حضرت معصومه(س) در جمع بانوان محدّثه
آیتى از خداست معصومه
لطف بى انتهاست معصومه(س)
جلوهاى از جمال قرآن است
چهرهاى حق نماست،معصومه(س)
عطر باغ محمدى دارد
زاده مصطفى است،معصومه(س)
پرتوى از تلألو زهرا
گوهرى پربهاست،معصومه(س)
ماه عفت نقاب آل کسا
دختر مرتضاست،معصومه(س)
اخترى در مدار شمس شموس
یعنى اخت الرضاست،معصومه(س)
زائران! یک در بهشت اینجاست
تربتش باصفاست،معصومه(س)
در توسل به عترت و قرآن
باب حاجات ماست،معصومه(س)(1)
حضرت فاطمه معصومه(س) در روز اول ذیقعده سال 173 (ه.ق) در مدینه منوره، دیده به جهان گشود چنان که در مستدرک سفینةالبحار مىخوانیم:«فاطمة المعصومة المولودة فى غرّة ذى القعده سنة 173؛ فاطمه معصومه که در روز اول ذیقعده 173 بدنیا آمده است.»(2)
پدر بزرگوار آن حضرت، امام کاظم(ع) و مادر گرامىاش نجمه خاتون مىباشد که بعد از تولد توسط حضرت رضا(ع) به طاهره ملقب گردید.(3) در نتیجه فاطمه معصومه(س) با امام رضا(ع) خواهر و برادر ابوینى هستند. فاطمه معصومه(س) در پى انتقال اجبارى امام هشتم به مرو، بعد از یک سال تحمّل دورى برادر بزرگوارش از مدینه منوره، عازم خراسان گردید که در مسیر سفر در 23 ربیع الاوّل سال 201 (ه.ق) وارد شهر قم شده و مورد استقبال عدّه زیادى از مردم مشتاق و شیفته اهل بیت(ع) قرار گرفت، و بعد از هفده روز اقامت در منزل موسى بن خزرج، در سن 27 سالگى در سال 201(ه.ق) (به اتفاق مورّخان)(4) دیده از جهان فرو بست و در «باغ بابلان» محل فعلى مزار آن حضرت، دفن گردید.
جایگاه زن در فرهنگ دینى
در فرهنگ قرآنى بر خلاف تصوّر برخى مکتبها و افراد که فقط مردان را الگوى افراد و جامعه مىدانند، آنجا که مىخواهد اسوهها و نمونهها را معرّفى کند در کنار اسوه بودن حضرت ابراهیم(ع) و حضرت رسول اکرم(ص) الگوها و نمونههایى از زنان وارسته و همچنین زنان گمراه را به جامعه و مؤمنان معرّفى مىکند، قرآن علاوه بر فاطمه زهرا(س) و حضرت مریم(س) به عنوان الگو، همسر فرعون را نیز به عنوان زن نمونه معرّفى نموده است، زنى که در بدترین محیط و فاسدترین مکان، یعنى کاخ فرعون زندگى مىکرد، ولى با شکوهترین ایمان و پایدارى و فداکارى را به نمایش گذاشت، قرآن درباره او مىفرماید:
«و خداوند براى مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانهاى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایى بخش!»نکته در خور دقّت در آیه فوق این است که همسر فرعون همچون مریم(س) نه تنها الگو براى زنان است بلکه مثال و نمونه براى کل جامعه است.
این نشان مىدهد که اسلام براى زنان آن قدر ارزش قائل است که به او میدان داده تا در عرصه معنویات و پیشرفتهاى معنوى و اخلاق و فداکارى بتواند الگو و مثال براى مردان نیز باشد.
اسلام در تاریخ خود زنان نمونه در عرصههاى مختلف فراوان داشته از جمله صحنههاى علمى، و بخصوص صحنههاى علوم دینى و نقل حدیث، آنچه در این بخش پىگیرى مىشود اسامى بانوانى است که در عرصه نقل حدیث و روایات در دورههاى مختلف الگو و نمونه بودهاند.
زنان محدّثه در عصر رسالت
در عصر رسالت رسول اعظم(ص) بانوان بىشمارى از خرمن علوم الهى خوشه چیدند و بعد از خود آنها را به عنوان یادگار براى نسلهاى بعدى نقل نمودند، از جمله این افراد که مىتوان نام برد:
1- اسماء بنت عمیس که روایات مختلفى از جمله روایاتى درباره فاطمه زهرا(س) از او نقل شده است. 2- اسماء بنت یزید الانصاریه. 3- اماسلم صاحبة الحصادة. 4- امّانس بن مالک. 5 - امّحرام بنت ملحان. 6- امّالحصین. 7- امحکم بن الزبیر. 8 - امحمید الانصاریّه. 9- امحارجه. 10 - امالورداء. 11- امرعلة القشیریة. 12-امسلیط. 13- امسنان الاسلمیّه. 14- امشریک 15- امعطیّة الدوسیّه. 16- امعطیّة الانصاریه. 17- امعطیه الخافضه. 18- امغنم صاحبة الحصاة. 19- امقیس بنت محصن الاسدیّه. 20- امکلثوم بنت عقبه. 21- امبشرالانصاریّه. 22- امهشام الانصاریّه. 23- برکة بنت ثعلبه (امّایمن). 24- خرامة بنت وهب. 25- خولة بنت عامر. 26- خولة بنت حکیم السلیمة. 27- الربیع بنت معوّذ. 28- زینب (مرأة ابن مسعود). 29- زینب بنت ابى سلمة. 30- زینب العطارة الحولاء. 31- سبیعة بنت الحارث الاسلمیّه. 32- سلمى (مولاة الرسول(ص)). 33- سودة بنت زمعة. 34- صفیّة بنت شیبه. 35- ضباغة بنت الزبیر بن عبدالمطلب. 36- فاخته بنت ابى طالب. 37- فاطمه بنت اسد(مادر امیرمؤمنان على(ع). 38- فاطمة الزهرا(س). 39- لبابة بنت الحارث. 40- لیلى الغفّاریّه. 41- میمونة بنت الحارث. 42- نسیبه بنت کعب. 43- نسیبه بنت الحارث الانصاریّه. 44- امسلمه (هند بنت ابى امیّه). امالمؤمنین همسر گرامى پیامبر اکرم(ص) که از جمله روایات مربوط به شهادت امام حسین(ع) و شأن نزول آیه تطهیر و...را نقل نموده است. 45- هند بنت اثاثه. 46- عائشه دختر ابوبکر نیز از راویان زن مىباشد و....(5)
بانوانى که از امیرمؤمنان على(ع) نقل حدیث نمودهاند.
در عصر علوى نیز جمعى از زنان از مکتب درس آن حضرت دانش فرا گرفتهاند، و اندوختههاى خویش را در قالب روایات نقل نموده از جمله به این افراد مىتوان اشاره کرد:
1- ام الحسن النخعیّه. 2- ام حکیم دختر عمروبن سفیان الخولیه 3- ام خداش. 4- ام عبداللّه بن جعفر. 5 - ام موسى 6- حبابة الوالبیه 7- حلبة کنیز شیبان. 8 - زبراء کنیز امام على(ع). 9- عمرة دختر طبیح. 10- فاطمه الزهرا(س). 11- نضرة الازدیه. 12- ام سلمه (هند دختر ابى امیه) ام المؤمنین. 13- فضه خادمه، کنیز حضرت زهرا(س).(6)
بانوانى که از فاطمه زهرا(س) حدیث نقل کردهاند:
حضرت زهرا(س) با این که عمر کوتاهى داشت هم خود روایات قابل توجهى نقل نموده است که در کتابهایى همچون فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، محمد دشتى، گردآورى شده است و هم بانوانى از علوم او بهره بردهاند، روایاتى از او نقل نمودهاند، مانند:
1- اسماء بنت عمیس 2- زینب کبرا دختر على(ع) و زهرا(س) 3- سلمى کنیز رسول خدا(ص) 4- فضه نوبیّه (خادمه) 5 - امسلمه امالمؤمنین، همسر رسول اکرم(ص) 6- امکلثوم دختر حضرت على(ع) 7- زینب دختر ابى رافع(7)
بانوان محدّثه از امام حسن(ع)
از حضرت امام حسن مجتبى(ع) نیز جمعى از بانوان حدیث نقل کردهاند از جمله:
1- حبابة الوالبیه 2- فاطمه دختر حبابة الوالبیه 3- فاطمه دختر امام على(ع) 4- زینب دختر على(ع) (خواهر امام حسن) 5- نضرة العدویه(8)
بانوانى که از امام حسین(ع) حدیث نقل کردهاند:
1- حباة الوالبیّه 2- فاطمه دختر حبابة الوالبیه 3- زینب خواهر امام حسین(ع) که در وقایع کربلا سخنانى از امام حسین(ع) نقل نموده 4- سکینه دختر امام حسین(ع) 5- فاطمه کبرى دختر امام حسین(ع).
بانوان محدّثه در عصر امام سجاد(ع)
در عصر امام سجاد(ع) بر اثر اختناق فراوان زنان کمترى جرأت نقل حدیث پیدا کردهاند که چند نفر را مىتوان نام برد.
1- ام البراء 2- حبابة الوالبیه 3- فاطمه کبرى دختر امام حسین(ع) 4- زینب دختر على(ع).
بانوانى که از امام باقر(ع) حدیث نقل کردهاند:
عمربن عبدالعزیز در دوران امام باقر(ع) اجازه نشر و نقل حدیث را صادر کرد، حضرت باقر(ع) از فرصت استفاده وافر برده و شاگردان فراوانى را تربیت نمود، که در بین آنها از این زنان مىتوان نام برد.
1- ام هانى 2- حبابة الوالبیّه 3- خدیجه دختر عمربن امام زین العابدین(ع) 4- خدیجه دختر امام باقر(ع).(9)
بانوان محدّثه در عصر حضرت صادق(ع)
انقلاب فرهنگى شیعه که در زمان حضرت باقر(ع) شروع شد و در زمان امام بحق ناطق حضرت صادق(ع) به اوج خود رسید، و حضرت شاگردان بىشمارى که عدد آن تا چهار هزار نفر احصا کردهاند تربیت کرد، در بین این شاگردان کسانى بودند که بیش از سى هزار حدیث نقل کردهاند همچون محمد بن مسلم و زراره...در این فرصت بانوان شیعه نیز بهره بردارى کردند و بعد از عصر رسالت بیشترین زنان محدّثه را در این دوران مىتوان مشاهده کرد که به این افراد مىتوان اشاره کرد:
1- ام اسحاق دختر سلیمان 2- ام الاسود الشیبانیه 3- ام البداء 4- ام بکر 5- ام الحسن(ع) دختر عبداللّه بن امام باقر(ع) 6- امالخیر 7- ام الخیر دختر امام باقر(ع) 8 - امسعید احمسیه 9- ام سلمه (ام محمد بن مهاجر) 10- امسلمة دختر حضرت باقر(ع) 11- ام عیسى دختر عبداللّه 12- امفروه مادر امام صادق(ع) 13- ام الحسن الصیقل 14- جویزه (همسر عیسى بن موسى الهاشمى) 15- حبابة الوالبیه 16- جویزة بنت الحارث 17- حمادة دختر حسن (خواهر ابى عبیدة الحدّاء) 18- رباب (همسر داود بن کثیر رقى که خود از روات است) 19- عمرة دختر فضیل 20- سالمة کنیز امام صادق(ع) 21- سریه (جدّه ابى طاهر احمد بن عیسى که خود از روات مىباشد) 22- سعیده کنیز امام صادق(ع) 23- سعیده (خواهر محمد بن ابى عمیر) 24- عمّه الحسن بن مسلم 25- عمّه محمد بن زیاد 26- عمّه محمد بن مارد 27- فاطمه دختر امام صادق(ع) 28- فاطمه دختر عبداللّه بن ابراهیم 29- کلثوم دختر یوسف 30- مغیرة کنیز امام صادق(ع) 31- منة (خواهر محمد ابن عمیر، که از روات معروف وثقه مىباشد و بنابر قول جمعى از علما مرسلات او مثل مسندات است) 32- امالخیر هرنیه البادقیه(10)
بانوان محدّثه در عصر امام کاظم(ع)
اختناق و سختگیرى در دوران امام موسى کاظم(ع) دوباره به اوج خود رسید، لذا مىبینیم بانوان محدّثه در این دوران آمار کمترى دارد، و در بین پنج نفر سه نفر از دختران آن حضرت هستند به این ترتیب:
1- ام احمد دختر امام موسى کاظم(ع) 2- ام الحسین دختر امام کاظم(ع) 3- حبابة الوالبیه 4- سعیده 5 - فاطمه کبرى دختر امام کاظم(حضرت معصومه(س))(11)
بانوانى که از امام هشتم روایت کردهاند:
تعداد زنانى که از مکتب رضوى دانش آموختهاند و در قالب روایات آن را به یادگار گذاشتهاند به هشت نفر مىرسد:
1- حکیمه دختر حضرت امام کاظم(ع) 2- فاطمه بنت امام رضا(ع) 3- کلثوم بنت سلیم 4- السیّدة خیزران 5 - سعیده 6- عذر(عذراء) 7- فاطمه بنت الامام الکاظم 8 - السیدة نجمه مادر امام هشتم(ع)(12)
بانوان محدّثه در دوران امام جواد(ع)
از محضر مبارک حضرت جواد الائمه(ع) نیز جمعى از بانوان بهره بردهاند از جمله به این افراد مىتوان اشاره کرد:
1- زهراء امّ احمد بنت الحسین 2- زینب دختر محمد 3-حکیمه بنت امام موسى بن جعفر(ع) 4- حکیمه بنت امام رضا(ع) 5 - حکیمه بنت امام جواد(ع)(13)
بانوانى راوى در عصر امام هادى(ع)
در دوران حضرت هادى(ع) اختناق به اوج خود رسید و حضرت در سامرّا کاملاً تحت نظر قرار گرفت لذا کمتر شیعیان از حضور او بهره بردند، به همان نسبت بانوان محدّثه نیز به پایینترین حدّ خود رسیده است تا آنجا که بیش از سه نفر از بانوان از آن حضرت حدیث نقل نکردهاند:
1- ام کلثوم الکرخیة 2- ام محمّد کنیز امام رضا(ع) 3- فاطمه دختر محمد بن هیثم(14)
دوران حضرت عسکرى(ع)
در عصر حضرت عسکرى(ع) به شدّت سختگیرى و مراقبت از آن حضرت و تماسهاى او ادامه یافت، مخصوصاً با توجّه به اینکه متوجّه شده بودند که مهدى(ع) از نسل اوست، سختگیرىها شدید شده بود، به این جهت تنها زنى که از آن حضرت روایت نقل کرده است حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و خواهر حضرت عسکرى(ع) و عمّه امام زمان(عج) است. همان بانویى که جریان تولّد حضرت مهدى(ع) را به صورت گزارش لحظه به لحظه از زبان حضرت عسکرى(ع) و مشاهدات خود نقل نموده است.
از آنچه بیان شد بدست آمد که حضرت معصومه(س) یکى از بانوانى است که از محضر پدر بزرگوارش بهرههاى فراوان برده و همین طور از برادر بزرگوارش حضرت رضا(ع) استفاده برده، و به صورتهاى مختلف از علوم بدست آورده براى هدایت جامعه بهره بردارى نموده است.
گاه در نبود پدر به پرسش شیعیان جواب مىداد، و آنچنان آنها را قانع مىنمود که مدال بلند «فداها ابوها؛پدرش فدایش باد»را از پدرش دریافت نمود. (15)
و گاه به صورت نقل حدیث آن علوم را از خود به یادگار گذاشته است، چرا که او به خوبى از پیامبر اسلام آموخته بود که فرمود: «من تعلّم حدیثنى اثنین ینفع بهما نفسه او یعلّمها غیره فینتفع بهما کان خیراً له من عبادة ستین سنةً؛(16) کسى که دو روایت بیاموزد و خود از آن بهره برد و یا به دیگرى بیاموزد، تا او سود برد، برایش از عبادت شصت سال بهتر خواهد بود.» لذا هم خود احادیث فراوان را از پدر و برادر بزرگوارش فرا گرفت و هم با همه اختناق و سختگیریها روایاتى را براى مردم نقل نموده است.
از حضرت معصومه(س) آن بانوى علم و کرامت مجموعاً پنج حدیث در منابع حدیثى به یادگار مانده است، جالب این است که چهار حدیث آن بر محور امامت و ولایت دور مىزند، آرى حضرت معصومه(س) زمان را به خوبى شناخته، در دورانى که پدرش با بدترین شکنجهها در کنج زندان جان مىسپارد، و او را بر تخته پاره بر دوش چهار حمّال قرار مىدهند و فریاد مىکشند «هذا امام الرّفضة؛ این امام شیعیان است» و همین طور برادر بزرگوارش براى مراقبت و مواظبت بیشتر به بهانه ولایت عهدى به خراسان فرا خوانده مىشود. در چنین دورانى حضرت با احادیث ریشه دار و محکم پایههاى امامت شیعه را تقویت و بازسازى مىکند یک جا به بیان حدیث منزلت مىپردازد که سنّى و شیعه آن را نقل نمودهاند، و بزرگترین سندى است بر امامت امیرمؤمنان على(ع) آنجا که فرمود: «انسیتم قول رسول اللّه...انت منّى بمنزلة هارون من موسى؛(17) آیا سخن رسول خدا(ص) که فرمود: جایگاه تو (اى على) نسبت به من مانند (جایگاه) هارون (در برابر) موسى است فراموش کردید.»
یعنى همچنان که هارون وصى و جانشین موسى بود، حضرت امیرمؤمنان (ع) نیز وصىّ پیامبر است، و بعد از او حسن و حسین(ع) تا مىرسد به موسى بن جعفر(ع) پس گفتن «امام الرفضه» توهین است، بلکه باید گفت امام کاظم(ع) وصىّ و جانشین پیغمبر است، و حضرت رضا(ع) نیز چنین است، لذا دادن ولایت عهدى از طرف مأمون بى معنى است بلکه امام هشتم خود صاحب امامت و ولایت و جانشینى پیامبر است. همان سخنى را که خود حضرت رضا(ع) به مأمون فرمود: اگر خلافت و امامت حق تو است حق واگذارى آن را ندارى، و اگر حق دیگران است (که در حقیقت چنین است و حق ماست) تو چرا خود را خلیفه خوانده و ولى عهد انتخاب مىکنى.
حضرت معصومه با این حدیث فهماند که امامت امامان شیعه به عنوان وصایت و جانشینى نبى(ص) است نه به عنوان ولایت عهدى از طرف امثال مأمون.
در جاى دیگر به بیان حدیث متواتر و قطعى غدیر که امامت همه امامان شیعه در آن مطرح شده است پرداخت. چرا که پیامبر اکرم(ص) در ضمن خطبه غدیریّه فرمود: «سپس بعد از من على ولى شما و امام به فرمان خداست. سپس امامت در نسل من از فرزندان على(ع) تا روزى که خدا و رسولش را ملاقات مىکنید مىباشد.»(18) آنجا که حضرت معصومه(س) از زبان خانم فاطمه زهرا(س) نقل نموده است که فرمود: «انسیتم قول رسول اللّه یوم غدیر خمّ من کنت مولاه فعلىٌ مولاه؛(19) آیا سخن رسول خدا در روز غدیر را فراموش کردید که فرمود: هر که من مولاى اویم على مولاى اوست.»
در بخشى از حدیث طولانى دیگر فرمود:که پیامبر در شب معراج روى پردهاى این جمله را دید: «خدایى جز خداى یگانه نیست، محمد رسول خداست، على ولىّ و صاحب اختیار مردم است.» و در ادامه این حدیث آمده که «محمّد رسول اللّه علىّ وصىٌّ المصطفى؛ محمد رسول خدا است و على وصىّ مصطفى است.»
و در قسمت دیگرى از این حدیث مىخوانیم: «که رسول خدا(ص) پرسید این کاخ از کیست؟» جبرئیل گفت: یا محمّد لابن عمّک و وصیّک على بن ابى طالب؛ اى محمّد! این خانه پسرعمو و جانشین تو على بن ابى طالب است.»(20)
این که حضرت معصومه(س) از بین آن همه مسائلى که در شب معراج به وقوع پیوسته احادیثى را انتخاب نموده که مربوط به اثبات امامت على(ع) به عنوان پایهگذار امامت شیعه است. نشان از آگاهى عمیق و ژرف آن بانو نسبت به اوضاع زمانه است.
و براى تقویت ریشههاى امامت و ولایت در درون دلهاى مسلمانان بخصوص شیعیان آثار گرانقدر محبّت اهل بیت را بیان نموده، آنجا که با سندش از طریق مادرش فاطمه زهرا(س) نقل نموده که فرمود: «من مات على حبّ آل محمّدٍ مات شهیداً؛(21) همانا هرکس با محبّت آل محمّد(ص) بمیرد شهید مرده است.»
این حدیث فقط از زبان حضرت معصومه(س) در منابع شیعه نیامده است بلکه اهل سنت نیز این حدیث را با تفصیل بیشتر نقل نمودهاند از جمله فخر رازى، زمخشرى، و قرطبى، از پیامبر اسلام(ص) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «هر کس با محبّت آل محمّد بمیرد، شهید از دنیا رفته است، آگاه باشید! هر کس با محبّت آل محمد از دنیا رود، بخشوده شده از دنیا رفته است، آگاه باشید! هر کس با محبت آل محمد(ص) از دنیا رود، با توبه از دنیا رفته است، آگاه باشید! هر کس با محبت آل محمد(ص) از دنیا برود، فرشته مرگ او را بشارت به بهشت مىدهد و سپس نکیر و منکر به او بشارت دهند. آگاه باشید! هر کس با محبّت آل محمّد(ص) از دنیا رود، در قبر او دو در به سوى بهشت گشوده مىشود، آگاه باشید! هر کس با محبّت آل محمّد از دنیا رود، خداوند قبر او را زیارتگاه فرشتگان قرار مىدهد، آگاه باشید! هر کس با محبّت آل محمّد(ص) از دنیا رود، بر سنّت و جماعت از دنیا رفته، و آگاه باشید! هر کس با عداوت آل محمّد(ص) از دنیا برود روز قیامت در حالى وارد عرصه محشر مىشود که در پیشانى او نوشته شده «مأیوس از رحمت خداوند» آگاه باشید! هر کس با بغض آل محمّد(ص) از دنیا برود، کافر از دنیا رفته است، آگاه باشید! کسى که با بغض آل محمّد(ص) بمیرد بوى بهشت به مشام او نمىرسد.»(22)
در بخش دیگرى از حدیث شب معراج پیش گفته مىخوانیم که «در روز قیامت همه مردم پا برهنه و عریان محشور مىشوند، جز شیعیان على(ع) و همه مردم با نام مادرشان صدا مىشوند جز شیعیان على (ع) که با نام پدرانشان خوانده مىشوند.» پیامبر اسلام (ص) درباره راز این مسئله از جبرئیل پرسید، او پاسخ داد: «لانّهم احبّوا علیّاً فطاب مولدهم؛ چون على(ع) را دوست داشتند ولادتشان پاک (و حلال) گردید.»(23)
و در حدیث چهارم طهارت و عصمت امام حسین(ع) را بیان نموده؛(24)و در حدیث پنجم مرکزیت یافتن قم را براى شیعیان پیشگویى نموده است.(25)
اختران شهر قم
در بخش پایانى خالى از لطف نیست که به اسامى بانوانى اشاره کنیم که در حرم حضرت معصومه(س) و در کنار آن بانو، و یا در شهر قم مدفون مىباشند. زیرا بسیارى از مردم و زائران قم از این مسئله بى اطلاع و یا کم اطلاعند.
الف: مخدّرات مدفون در حرم
در داخل حرم مطهر حضرت معصومه(س) و در زیر گنبد آن بانو، پنج تن از مخدّرات دیگر آرمیدهاند که اسامى آنها به این شرح است:
1- میمونه دختر موسى مبرقع، نوه امام جواد(ع) 2- زینب دختر امام جواد(ع) 3- امّ محمّد 4- ام اسحاق جاریه محمد فرزند موسى مبرقع 5 - ام حبیب جاریه ابوعلى نوه امام رضا(ع) 6- ام قاسم، دختر على کوکبى.
لذا در قرن سوّم دو قبر به جاى گنبد فعلى بوده، یکى بر فراز قبر حضرت معصومه، و دیگرى بر فراز قبر پنج تن از مخدّرات پیش گفته.(26)
ب: بانوانى که بیرون از حرم مدفون هستند
به غیر از بانوان پیش گفته مخدّراتى نیز در گوشه و کنار قم دفن مىباشند که اسامى برخى از آنها به این شرح است:
1- زینب دختر موسى مبرقع، فرزند موسى بن جعفر(ع)
2- فاطمه دختر با واسطه امام جواد(ع) 3- بریهه از دختران با واسطه موسى بن مبرقع فرزند موسى بن جعفر(ع) 4- ام سلمه از دختران با واسطه امام جواد(ع) 5 - ام کلثوم، از دختران با واسطه امام جواد(ع) این پنج نفر در چهل اختران واقع در خیابان آذر (طالقانى) مدفون مىباشند. 6 - صفورا در خاکفرج 7- قبر امّ محمد دختر موسى بن جعفر(ع) 8 - میمونه دختر موسى بن جعفر(ع) و...
پىنوشتها: -
1. شعر از حسان چایچیان.
2. شیخ على نمازى، مستدرک سفینة البحار، ج 8، ص 257، ماده «فطم».
3. مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 367؛ عماد زاده، زندگانى حضرت موسى بن جعفر، ج 2، ص 375.
4. حسن بن محمد بن حسن قمى، تاریخ قم، ص 213 و سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج 8، ص 290 و شیخ ذبیح اللّه محلّاتى، ریاحین الشریعه، ج 5، ص 32.
5. ر.ک زنان دانشمند و راوى حدیث، احمد صادقى اردستانى، دفتر تبلیغات، ص 28 - 238 و ر ک بارگاه فاطمه معصومه، تجلیگاه فاطمه زهرا(س)، سید جعفر میرعظیمى، دفتر تبلیغات اسلامى، اول، 1383، ص 35 - 37 و اعلام النساء المؤمنات، ص 660.
6. بارگاه فاطمه معصومه...، همان، ص 36 - 38؛ زنان دانشمند، همان، ص 242 - 254.
7. میرعظیمى، همان، ص 38؛ زنان دانشمند، ص 255 - 268.
8. همان، ص 269 - 273.
9. میرعظیمى، همان، ص 38 - 39؛ زنان دانشمند، ص 276 - 289.
10. زنان دانشمند، همان، ص 288 - 342 و سید جعفر میر عظیمى همان، ص 40 - 41 اعلام النساء المؤمنات، ص 630.
11. زنان دانشمند، ص 343 - 355 و اعلام النساء المؤمنات، ص 570 - 579.
12. بارگاه فاطمه...، ص 42؛ زنان دانشمندان، ص 357 - 364.
13. همان، به ترتیب، ص 43، ص 365 - 368.
14. میر عظیمى، همان، ص 43، زنان دانشمند، ص 367- 370.
15. اعلام النساء، ص 692؛ تاریخ اهل بیت، ص 82، کریمه اهل بیت، على اکبر مهدى پور، ص 171.
16. متقى هندى، کنزالعمال، مؤسسة الرسالة، ج 10، حدیث 28849.
17. الغدیر، ج 1، ص 197، انس المطالب، فى مناقب على بن ابى طالب،ص 49؛ بحارالانوار ج 36، ص 353، عوالم، ج 21، ص 354، ح 3.
18. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، ج 37، ص 207 - 208؛عوالم، شیخ عبداللّه بحرانى، ج 15، ص 375.
19. همانها، الغدیر، ج 1، ص 197 ؛ اعلام النساء المؤمنات، ص 578.
20. بحارالانوار، ج 68، ص 77؛ عوالم، ج 21، ص 325؛ ینابیع المودة، ص 257.
21. آثار الحجة، ج 1، ص 8 - 9؛ عوالم، ج 21، ص 354.
22. الکشاف، زمخشرى، بیروت، ج 4، ص 220 - 221؛ تفسیر فخر رازى، ج 27، ص 165 - 166؛ تفسیر قرطبى، ج 8، ص 5843.
23. بحار، ج 68، ص 77.
24. بحارالانوار، ج 43، ص 243، امالى شیخ طوسى، ص 82، اعلام النساء المؤمنات، ص 579.
25. فروغى از کوثر، ص 49.
26. تاریخ قم، ص 214، بحارالانوار، ج 60، ص 220؛ بارگاه حضرت معصومه، ص 66.
الف
