مفاهيم خلاقيت و نو آوري
تعاريف خلاقيت و نو آوري (1-2)
کشفيات علمي (6)، نظريه هاي علمي (7)، اختراعات (8) و آثار بديع هنري و ادبي مانند کشف عناصر شيميايي، قوانين حرکتي نيوتن، حساب ديفرانسيل و انتگرال، نظريه مکانيک کوانتومي پلانک، نظريه نسبيت انيشتين، نظريه روانکاوي فرويد، نظريه شناختي پياژه، نظريه عمومي سيستمها، نظريه بي نهايت بودن ذرات حسابي، الگوي ساختار مولکولي DNA واتسون و کريک، معادله ي شرودينگر، تابلوي موناليزاي لئوناردو داوينچي، سبک نقاشي کوبيسم، شاهنامه ي فردوسي، غزليات حافظ، آثار شکسپير، اختراع موتور بخار، اختراع لامپ برق، اختراع راديو و تلويزيون، اختراع تلفن، اختراع هواپيما، اختراع ترانزيستور، اختراع اينترنت، خلق و طراحي محصولات جديد، حل مسائل کيفيت و بهره وري سازمان و هزاران هزار موارد از اين قبيل جلوه هائي از خلاقيت و نوآوري مي باشند.
در اينجا برخي از مهم ترين تعريف هاي خلاقيت بيان مي شوند:
2-1-1- «توني پروکتور» (9) (1999) به نقل از «ورتهايمر» (10) (1945و1959) بيان مي دارد، «خلاقيت»، عبارت است از «توانايي نگاه جديد و متفاوت به يک موضوع» و به عبارتي «فرآيند شکستن (11) و دوباره ساختن (12) دانش خود درباره ي يک موضوع و به دست آوردن بينش جديد نسبت به ماهيت آن.
2-1-2- پروکتور (1999) همچنين به نقل از کلي (13) (1955) و راجرز (14)(1954) بيان مي دارد «خلاقيت» پديده اي است که هنگامي روي مي دهد که فرد افکار خود را در جهت فهم متفاوت و بهتر از يک موضوع يا موقيعت سازماندهي مي نمايد.
2-1-3- پروکتور (1999) همچنين به نقل از تورنس (15)(1965) بيان مي دارد «خلاقيت» عبارت است از فرآيند حساس شدن به مسائل، نواقص، شکاف هاي دانش، عناصر مفقوده، ناهماهنگي ها و مواردي از اين قبيل و شناسائي دشواري ها، جستجوي راه حل ها، حدس زدن ها يا منظم کردن فرضيه ها درباره ي نواقص، آزمودن و دوباره آزمودن و سرانجام به هم مرتبط کردن نتايج.
2-1-4- پروکتور (1999) همچنين به نقل از تودور ريکاردز (16) (1988) بيان مي دارد «خلاقيت» عبارت است از فرآيند کشف شخصي به طور نسبي ناهوشيار و هدايت کننده به سوي بينش هاي جديد و مناسب.
2-1-5- ريکاردز (1997) مي نويسد «خلاقيت» عبارت است از خارج شدن از قالب هاي ذهني.(17) وي همچنين بيان مي دارد خلاقيت عبارت از کشف چيزهاي جديد و معني دار مي باشد.
2-1-6- پروکتور (1999) به نقل از واينمن (18) (1991) بيان مي دارد خلاقيت عبارت از توانائي خارج شدن از جهان مرسوم و رد شدن از تله تکرار و دوباره مرتب کردن طبقه ها مي باشد.
2-1-7- پروکتور (1999) همچنين به نقل از گيليام (19) (1993) بيان مي دارد «خلاقيت» عبارت است از فرآيند کشف آنچه تا به حال در نظر گرفته نشده و عمل ايجاد ارتباطات جديد.
2-1-8- ترز آمابيلي (20)(1996) بيان مي دارد «خلاقيت» عبارت است از توليد ايده هاي جديد و مفيد در همه ي زمينه ها.
2-1-9-گيلفورد(21)(1954)خلاقيت را عبارت از تفکر واگرا (22)(در برابر تفکر همگرا (23)) مي داند.
2-1-10- ادوارد ديونر (21)(1968) خلاقيت را عبارت از تفکر جانبي (22) (يا افقي) (در برابر تفکر عمودي) (23) مي داند.
2-1-11- برخي صاحبنظران، خلاقيت را مترادف حل مسئله (24) دانسته و عده اي ديگر آن را ابراز حل مسئله مي دانند.
همان طور که ملاحظه مي شود انواع تعاريف داراي نقاط مشترک زيادي مي باشد. با توجه به اين که مفهوم خلاقيت يک مفهوم چند جنبه اي (25) است بنابراين همه ي اين تعاريف مي توانند شامل دو دسته ي کلي شوند: يک دسته تعاريفي که خلاقيت را از نظر فرآورده يا محصول و نتيجه آن مورد توجه قرار مي دهند و دسته ي ديگر تعاريفي که خلاقيت را از جنبه ي فرايند و چگونگي آن بيان مي دارند.
تعريف نوآوري:
الف) نوآوري به معني خلاقيت عينيت يافته يا انديشه خلاق تحقق يافته:
در اين نوع تعريف «خلاقيت» را «توليد ايده» و «نوآوري» را «تحقق بخشيدن به آن ايده» مي دانند. در اين حالت منظور از «خلاقيت»، «خلاقيت ذهني» (27) و منظور از نوآوري، «خلاقيت عيني» (28) مي باشد.
ب) نوآوري به معني فرآورده ي خلاق در سطح سازمان:
در اين نوع تعريف منظور از «نوآوري»، فرآورده يا محصول خلاقي است که در يک سازمان توليد مي شود. فرآورده ي خلاق مي تواند «نرم افزاري» مانند نوعي خدمت و يا «سخت افزاري» مانند نوعي کالا باشد.
طبقه بندي خلاقيت:(2-2)
خلاقيت را مي توان از جنبه هاي مختلفي تقسيم بندي نمود. دو دسته ي عمده در اين خصوص موارد زير مي باشند:2-2-1) سطوح خلاقيت: (29)
خلاقيت ها را مي توان در سطوح مختلف طبقه بندي نمود. در رشته ي خلاقيت سنجي به اين موضوعات پرداخته مي شود.
سطح بندي خلاقيت در واقع نوعي درجه بندي خلاقيت بر اساس شاخص هاي اصلي «ميزان ارزشمندي» و «ميزان نو بودن» مي باشد. بر اين مبنا مي توان خلاقيت را به گروه هاي زير تقسيم بندي کرد:
الف) خلاقيت اوليه و خلاقيت ثانويه:
- خلاقيت اوليه (31) عبارت از آن دسته از خلاقيت هاست که شامل ايجاد و توسعه ي اصول و مفاهيم جديد و خلق پارادايم (32) نوين مي باشند. خلاقيت اوليه به عنوان منشا کشف جديد (33)، نوي واقعي وانديشه هائي متفاوت با آنچه تا به حال وجود داشته مانند نظريه هاي متحول کننده علمي و اختراعات بنيادي مي باشد.
- خلاقيت ثانويه: (34) آن دسته خلاقيت هايي هستند که شامل کاربرد جديد و متفاوتي از اصول و مفاهيم شناخته شده ي قبلي و تکميل و بسط خلاقيت هاي اوليه هستند. دستاوردهاي علمي پژوهشگران که مبتني بر نظريه هاي بزرگ علمي است از موارد خلاقيت ثانويه مي باشند.
ب) خلاقيت بزرگ و خلاقيت کوچک:
- خلاقيت کوچک:(36) در واقع همان خلاقيت ثانويه است که عبارت از کاربرد جديد و متفاوتي از اصول و مفاهيم شناخته شده ي قبلي مي باشد.
ج) خلاقيت عالي و خلاقيت معمولي:
- خلاقيت معمولي (38): منظور از «خلاقيت هاي معمولي» يا «خلاقيت هاي روزمره» (39)، خلاقيت هايي هستند که هر کس در جنبه هاي مختلف زندگي روزمره ي خود مانند مسائل شغلي، مالي و خانوادگي اعمال مي نمايد.
د) خلاقيت نوآورانه و خلاقيت اختراعي:
- خلاقيت اختراعي(41): منظور از آن همان خلاقيت ثانويه يا کوچک با تاکيد بر جنبه هاي کاربردي و عملي (فناوري) مي باشد.
2-2-2) انواع خلاقيت (42):
خلاقيت مي تواند در همه ي حوزه ها و زمينه ها روي دهد. برحسب موضوع و نوع حوزه انواع خلاقيت را مي توان به شرح زير دسته بندي نمود:
1- خلاقيت علمي (42): خلاقيت در هر يک از رشته هاي علم را مي توان «خلاقيت علمي» ناميد. کشفيات و نظريه هاي علمي مانند نظريه هاي علوم فيزيک، شيمي، روانشناسي، اقتصاد، مديريت و غيره خلاقيت هاي علمي محسوب مي شوند. بنابراين بر حسب اين که کدام رشته ي علمي در نظر گرفته شود انواع خلاقيت وجود دارد. مثلا منظور از «خلاقيت فيزيک» خلاقيت در حوزه ي علمي فيزيک و يا «خلاقيت روانشناسي» خلاقيت در حوزه ي علم روانشناسي مي باشد.
به همين ترتيب، «خلاقيت شيمي»، «خلاقيت مديريت»، «خلاقيت رياضي»، و ساير موارد وجود دارند. بنابراين علوم مختلف در واقع تشکيل شده از مجموع خلاقيت هاي علمي در سطوح مختلف (خلاقيت هاي علمي اوليه و خلاقيت هاي علمي ثانويه) مي باشند. (43)
«خلاقيت هاي علمي اوليه يا بزرگ» عبارت است از آن دسته از خلاقيت هاي علمي است که شامل خلق مفاهيم جديد علمي، کشفيات متحول کننده و ايجاد پارادايم علمي نوين مي باشد. نظريه ي مکانيک کوانتومي پلانک، نظريه ي نسبيت اينشتين، نظريه هاي رفتارگرايي واتسون و اسکينر، نظريه ي شناختي پياژه از جمله «خلاقيت هاي علمي اوليه يا بزرگ» مي باشند که باعث تحولات عميق علمي و شروع رويکردهاي جديد شده اند.
«خلاقيت هاي علمي ثانويه يا کوچک» عبارت از آن دسته از خلاقيت هاي علمي است که در پي خلاقيت هاي علمي اوليه بروز مي کنند و شامل بسط و توسعه ي مفاهيم آنها مي باشند.
موضوعات تکميلي و وابسته به نظريات ذکر شده ي فوق خلاقيت هاي علمي ثانويه يا کوچک محسوب مي شوند.
به عنوان مثال «علم فيزيک» عبارت از مجموع خلاقيت هاي اوليه و ثانويه ي فيزيک، «علم رياضي» عبارت از مجموع خلاقيت هاي اوليه و ثانويه رياضي و «علم روانشناسي» عبارت از مجموع خلاقيت هاي اوليه و ثانويه روانشناسي مي باشد. بنابراين «خلاقيت علمي» عامل پيدايش و رشد و تکامل علوم است و دانشمندان رشته هاي مختلف علمي از طريق انجام مطالعات و پژوهش هاي علمي درصدد دستيابي به خلاقيت هاي اوليه و ثانويه ي علمي هستند.
2- خلاقيت فناورانه(44): خلاقيت در جنبه هاي کاربردي و فني علوم يا به عبارتي «خلاقيت در فناوري (تکنولوژِي)» را مي توان، «خلاقيت فناورانه» (خلاقيت تکنولوژِيکي) يا «خلاقيت مهندسي» ناميد.
«خلاقيت فناورانه» عبارت از خلق انديشه ها و طرح هاي نو در جنبه هاي کاربردي علوم و يافتن راههاي جديد حل مسائل فني و مهندسي اعم از نرم افزاري و يا سخت افزاري مي باشد.
فناوري (تکنولوژي) معمولا تحت عنوان، «جنبه هاي کاربردي علوم» تعريف مي شود و مي تواند در همه ي رشته هاي علوم وجود داشته باشد.
بنابراين «فناوري» و «مهندسي» هم شامل مفاهيم «سخت افزاري» (45) و هم مفاهيم «نرم افزاري» (46) مي گردد و از اين رو براي همه ي رشته هاي علوم پايه و علوم انساني جنبه هاي فناوري و مهندسي وجود دارد.
رشته هاي فني مهندسي مانند مهندسي الکترونيک، مهندسي مکانيک، مهندسي مواد و ساير رشته هائي از اين قبيل، فناوري و مهندسي سخت افزاري مي باشند.
همچنين حوزه هائي مانند «فناوري روانشناسي و مهندسي رفتار، فناوري جامعه شناسي و مهندسي اجتماعي، فناوري آموزشي و مهندسي آموزشي، فناوري اقتصادي و مهندسي اقتصادي، فناوري مديريت و مهندسي مديريت، فناوري خلاقيت و مهندسي خلاقيت از جمله فناوري ها و مهندسي هاي نرم افزاري هستند.
خلاقيت هاي تکنولوژِيکي مي توانند به دو سطح کلي خلاقيت هاي تکنولوژيکي اوليه (47) و خلاقيت هاي تکنولوژيکي ثانويه (48) تقسيم شوند. خلاقيت هاي تکنولوژيکي اوليه عبارت از خلاقيت هاي تکنولوژيکي بنيادي و به عبارتي اختراعات بزرگ مانند اختراع لامپ خلأ، اختراع ترانزيستور، اختراع تلفن، اختراع راديو و اختراع تلويزيون مي باشند. خلاقيت هاي تکنولوژيکي ثانويه عبارت از خلاقيت هاي تکنولوژيکي تکميلي و ابتکارات مي باشند.
به طور کلي «فناوري (تکنولوژي)»، تشکيل شده از مجموع خلاقيت هاي تکنولوژيکي اوليه و ثانويه مي باشد.
واژه ي «اختراع» معمولا براي خلاقيت هاي تکنولوژيکي سخت افزاري مانند اختراع رادار و واژه ي «ابداع» معمولا براي خلاقيت هاي تکنولوژيکي نرم افزاري مانند ابداع رفتار درماني يا ابداع شناخت درماني به کار برده مي شود. هر چند هر دو واژه ممکن است براي هر دو مفهوم به کار برده شوند.
3- خلاقيت صنعتي: منظور از خلاقيت صنعتي، (49) خلاقيت در جنبه هاي فناوري سخت افزاري و نرم افزاري يک سازمان صنعتي مي باشد.
در سازمان هاي صنعتي معمولا خلاقيت در فناوري سخت افزاري، «نوآوري تکنولوژيک» (50) و خلاقيت در سيستم سازماني و مديريتي، «خلاقيت سازماني» (51) ناميده مي شود.
بنابراين مي توان چنين در نظر گرفت که «خلاقيت صنعتي» عبارت از مجموع «خلاقيت تکنولوژيک (يا نوآوري تکنولوژيک)» و «خلاقيت سازماني» مي باشد. انواع خلاقيت و نوآوري صنعتي را مي توان در چهار دسته کلي به شرح زير طبقه بندي نمود:
3-1) خلاقيت و نوآوري بنيادي:
3-2) خلاقيت و نوآوري فرآيندي:
نتيجه خلاقيت و نوآوري در فرآيند، تغيير روش ها و تغيير ساز و کارها است. نوآوري هاي سازماني مانند شيوه هاي نوين مديريت کيفيت، روش هاي جديد مديريت بهره وري و شيوه هاي نوين مديريت منابع انساني از جمله خلاقيت و نوآوري فرآيندي محسوب مي شوند.
خلاقيت و نوآوري در فرآيند معمولا موجب افزايش کارآئي، افزايش اثر بخشي، بهبود کيفيت و ارتقاء بهره وري سازمان مي گردد.
3-3) خلاقيت و نوآوري فرآورده اي:
تغيير نوع و کيفيت محصول و يا توليد محصولات جديد و بديع در سازمان خلاقيت و نوآوري فرآورده اي محسوب مي گردد.
3-4) خلاقيت و نوآوري در بازاريابي:
4- خلاقيت هنري: خلاقيت هنري (56) عبارت از خلاقيت در هر يک از رشته هاي هنر (57) مي باشد. هنر نيز مانند علم و فناوري محصول خلاقيت انسان است.
خلاقيت هنري نيز مي تواند در دو نوع کلي خلاقيت اوليه يا بزرگ و خلاقيت ثانويه يا کوچک در نظر گرفته شود.
- خلاقيت هنري اوليه: عبارت است از خلاقيت هنري که منجر به بروز تحول عميق در هنر مربوطه و ايحاد مفاهيم، روش ها و سبک هاي جديد و بديع هنري مي شود. ابداع سبک هائي مانند کوبيسم، سمبوليسم، امپرسيونيسم و غيره از جمله خلاقيت هاي هنري اوليه مي باشند.
- خلاقيت هنري ثانويه: خلاقيت هاي هنري که الگوبرداري شده از خلاقيت هاي هنري اوليه بوده و تکميل و توسعه آنها محسوب مي شوند خلاقيت هاي هنري ثانويه هستند.
اغلب آفرينش ها و آثار هنري هنرمندان رشته هاي مختلف هنري جزو خلاقيت هاي هنري ثانويه مي باشند.
5- خلاقيت روزانه: خلاقيت روزانه (57)، خلاقيت هائي است که هر فرد همواره در زندگي روزمره خود براي حل مشکلات و پيشبرد امور روزانه ايجاد مي نمايد. در خلاقيت هاي روزانه فرايند حل خلاق مسائل وتوليد ايده ها و راهکارهاي جديد روي مي دهد.
6- خلاقيت کودکان: منظور از «خلاقيت کودکان» (58) رفتارهاي کلامي و عملي خلاقي است که کودکان به شکل هاي مختلف از خود بروز مي دهند. بسياري از رفتارهاي کودکان مانند گفتار و اعمال آنان در منزل، در بازي،در يادگيري، در مواجهه با پديده هاي جديد، در مهد کودک و در مدرسه رفتارهائي هستند که داراي خصوصيت خلاقيت مي باشند. خلاقيت کودکان به تعبيري مي تواند به عنوان خلاقيت روزانه کودکان محسوب گردد. با توجه به ويژگي هاي خاص رفتارهاي خلاق کودکان و اهميت بسيار زيادي که در رشد ذهني و شخصيتي آنان و به طور کلي رشد خلاقيت دارد از اين رو صاحبنظران «خلاقيت کودکان» را معمولا به عنوان دسته اي جداگانه در نظر مي گيرند.
پي نوشت ها:
1. Newness
2. Novelty
3. Originality
4. Initiative
5. Usefulness
6. Scientific discovery
7. Scientific theory
8. Inventions
9. Tony Proctor
10. Verthimer
11.Breaking down
12. Restructuring
13. Kelly
14.Rogers
15.Torrance
16.Tudor Rickards
17.Mental stuckness
18.weinman
19. Gilliam
20. Tereza Amabilie
21. Gilford
22. Divergent
23. Convergent
24. Edward debona
25. Lateral thinking
26. vertical thinking
27. Problem solving
28. Multi-tuceted
29. Innovation
30. Subjective Creativity
31. Objective Creativity.
32. Levels of creativity
33. Maslow
34. Primary Creativity
35. Paradigm
36. New discovery
37. Secondary Creativity
38. Major Creativity
39. Minor Creativity
40. Sublime Creativity
41. Ordinary Creativity
42. Everyday Creativity
43. Innovative Creativity
44. Inventive Creativity
45. Kinds of Creativity.
46. Sicentific Creativity
47. جايزه نوبل به عنوان بزرگترين جايزه خلاقيت علمي جهان به خلاقيت هاي اوليه يا بزرگ در برخي رشته هاي عمومي (مانند فيزيک، شيمي، اقتصاد و پزشکي) اعطا مي شود.
48. Technological Creativity
49. Hard- ware
50. Soft-ware
51. Primary Technological Creativity
52. Secondary Technological Creativity.
53. Industrial Creativity
54. Technological Innovation
55. Organizational Creativity
56. Fundamental Creativity and Innovation.
57. Process Creativity and Innovation
58. Product Creativity and Innovation
59. Marketing Creativity and Innovation
60.Article Creativity
61. Art.
62. Everyday Creativity
63. Children Creativity.
1- کتاب علم و دانش (شاخه جديد)- نوآوري خلاقيت و شکوفايي- فرهنگ و انديشه
2- گلستان هاشمي، سيد مهدي: مقدمه اي بر علم خلاقيت شناسي، جهاد دانشگاهي دانشگاه صنعتي اصفهان، 1381، صفحات، 13-28.
/خ
