بهره‌وری در پرتو اسلام
نويسنده: حکیمه مهدیان
چکیده
بهره‌وری را میتوان به استفاده مطلوب از امکانات، سرمایهها، نیروها، منابع و فرصتها در تولید کالا و عرصه خدمات تعریف کرد. در این مقاله، به مناسبت روز بهره‌وری، به تلخیص کتاب بهرهروی در پرتو اسلام* میپردازیم:ضرورت بحث بهره‌وری
بهره‌وری میتواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همهجانبه زندگی انسان باشد. اگر میخواهیم در دنیای پر رقابت امروزی، رونق اقتصادی، اجتماعی و زندگی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره‌وری بالایی برسیم؛ زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، سرعت و دقت افزونتری میطلبد. با توجه به آنکه در سه دهه اخیر، شاهد تحولهای بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله انقلاب، جنگ، توطئههای استکبار جهانی و همچنین بلایای طبیعی متعدد بوده و فرصتهای بسیاری را از دست دادهایم، باید برای جبران ویرانیها، گرفتاریها و رفع تنگناهای موجود، زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت به بند کشیم. البته این مسئله جز با توجه به اصل بهره‌وری، شدنی نیست، وگرنه رقابتهای آینده، طومار هر کشوری را در هم خواهد پیچید.در حال حاضر، در برخی کشورهای توسعهیافته با وجود محدودیت منابع، سرمایهگذاریهای فراوانی در راه بهبود بهره‌وری در سطح ملی، منطقهای، بخشی، سازمانها، مؤسسهها و حتی افراد انجام میگیرد. آنان پیشرفت روزافزون خود را مرهون توجه به اصل بهره‌وری میدانند.
اهداف بهره‌وری
از اهداف مهم بهره‌وری میتوان به کاهش هزینه، افزایش تولید و خدمات، افزایش کیفیت و استفاده بهینه از زمان اشاره کرد. بهره‌وری بدون ارتقای کیفیت، امری بیهوده است. افزایش کیفیت میتواند شامل بهبود امور مادی نظیر تولید کالا و خدمات و بهبود شرایط کار، و امور معنوی مانند بهبود شیوه زیستن، عبادت و اجرای احکام الهی باشد. در اسلام به افزایش کیفیت توجه ویژهای شده است، به گونهای که خداوند در آیات نورانی قرآن کریم، بارها انسان را به انجام بهترینها دعوت میکند.از دیگر اهداف مهم بهره‌وری، کاهش هزینه است. دین مبین اسلام در موارد فراوانی به مؤمنان سفارش میکند از منابع در اختیارشان درست استفاده کنند تا با پیشگیری از خسارتهای احتمالی، هزینهها را کاهش دهند. اسلام با سفارش به استفاده معتدل از منابع، میخواهد از اسراف که هزینه فراوانی به افراد تحمیل میکند، جلوگیری کند تا هزینههای اضافی، در موارد ضروریتر و مهمتر به کار گرفته شود.
بهرهگیری مناسب از زمان
در فرهنگ غنی اسلام، بهره‌وری تنها معیاری اقتصادی و مالی نیست، بلکه برنامهریزی دقیق و درست برای بهرهگیری مناسب از لحظه لحظه عمر است. بیشک، برای به بند کشیدن این لحظههای ارزشمند و بهرهبرداری بهینه از آنها، نیازمند راهکارهای مناسبی هستیم. نخستین عامل برای استفاده بهینه از نعمت وقت، شناخت ارزش آن است. با توجه به آنکه وقت، نعمتی برگشتناپذیر است، باید با انتخاب هدفهای روشن و مطلوب در مسیر زندگی، از اتلاف آن پیشگیری کرد. یکی از اساسیترین رمزهای موفقیت بزرگان دین، برنامهریزی مناسب برای زمان و فرصتها بوده است. همچنین باید کوشید کارهای مهمتر و باارزشتر در اولویت قرار گیرد؛ زیرا در غیر این صورت، به فرموده امام علی علیهالسلام ، فرصت انجام کارهای مهم از دست میرود.معیارهای اسلامی بهره‌وری
ایمان، در کمیت و کیفیت نیروهای انسانی و در نهایت بهره‌وری و پیشرفت امور نقش بسزایی دارد. از آنجا که انسان مسلمان به شدت از هرگونه تنبلی نهی شده است، مسلمان واقعی از هر سستی که مانع بهره‌وری است، پرهیز میکند.تقسیم کار، یکی دیگر از عوامل اساسی پیشرفت و بهره‌وری است که در فرهنگ اسلامی بر آن تأکید شده است. تقسیم کار موجب صرفهجویی در وقت و پیشرفت امور میشود. بیشک، اگر تقسیم کار با در نظر گرفتن انگیزه، استعداد، لیاقت و توانایی افراد انجام پذیرد، موجب افزایش رضایت کاری آنها و بهره‌وری بیشتر خواهد بود. امیرمؤمنان علی علیهالسلام در نامهای به فرزند بزرگوارش، امام حسن علیهالسلام ، این مهم را چنین یادآور میشود: «کار هر کدام از خدمتکارانت را معیّن کن که او را در برابر آن مسئول بدانی. تقسیم کار موجب میشود کارها را به یکدیگر وانگذارند و در خدمت سستی نکند.» انضباط نیز از جمله عوامل بهره‌وری است که در اسلام بر آن تأکید شده است. در اهمیت نظم همین بس که حضرت علی علیهالسلام در آخرین لحظههای عمر بدان سفارش میکند.
آسیبشناسی بهره‌وری در منابع انسانی
از جمله مشکلات بهره‌وری در بخش نیروی انسانی، کیفیت اشتغال است؛ یعنی بیشتر جمعیت، مصرف کننده صرف هستند و در تولید نقشی ندارند. حدود 37 میلیون نفر از جمعیت کشور زیر 24 سال دارند. از نظر جوانی، جمعیت ایران، سومین کشور جوان جهان است. از این جمعیت جوان، تعداد اندکی در فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی نقش دارند و بقیه به دلیل اشتغال به تحصیل، مصرفکننده هستند. حال اگر بیکاران، سالمندان و از کارافتادگان را نیز به این آمار اضافه کنیم، خواهیم دید فقط تعداد کمی از جمعیت، در بهره‌وری جامعه فعال هستند که برخی از آنان نیز شغل کاذب دارند. برخی هم مانند معلمان، کارگران و کشاورزان به اقتضای شغل در فصلهایی از سال فعال نیستند و بهره‌وری لازم را ندارند که باید برای آن راهکاری اندیشید.آسیبشناسی بهره‌وری در بخش مصرف
مصرف درست و بهاندازه، پشتوانه بزرگی برای اقتصاد هر کشور بهشمار میآید. یکی از معضلهای بخش مصرف کشور، عادت نکردن مردم به تهیه بهاندازه نیازهای زندگی است. آنها ترجیح میدهند نیازمندیهای خود، به ویژه نیازهای خوراکی را به صورت فلهای تهیه کنند. شاید این مسئله از عرضه مواد به شکل فلهای سرچشمه گیرد. نتیجه این نوع عرضه، افزایش میزان ضایعات مواد غذایی خواهد بود.خریدهای انبوه و فلهای مواد غذایی، افزون بر آنکه موجب راکد ماندن سرمایه خانواده و اشتغال فضای خانه میشود، به مرور زمان، کیفیت اولیه خود را از دست میدهد و حتی گاه فاسد میشود و موجب تولید زباله میگردد که نیازمند هزینه اضافی در جمعآوری است.
خانواده و بهره‌وری
خانواده، ابتداییترین نهاد اجتماعی است که انسان در آن چگونه زیستن را در دامان پدر و مادر میآموزد. به یقین، اگر همه افراد خانواده با مفهوم بهره‌وری و شیوه زندگی بهتر و متعالیتر آشنا شوند، در آن مسیر گام برمیدارند و در بهبود فعالیتهای فردی و اجتماعی نقش خواهند داشت. برای بهبود بهره‌وری در خانواده، بیش از هر چیز باید پدر و مادر با اصول بهره‌وری آشنا شوند و سپس با استفاده از داشتههای خود، به تربیت فرزندان بپردازند. بیشک، فرزندانی که اینگونه تربیت شوند، به بهره‌وری در جامعه کمک خواهند کرد.نهادهای اجتماعی و بهبود بهره‌وری
موفقیت در دستیابی به اهداف بهره‌وری در هر جامعه، تا حدود زیادی به همکاری سازمانها و نهادهای اجتماعی و همکاری کارکنان آنها بستگی دارد؛ زیرا بخش بزرگی از امکانات، منابع، سرمایهها و نیروی انسانی در اختیار آنهاست. در این میان، نقش مدیران آگاه و شجاع، اساسی است. آنان باید به آموزش هدفمند، بههنگام و متناسب با نیازهای شغلی و تخصصی نیروی انسانی بپردازند تا افزون بر کاهش حجم مشکلات سازمان، به بهره‌وری مطلوب برسند؛ زیرا از راه آموزش میتوان بسیاری از روشهای کاری را در راه بهره‌وری اصلاح کرد. حقوق و پاداش مناسب، همواره از عوامل انگیزهآفرین در محیطهای کاری بوده است. اگر کارکنان احساس کنند حقوقشان بر پایه ارزش کار است و در صورت فعالیت بیشتر و بهینهتر میتوانند درآمد بیشتری بهدست آورند، انگیزهشان فزونی مییابد و در راه ارتقای بهره‌وری سازمان تلاش می‌کنند.دولت و بهره‌وری
از آنجا که بهبود بهره‌وری در تشکیلات دولتی بر افراد جامعه اثر میگذارد و عزم ملی را برای بهرهور ساختن جامعه تقویت میکند، وظیفه دولت است که فرهنگ بهره‌وری را در قالب طرح ملی «جنبش بهره‌وری» در جامعه مطرح کند. همچنین تمام دستگاههای دولتی و غیر دولتی به گسترش آن در سطح سازمانهای تحت نظارت خود ملزم شوند و به همکاری با سازمان ملی بهره‌وری بپردازند که وظیفه سازماندهی، آموزش و ارتقای بهره‌وری را در همه ابعاد به عهده دارد. در این راستا، باید همهساله از دستگاهها و سازمانهای موفق در امر بهره‌وری قدردانی شود. دولت نیز باید به بازنگری و اصلاح قوانین و مقررات اضافی و دست وپاگیر بپردازد تا از ویژگی انعطافپذیری برخوردار شود و با گزینش مدیران کارآمد و تقویت نظامهای نظارتی، به بهبود سطح بهره‌وری کمک کند. بازرسی و نظارت، اصل مهمی در فرهنگ بهره‌وری است؛ آنگونه که امامعلی علیهالسلام ، بررسی و نظارت در امور کارکنان را موجب خدمترسانی بهتر و در نتیجه، بهرهور شدن بیشتر ایشان میداند.کوتاه و خواندنی
الف) احادیث نبوی
1. کار اندک آگاهانه سودمند افتد و عمل بسیار جاهلانه سودی نبخشد.2. محبوبترین کارها نزد خدا کاری است که دوام آن بیشتر باشد.
3. خدا دوست دارد وقتی کسی کاری میکند، آن را محکم و کامل انجام دهد.
4. هرگاه قصد کاری داشتی، آن را با دانش، درایت و تخصص انجام بده.
ب) پیام اندیشمندان
1. بهره‌وری؛ یعنی انجام کارهایی که تاکنون قادر به انجام آن نبودهایم. (مانزی)2. زمانی کارکنان، بهره‌وری خود را افزایش میدهند که احساس کنند با آنها منصفانه رفتار میشود.(میسچکنه)
3. یک راه برای افزایش بهره‌وری، انجام سریعتر کاری است که به آن مشغولیم. (گروو)
4. مشکلات بهره‌وری ناشی از عملکرد بد کارکنان نیست، بلکه از عملکرد بد مدیریت سرچشمه میگیرد.(منیگ)
* حسین بافکار، بهره‌وری در پرتو اسلام، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1384، 159صفحه.
برگرفته از : مجله گلبرگ - خرداد 1386، شماره 87
منبع : http://www.hawzah.net
/خ
