادمانی
یکی از یاران امامصادق(علیه السلام)از حضرت در باره مرد ثروتمندی پرسش نمود که در روزمهرگان یا عید نوروز مردم به او هدیه میدهند اما او در عوضاحسانی نمیکند.امام فرمودند: «آیا آنها اهل نماز هستند؟» گفتم: آری
حضرتفرمودند: «هدیه آنها را باید بپذیرد و او نیز در مقابل برایآنها هدیهای بفرستد. (28)
برخی سخنان اهل بیت(علیهم السلام)سرپرستان خانهها را به سخاوت و گشایش در زندگی در ایام عیدفرا خوانده تا خاطرهای شیرین و به یاد ماندنی برای اهل خانهبه جای ماند و حالت جشن و شادی پیدا کند. روزی شهاب به امامصادق(علیه السلام)عرض میکند:
حق زن بر شوهرش چیست؟
حضرت میفرماید: «... هر میوهای کهمردم از آن میخورند باید به اهل بیتش بخوراند و خوراکی را کهمخصوص ایام عید است و در غیر ایام به آنها نمیرساند، در ایامعید برای آنان تهیه کند.»(29)و در سخن دیگر امام رضا(علیه السلام)فلسفهاین عمل را این گونه میفرماید:
سزاوار است که مرد بر عیالشتوسعه و گشایش دهد تا آرزوی مرگ او را نکنند. (30)
5. دید و بازدید:
حضور در شادیها و مشکلات مسلمانان ازدیگر آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهیاز شادیها و اندوههای دیگران است.همانگونه که معصوم (علیه السلام) فرمودند:«هو یوم الفیروز و کان یوم علیه لهم یجتمع الیه الناس ...» (31) این روز، نوروز است که مردم در آن اجتماع دارند و همدیگر راملاقات میکنند تا...
حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم)با اشاره به مراسم عیدفرمودهاند:
دختران و زنان پردهنشین خود را بگویید تا روزهای عید در جمعمسلمین و خطبه و دعای عید حاضر شوند. (32)
در نهج البلاغه اشاره بهخروج مردم از خانهها و اجتماع آنان در مصلای شهر جهت عبادت ودیدار همدیگر دارد. (33)
افزون بر روح پرستش، روحیه بخشش نیز درایام نوروز و دیگر اعیاد ارزشمند و حتی ضروری است. همان گونهکه بلال با دستور رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم)در عید فطر صدقههای زنان،دستبندهای بزرگ و کوچک و گوشوارههای آنان را جمعآوری مینمودتا به مصرف مسکینان و فقرا برسانند.
آری، فرخنده باد نوروز بر آگاهان و بیداران که در گستره شادیخود، دیگران را سهیم میکنند و «یاران در انتظار» را با ریزشسخاوت خود لبخند شادمانی میبخشند که این روزها نیز میگذرد وشادیها و شیونها پایان میپذیرد و سر انجام کتیبه اعمال ماآینه انسانیت و صحیفه سرنوشت ما خواهد بود.
پى نوشت ها:
1.دیوان حافظ، غزل 445(با گزینش)
2.ذیل آیه 144 سوره مائده، تفسیر نمونه، ج 5، ص 131، کشف الاسرار، ح 3، ص 273.
3.بحار الانوار، مرحوم مجلسی، ج 59، ص 100.
4.فروغ ابدیت، استاد جعفر سبحانی( ماجرای تولد حضرت عبد الله پدر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
5.بحار الانوار، ج 6، ص 73 و 79، ج 14، ص 370، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 26، تفسیر المعین، ص 127.
6.بحار الانوار، ج 28، 35،36، 37 و 41.
7.وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 12،ص 214.
8.من لا یحضر الفقیه، ج 3، ص 300.
9.بحار الانوار، ج 59، ص 92.
10.سوره مائده، 114.
11.سوره طه، 59.
12.وسایل الشیعه، ج 14، باب 49، ص 459، روایت 19597.
13.همان، روایت 19597.
14.همان.
15.بحار الانوار، ج 91، ص 126.
16.بحار الانوار،ج 59، ص 131، 123 و 119:گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله، احمد پیرشک، ص 60،)به نقل از مجله کوثر، شماره 13، ص 8 (
17.چهل حدیث، عید، محمود لطیفی، ص 40.
18.همان، ص 44، 45، تفسیر الکبیر فخر، ج 25، ص 101، تفسیر التحریر، ج 2، ص 177.
19.همان، 46، 47، 76.
20.برگرفته از نوشتار استاد محمد حسین بهجتی( شفق) در مجله پیام انقلاب، شماره 27، 23 اسفند 1359، ص 68.
21.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 20، باب 437، ص 73، میزان الحکمة، ج 7، ص 132 و 131، بحار الانوار، ج 40، ص 326، عید، ص 28، وسائل الشیعة، ج 15، باب 41، ص 308، ج 10، باب 14، ص 442، عید، ص 24.
22.عید، ص 52، تفسیر الکبیر فخر، ج 1،ص 191.
23.همان، تفسیر جامع البیان، ج 2، ص 157، تفسیر المیزان، ج 20، ص 144، مفاتیح الجنان، اعمال نوروز.
24.همان، ص 59، میزان الحکمة، ج 7، ص 133، تفسیر المیزان، ج 30، ص 300، مفاتیح الجنان، اعمال نوروز.
25.مستدرک الوسائل، ح 6670، بحار الانوار، ج 13، ص 121.
26.وسائل الشیعه، ج 5، ص 115.
27.همان، ج 12، ص 213.
28.وافی، ج 3، ص 116، تفسیر المیزان، ج 30، ص 200.
29.وسائل الشیعه، ج 15، ص 249.
30.بحار الانوار، ج 13، ص 148، ج 14، ص 150.
31.عید، ص 57، میزان الحکمة، ج 7،ص 131.
32.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، باب 49، ص 225.
33.عید، ص 65.
