مبارزه با هواى نفس
درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دامت برکاته)
قال الصادق(ع): احذروا أهوائكم كما تحذرون اعدائكم فليس شىء أعدى للرجال من اتّباع اهوائهم و حصائد السنتهم.(1)
ترجمه حديث:
شرح حديث:
اين حديث در همين رابطه است و مى فرمايد: از هواى نفس بپرهيزيد آن گونه كه از دشمنانتان مى پرهيزيد. بالاترين دشمن انسان پيروى از هواى نفس و گردش هاى نامناسب زبان و تمايلات و غرايز سركش است.
هواى نفس خواهش هاى كنترل نشده و طغيانگر دل انسان است. اگر هواى نفس تحت كنترل عقل باشد خطرى ندارد ولى اگر بى قيد و شرط و مطابق خواست دل قرار گرفت، ديگر قانون خدا و وجدان را به رسميت نمى شناسد، نام اين خواسته هاى طغيانگر هواى نفس است كه بزرگترين دشمن است. انسان وقتى وجود دشمن را احساس كند سعى مى كند كه در تيررس او قرار نگيرد و براى اين كه در دام او نيفتد كارى مى كند، ولى متأسفانه بسيارى در مقابل اين دشمن كارى نمى كنند و با هواى نفس دوست هستند و از آن بالاتر بسيارى هستند كه هواى نفس امير و فرمانده آنها است و بسيارى هستند كه هواى نفس معبود آنها است:
«أرأيت من اتّخذ الهه هواه» پس گاهى انسان در مقابل هواى نفس سجده مى كند.
يكى از شاخه هاى توحيد، توحيد اطاعت است انسان موحد كسى است كه غير خدا را اطاعت نكند (اطاعت پيامبر، امام، پدر و مادر و مرجع تقليد همه به فرمان خداست) حال اگر مطاع ديگرى در كنار خدا قرار داديم تبديل به شرك در عبادت مى شود. هواى نفس گاهى قلب را بتخانه مى كند، قلبى كه بايد فقط جايگاه خدا باشد ولى بت هاى مختلفى مانند عشق به مال، مقام، و فرزند در آن جاى مى گيرند.
بت ساخته اى در دل و خنديدى
بر كيش بد برهمن و بودا را
شاعر مى گويد ما مى نشينيم و مزمت بت پرستان را مى كنيم در حالى كه وقتى نگاه به دل خود مى كنيم بت خانه اى است كه در درونش انواع بت ها است.
«من أصغى الى ناطق فقد عبده» كسى كه به گوينده اى گوش كند مثل اين است كه او را عبادت مى كند حال وقتى به هواى نفس گوش مى كند در واقع او را مى پذيرد. اگر ناطق حرف خدا بزند به تحقيق اطاعت خدا كرده و اگر ناطق حرف شيطان بگويد اطاعت شيطان كرده است.
كار ماه رمضان اين است كه اين دشمن را به ما معرفى مى كند و جامعه را پاكسازى مى كند. آمار جنايات در ماه رمضان بسيار پايين مى آيد، اگرچه همه روزه نمى گيرند، پس روزه ماه رمضان وسيله مبارزه با هواى نفس است.
نكاتى در حديث قابل توجّه است.
1- روايت تعبير به «إحذروا» مى كند و نمى گويد اطاعت نكنيد. بر حذر بودن به اين است كه انسان هميشه حواس خود را جمع كند تا در دام نفس نيفتد اين بالاتر از اين است كه بگويد پيروى نكنيد.
2- روايت تعبير «اعدا للرجال» دارد و به نظر مى رسد مراد از آن افراد باشخصيت و با ايمان است يعنى براى اين افراد هم اعدا عدوّ هواى نفس است و آنها بيشتر بايد از اين دشمن بترسند تعبير معروفى كه شايد مضمون حديث باشد اين است كه:
«الناس كلّهم هالكون الاّ العالمون و العالمون كلهّم هالكون الاّ العاملون و العاملون كلهم هالكون الاّ المخلصون و المخلصون فى خطر عظيم» كه همان خطر هواى نفس است.
3- «حصائد» جمع حصيده و به معنى آن چيزى است كه از درو شدن به دست مى آيد زبان به يك داس تشبيه شده است كه چيزهايى را درو مى كند. گناهان زبان داخل در هواى نفس است ولى چرا آن را جداگانه ذكر مى كند؟
گناهان زبان هم از قبيل هواى نفس است و جدا شدن آن در كلام امام به جهت اهمّيّت آن است به اين معنى كه گناهان زبان گناهانى است كه ابزار و وسليه خاصى نمى خواهد و شب و روز و در همه حال در اختيار انسان است. خطر اين گناهان خيلى بيشتر است و حدود سى گناه كبيره از زبان صادر ميشود. هيچ گناهى مانند گناه زبان نيست، هيچ گناهى در نظر مردم كم اهمّيّت تر از گناه زبان نيست و از همه خطرناكتر اين كه هميشه در اختيار انسان است و قبح آن ريخته است; پس امام صادق(ع) كه روى گناه زبان دست گذاشته به همين جهت است. در روايت آمده است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در مورد زبان و خطرات زبان صحبت مى كرد، عربى عامى گفت.
أفنؤاخذ بما نقول؟ پيامبر در جواب فرمود: و هل تكبّ الناس على مناخرهم فى النار الاّ حصائد السنتهم; تو مى گويى سخنان ما جزء اعمالى است كه مورد مؤاخذه قرار مى گيرد من مى گويم بيشترين عامل دوزخى شدن كه به رو انسان ها را در جهنم مى اندازد گناهان زبان است.
بنابراين دليل اهميت گناهان زبان سه چيز است:
1- تعداد گناهان اين عضو از اعضا ديگر بيشتر است و حدود سى گناه كبيره از زبان سر مى زد.
2- وسيله اين گناه به آسانى در اختيار است.
3- قبح گناهان زبان ريخته است.
ماه رمضان ماه اصلاح اعضا و جوارح، زندگى، روح و جامعه است و بايد به اين امور اهتمام ورزيم.
پي نوشت :
1. بحار، ج 67، ص 82.
