شمع همیشه ‏فروزان

معلم، معمار قلب هاست

چندین سال است بهانه مقدس شهادت معلمی بزرگ و فرزانه، استاد شهید مطهری رحمه‏الله دست‏مایه قدردانی و تجلیل از معلم شده است؛ معلمی که انسان‏ساز و فرداپرداز است و تکریم و تعظیم او، تکریم و تعظیم علم است. معلم، معمار قلب هاست و بذر نور در دل‏ها می‏افشاند. قدردانی و تجلیل از معلم، قدردانی از باغبانی است که هر صبح، سبدی از صمیمیت با خود به کلاس می‏برد و با انگشتان مهربان خویش، بر شاخه قلب‏ها فردا را پیوند می‏زند. معلم را توقع نام و نان نیست. این گمنام، هر روز از تنور داغ جانش، هزاران نان بر سفره گرسنه دل‏ها می‏بخشد و از علقمه قلبش، هزاران مشک به خیمه‏های عطش می‏رساند. تجلیل معلم، سپاس از انسانی است که هدف و غایت آفرینش را تأمین، و سلامت امانت‏هایی را که به دستش سپرده‏اند، تضمین می‏کند.

اهمیت علم

آموختن، تنها مورد تأکید مکتب والای اسلام نیست؛ بلکه بسیاری از فرزانگان غیر مسلمان هم چون سقراط، افلاطون، نیوتن و... نیز بر اهمیت آن صحّه گذاشته‏اند. از دیدگاه اسلام، انسان آگاه با انسان نااگاه مساوی نیستند. کسی که بدون آگاهی گام در راهی می‏گذارد و عملی را انجام می‏دهد، به بیراهه رفته است و هر چه در این بیراهه پیش رود، از مقصد خویش بیشتر فاصله می‏گیرد. شاید به همین دلیل است که حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید: «هیچ گنجی سودمندتر از علم نیست؛ در فراگیری آن بکوشید که فراگرفتنش نیکوست». و رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فراگرفتن علم را بر هر مسلمان واجب می‏داند و تأکید می‏کند که ارجمندترین مردم، دانشمندان آنان و کم ارج‏ترین، کم دانش‏ترینشان است.

اهمیت تعلیم و تربیت و آثار آن

داشتن علم، به تنهایی ارزش نیست. هستند کسانی که دانش فراوان دارند، ولی مانند ظرفی پر از عسل اند که هیچ منفذی برای استفاده از عسل‏ها در آن‏ها نیست. علم دانشمند زمانی اهمیت دارد که آن را به دیگران منتقل کند و البته زکات دانش، آموختن آن به بندگان خداست. عنایت خداوند متعال به معلم پاک نهاد و ایجاد توفیقات بسیار زیاد برای او در صحنه‏های گوناگون زندگی خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... و نزدیکی به امامان معصوم علیهم‏السلام یکی از آثار تعلیم است. به اعتراف بسیاری از معلمان، یاد دادن به دیگران، بهترین عامل برای جای‏گزین شدن مطالب علمی در ذهن است؛ زیرا معلم در مقام تعلیم، راهبر و راهنمای علمی افراد زیادی است و این موقعیت حساس، سبب تلاش او در حل مشکلات علمی می‏شود که نتیجه‏اش، بالا رفتن سطح علمی وی نیز خواهد بود. دانش شخصی که بیاموزد ولی تربیت نشود، مانند اسلحه‏ای است که با آن جان انسان‏ها را به خطر می‏اندازد. در قرآن کریم که از تعلیم و تربیت به عنوان هدف پیامبران ذکر شده، در سه مورد تربیت بر تعلیم مقدم گردیده و تنها در یک آیه تعلیم بر تربیت مقدم شده است.

ارزش و مقام معلم

سخنی زیبا از امام صادق علیه‏السلام ارزش و مقام معلم خوب را روشن می‏سازد. حضرت می‏فرماید: «تمامی جنبندگان روی زمین و ماهی‏های دریا و هر کوچک و بزرگ در زمین و آسمان خدا، برای آموزگار خوب طلب آمرزش می‏کنند». معلم، شاگردانش، این امانت‏های الاهی را از آلودگی‏ها و تباهی‏ها حفظ کرده و سعی می‏کند با تعلیمات خود و تربیت آنان، زمینه رشد و کمالشان را فراهم آورد. انتظار جامعه از افراد به اندازه ارزش و مقام آنان است و بنابراین، معلمی که این چنین مقامی دارد، هیچ گاه مرتکب اعمال ناشایست نمی‏شود.

تأثیر معلم بر شاگرد

شاگردان به خاطر نفوذ روحی و معنوی معلم، تأثیرات شگرفی از او می‏گیرند که گاهی سرنوشت ملتی را تغییر می‏دهند. بیشتر انسان‏های موفق، کامیابی خود را مدیون معلمان خود می‏دانند و نیز افرادی هستند که سرخوردگی و شکست‏های زندگی‏شان، ناشی از برخورد بد معلمان است. استاد شهید مطهری رحمه‏الله درمورد تأثیر معلم خود حاج آقا میرزا علی شیرازی می‏گوید: «او بزرگ مردی بود. مرا برای اولین بار با نهج‏البلاغه آشنا کرد و درک محضر او را همواره یکی ازذخایر گران بهای زندگی خود می‏شمارم که حاضر نیستم آن را با هیچ چیز معاوضه کنم و شب و روزی نیست که خاطره‏اش در نظرم مجسم نشود و یادی از او نکنم و نامی نبرم».

سوز و گداز معلم

نخستین و اساسی‏ترین نشانه معلم نمونه، برخورداری او از سوز و گداز «انسان‏سازی» است. تنها عده معدودی از انسان‏ها هستند که همه وجودشان سرشار از سوز و گداز سازندگی است. این افراد عاشق تربیت هستند. قوی‏ترین انگیزه در آنها، سوز و شوق انسان‏سازی است. این افراد، از هدایت فردی به شادی و خرسندی دست می‏یابند. سوز و گداز، اساسی‏ترین و ضروری‏ترین ویژگی معلم نمونه است. چنین معلمی به مدرسه و کلاس عشق می‏ورزد؛ زیرا او در چنین محیطی بهتر و کامل‏تر می‏تواند به هدف انسان سازی خود برسد. یکی از ویژگی‏های یگانه معلم نمونه انسان، پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، سوز و عشق به هدایت و ارشاد انسان‏ها بود.

هنرمندی معلم

معلم بودن، تنها در انحصار معلومات نیست، بلکه افزون بر معلومات و تخصص، هر معلم باید با هنر معلمی آشنا باشد؛ یعنی بداند چگونه از معلومات خود بهره بگیرد و به عبارت دیگر، با چه زبانی با شاگردان سخن بگوید، چه شیوه هایی را در ارتباط با شاگردان در نظر بگیرد و چگونه با شاگردان ارتباط برقرار سازد. معلم نمونه با بهره‏گیری از فنون روان‏شناسی، با قدرت و مهارت، امواج متلاطم کلاس را آرام کرده، تسلط و توانایی اداره کلاس را عملاً عرضه می‏دارد. این روان‏شناسی معلم برای اداره هر کلاس، شیوه خاصی را در نظر می‏گیرد ؛ چنان که در خصوص تک تک شاگردان نیز رفتار خاصی را انتخاب می‏کند. به رعایت همه این اصول، «هنر معلمی» می‏گویند.

اخلاق معلم

انسان‏ها به طور فطری عاشق کمال هستند و بی‏اختیار در برابر کمال به خضوع درآمده، جذب آن می‏گردد. وقتی شاگردی جذب کمالی از کمالات معلم شود، به سوی آن کمال و صاحب کمال کشیده خواهد شد. تغییرات اخلاقی، با گفتار و پند و اندرز صورت نمی‏پذیرد، بلکه کردار و رفتار انسان‏هاست که موجب دگرگونی در دیگران می‏گردد.
امام صادق علیه‏السلام در سخنی ارزشمند می‏فرماید: «مردم را با اعمال و رفتار خود به خوبی‏ها دعوت نمایید و توجه داشته باشید که دعوت زبانی، فاقد ارزش و بها است». هر معلمی «مربی» است و بر این اساس، اخلاق و خوی معلم انسان را می‏سازد و درس و بحث علمی، بهانه‏ای بیش نیست.

فروتنی معلم

سزاوار است که معلم خوش خلق و فروتن باشد و با رفق و مدارا با شاگردان ارتباط برقرار سازد. از امام صادق علیه‏السلام نقل شده که امیرمؤمنان علیه‏السلام فرمود: «دانشمندان واقعی سه ویژگی دارند: دانش و بینش، حلم و بردباری، سکوت و آرامش و وقار». کسانی که عقل و خرد بیشتری دارند، قدرت کنترل نفس آنان در مقایسه با دیگران زیادتر است. وقتی بین دو انسان رابطه عاطفی و صمیمی نباشد، خود به خود جدایی بینشان به وجود خواهد آمد؛ زیرا نزدیکی و صمیمیت، بسیاری از توهمات و پیش داوری‏ها را از بین می‏برد. معلم متواضع با فروتنی خود، راه ارتباطی را به روی شاگرد می‏گشاید و شاگرد از این فرصت استفاده کرده، بسیاری از دشواری‏های فکری و روحی خود را حل خواهد کرد. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در این زمینه می‏فرماید: «به شاگردانی که درس می‏دهید و با آنان که از آن‏ها درس می‏آموزید، با نرمی و ملایمت رفتار کنید».

ویژگی‏های معلم موفق

1- ایمان و توکل به خدا

انسان برای پرواز به سوی کمال، به دو بال علم و ایمان نیاز دارد و معلم که جاده کمال را به شاگردانش می‏نمایاند، بیش از دیگران نیازمند این دو گوهر است، معلمی که به خدا ایمان ندارد، تنها آگاهی‏های خود را به شاگردانش منتقل می‏کند و شاگردان از آن دانش‏ها در امور دنیایی خود استفاده می‏کنند، ولی اثری در کمال انسانی آن‏ها نخواهد داشت. دانشمندان حقیقی، خداپرست و با ایمان بوده‏اند. بعضی از این دانشمندان، مشکلات علمی خود را با استمداد از خدای بزرگ و راز و نیاز به درگاهش حل می‏کردند.
امام جواد علیه‏السلام در این زمینه می‏فرماید: «ما وسیله و ابزاری بیش نیستیم و معلم واقعی خداست؛ پس باید در کارمان به او توکل کنیم».

2- اخلاص

معلم در خدمت مقدس خود، لازم است اندیشه‏اش را از هر چه غیر خداست پاک کند. معلمی که به خاطر پول، مقام، شهرت و... می‏آموزد، پاداش او همین‏ها خواهد بود و این امور در مقابل خشنودی خداوند متعال و پاداش بزرگ او بی‏ارزش است. عمل مخلصانه و قیام خدایی، موعظه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در قرآن کریم است که می‏فرماید: «ای رسول ما! (به امت) بگو که من به یک سخن شما را پند می‏دهم (و آن سخن این است) که برای خدا قیام کنید».

3- هدایتگری و مدیریت

هدف از بعثت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هدایت مردم به سوی خدا بوده است؛ چنان که خداوند متعال در قرآن کریم می‏فرماید: «ای رسول ما! تو را فرستادیم تا به اذن خدا مردم را به سوی او دعوت کنی». معلم نیز به پیروی از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله شاگردانش را به سوی هدایت و نور دعوت، و آنان را از تاریکی‏های گمراهی و جهل، به روشنایی علم و تقوا هدایت می‏کند. هم‏چنین معلم موفق کسی است که در کنار هدایت شاگردان، توانایی اداره کلاس را نیز داشته باشد. عواملی هم چون شوخی زیاد، مجال و میدان دادن بیش از حد به شاگردان، گفتگوی یک جانبه معلم و بی‏روح بودن کلاس و...به مدیریت او صدمه می‏زند. با پرسش از دانش‏آموزان و ایجاد تنوع گفتاری و رفتاری برای رفع خستگی شاگردان و آمادگی روحی و جسمی آنان به صورت‏های مختلف، می‏توان کلاس را به خوبی مدیریت و اداره کرد.

4- استقامت و پشتکار

معلم موفق در راه تعلیم شاگردان و از بین بردن جهل آنان، ثابت قدم و استوار می‏باشد. ممکن است او بارها و بارها مطلبی را به شاگردان خود، به ویژه کودکان کم سن و سال بگوید، ولی آنان نیاموزند. در این راه باید صبر کرد و دانست که نتیجه صبر، موفقیت است. دل‏های شاگردان کند ذهن، از سنگ سخت‏تر نیست و همان گونه که قطرات آب با گذشت زمان دل سنگ را می‏شکافد، تکرار و یادآوری مطالب توسط معلم نیز دل‏های سخت را خواهد شکافت.

5- داشتن بیان و قلم خوب

ابزار اصلی کار معلم، گفتار و سخن اوست و نیکوست از گفتاری گیرا و پرجاذبه برخوردار باشد. تحولات بزرگ جهان توسط کسانی صورت گرفته که دارای بیانی قوی بوده‏اند. خطبه‏ای کوتاه و شورانگیز از امام علی علیه‏السلام در جنگ صفین، روحی تازه در کالبد بی‏جان لشکر دمید و توانستند دشمن را تار و مار کرده و شریعه فرات را از سپاهیان معاویه باز پس گیرند. خطبه‏های پرشور امام سجاد علیه‏السلام و حضرت زینب علیهاالسلام در مرکز قدرت معاویه و یزید، آن‏چنان تکان دهنده و شورآفرین بود که تبلیغات چندین ساله آل‏ابوسفیان را نقش بر آب ساخت. اهمیت شیوه سخن گفتن برای معلم، کمتر از توان علمی او نیست. داشتن شیوه نگارشی خوب نیز برای معلم لازم است و از نظر درجه اهمیت، در درجه بعد از سخن گفتن قرار دارد؛ زیرا تهیه جزوه، طرح سؤال برای امتحان و...، به روش نوشتاری خوب نیاز دارد.

وظایف معلم

1- ایجاد روحیه تفکر و تعقل

رکن اساسی در تعلیم و تعلم، فکر کردن است که در دین مبین اسلام، اهمیت فراوانی دارد. امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «هیچ دانشی هم چون اندیشیدن نیست». از این‏رو، معلم می‏تواند روحیه تفکر را در شاگردان خود ایجاد کرده و از تکلیف و درس زیاد که فرصتی برای تفکر به آنان نمی‏دهد، بکاهد.

2- بالابردن توان علمی خویش

توقف در یک حد از دانش و آگاهی، نقص بزرگی برای معلم است. لازم است معلم همراه با زمان و پیشرفت علوم بر دانش خود بیفزاید. استفاده از تجارب دیگران در زمینه تدریس برای معلم مفید است و بر معلومات او می‏افزاید. نیوتن، کاشف جاذبه زمین می‏گوید: «علت ترقی من در کارها این بود که روی شانه غول‏های علم ایستادم و جهان را بهتر نگریستم». هم‏چنین لازم است یک معلم موفق، از فراگیری مهارت‏های آموزشی نوین، غفلت نورزد.

3- وفای به عهد و عمل به گفته‏ها

شاگردان در مورد وعده‏های معلم، حساس‏اند و قول‏های او را هرگز از یاد نمی‏برند. بنابراین، نوشتن وعده‏ها و تصمیم‏های روزانه در دفتر کوچکی و عمل کردن به آن‏ها، نشان از دقت معلم و راهی برای جلب اعتماد شاگردان دارد. معلمی که خود به گفته‏ها و نکات اخلاقی که بیان می‏کند عمل ننماید، سخنانش تأثیری نخواهد داشت و دانش وی بی‏ارزش خواهد بود. عالم بی‏عمل به «درخت بی‏بر» یا «ابر بی‏باران» می‏ماند. عیسی بن مریم علیه‏السلام فرمود: «بدبخت‏ترین مردم کسی است که او را دانشمند بشناسند، ولی عملی در او دیده نشود». راهنمایی‏های معلم در زمینه‏های مختلف در صورتی اثربخش است که خود در عمل به آن گفته‏ها از شاگردان پیشی گرفته باشد. باید از امام علی علیه‏السلام درس بگیریم که فرمود: «ای مردم! به خدا قسم شما را به هیچ اطاعتی ترغیب نمی‏کنم، مگر آن که خود در عمل به آن پیشی گرفته باشم».

4- آگاهی دادن و ایجاد انگیزه درسی

معلم سخت کوش، افزون به تدریس ماده درسی، دانش‏پژوهان را با اوضاع و احوال جهان امروز آشنا می‏کند تا نگرششان به جهان وسعت یابد. انسانی که محدوده فکری اش از چهار دیواری روستا یا شهرش آن طرف‏تر نمی‏رود، نمی‏تواند انسان ارزشمندی شود. خدمت به مردم، کشور و دین دیدی وسیع می‏خواهد. یک عامل مؤثر در بی‏رغبت بودن بعضی از شاگردان به ماده درس، انگیزه و هدف نداشتن است که معلم می‏تواند با معرفی موضوع درس و شناساندن جایگاه آن در بین علوم دیگر، این انگیزه و هدف را به وجود آورد. اگر شاگردان هدف از یادگیری درس مورد نظر و فایده آن را بشناسند، با رغبت بیشتری آن را دنبال می‏کنند.
منبع: سایت حوزه
/س