جاذبه هاى گردشگرى بيابان ها و كويرهاى ايران

متن مقاله نوشتار حاضر، بخشى از مقاله مطولى است كه استاد كردوانى درباره منابع طبيعى و جاذبه‏هاى گردشگرى كشورمان نوشته و در آن از كوهها، رودها، دشت‏ها، درياها و درياچه‏ها، جنگل‏ها، چشمه‏ها، كويرها، بيابان‏ها، آبشارها، تنوع‏گونه‏هاى گياهى و جانورى، ميوه‏ها و نيز انواع انرژى‏هاى كشورمان به تفصيل ياد كرده است.
از آنجا كه چاپ تمامى مقاله، به دليل محدوديت صفحات كيهان فرهنگى ممكن نبود، به اقتضاى تخصص و علاقه ويژه استاد به كويرشناسى و نيز مباحثى كه در پيوند با همين موضوع در مصاحبه كيهان فرهنگى با استاد كردوانى مطرح شده است، تنها بخش دوم اين مقاله را كه مربوط به جاذبه‏ها، زيبايى‏ها و سودمندى‏هاى دشت‏هاى مناطق داخلى خشك و بيابانى كشورمان است، براى اين شماره برگزيده‏ايم.
كشورهايى كه در نيمكره شمالى زمين در عرض جغرافيايى 15 تا 45 درجه واقع شده‏اند، در نوار خشك يا بيابانى كره زمين قرار دارند (مانند: ايران، عربستان، صحراى آفريقا، امارات متحده عربى و غيره) زيرا در اين عرض جغرافيايى «هواى پرفشار مجاور حاره‏اى» حاكم است. اين هواى پرفشار با دو اثر و ويژگى خود به هر منطقه‏اى كه بوزد، مانع بارندگى مى‏شود: پراكنده كردن هوا و ندادن امكان صعود به آن. به‏طور كلى اينطور مى‏توان گفت، آن هوايى ايجاد بارندگى مى‏كند كه ناپايدار باشد يعنى امكان صعود را داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ريزش‏هاى جوى (باران، برف و تگرگ) به سطح زمين بريزند. هواى پرفشار چنين امكانى را نمى‏دهد. كشور عزيزمان (ايران) كه تقريباً در عرض جغرافيايى 25تا 40 درجه شمالى قرار دارد، درست در داخل يا بهتر بگوييم در مغز و هسته اين عرض جغرافيايى بوده و لذا تحت تأثير شديد هواى پرفشار مجاور حاره‏اى واقع شده است و لذا مى‏بايست سراسر آن داراى آب و هواى خشك و بيابانى و فقير از لحاظ بارندگى مى‏شد، مانند: امارات متحده عربى و ديگر شيخ‏نشين‏هاى خليج فارس، عربستان، صحراى آفريقا و غيره.
اما خوشبختانه، در طول دوره زمين ساختى يا تكامل كره زمين در محدوده كشور ما، دو پديده اتفاق افتاده يا عوارض طبيعى به وجود آمده كه در بسيارى از مناطق آن، اثر بسيار نامطلوب هواى پرفشار مجاور حاره‏اى و نيز بادهاى آليزه كه آن هم در همين عرض‏هاى جغرافيايى باعث خشكى آب و هوا مى‏شود، از بين رفته و ايران داراى انواع يا تيپهاى مختلف آب و هوا و از اين لحاظ يك كشور تقريباً استثنايى در جهان شده است. يكى از اين دو پديده خشك شدن درياها ولى باقى ماندن دو دريا در شمال و جنوب كشور است (درياى خزر در شمال، خليج فارس و درياى عمان در جنوب) و ديگرى، چين خورده و كوهستانى شدن قسمت اعظم آن است.

منابع طبيعى تجديد شوند (كويرها يا نمكزارها و ماسه‏هاى بادى)

در مناطق دشتى بويژه نواحى خشك و بيابانى، منابع طبيعى تجديد شوند يا معادن تجديدپذير بسيارى در مساحت و قطعات كوچك و بزرگ وجود دارند، مانند انواع نمك‏هاى انواع كويرها (نمكزارها) يا ماسه‏هاى بادى به صورت رشته تپه‏هاى طولى شكل به هم پيوسته كه طول آنها تا 200كيلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادى انباشته شده» تا 475متر هم مى‏رسد، مانند ماسه‏ها يا رشته‏تپه‏هاى ماسه‏اى واقع در شرق لوت كه به ريگ يلان معروف است و همينطور ديگر رشته‏تپه‏هاى ماسه‏اى به هم پيوسته كشور مانند ريگ جن (در جنوب دشت كوير)، ريگ شتران(بين طبس و يزد) ريگ دهلى (سرراه بم به سمسور در بلوچستان) ريگ اسپكه در بلوچستان، ريگ كاشان (آران و بيدگل) و ديگر رشته‏تپه‏هاى ماسه‏اى طولى (ريگها). اما در مناطق مختلف خشك و بيابانى ديگر انواع تپه‏هاى ماسه‏اى به اشكال مختلف (هلالى شكل، شمشيرى شكل و غيره) وجود دارند كه هم از اشكال زيبا برخوردارند و هم تمام نشدنى (منابع طبيعى تجديد شونده)اند زيرا جايگزين مى‏شوند، يا از بين نمى‏روند. تپه‏هاى ماسه‏هاى بادى، هم زيبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاكنون حدود 20مورد استفاده از ماسه بادى كشف شده است. بنابراين، ماسه‏هاى بادى هم از منابع مهم اقتصادى (منابع طبيعى تجديد شونده) و هم از عوامل مهم و اشكال زيباى جاذبه توريستى هستند، ضمن آن كه تپه‏هاى ماسه‏اى محل اسكى بيابانى نيز هستند.
در نواحى خشك كشور، انواع مختلف كويرها (نمكزارها) وجود دارند كه تمام نشدنى (تجديدپذير) هستند (برخلاف معادن نمك‏كوه (گنبدهاى نمكى) كه تمام شدنى (ثروت‏هاى طبيعى) هستند. كويرها يا نمكزارها از انواع مختلف املاح و به اشكال گوناگون و قطعات مختلف در مناطق مختلف كشور ما وجود دارند، كه آنها را براساس شكل ظاهرى (اشكال قشرهاى نمكى و نوع نمك) نامگذارى كرده‏ايم، مانند: كويرهاى قشرى كه داراى املاح كلرورسديم هستند، كويرهاى چريه كه داراى املاح كلرور كلسيوم و كويرهاى متورم يا پف كرده، كه داراى املاح سولفات سديوم هستند و شوره‏زارها كه داراى املاح نيترات پتاسيوم‏اند.
كويرها(نمكزارها) مانند ماسه‏زارها، ضمن آن كه به دليل داشتن مناظر گوناگون و زيبا از جاذبه‏هاى مهم توريستى به شمار مى‏روند با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترين منابع اقتصادى (منابع طبيعى تجديدپذير) نواحى خشك كشور هستند زيرا هر يك از انواع املاح كويرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سديوم براى تهيه مواد شوينده، شيشه‏سازى، كاغذسازى و چندين مورد ديگر استفاده مى‏شود. با احياء كردن سولفات سديوم به سولفيد سديوم به روش خيلى ساده، از اين ماده بسيار باارزش، براى استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غيره) استفاده مى‏شود. از كلرور سديوم براى مصارف خوراكى انسان و حيوان (نمك طعام) و نيز استخراج نفت و همچنين توليد محصولات پتروشيمى استفاده مى‏شود. كلرور كلسيوم، جاذب‏الرطوبه است كه دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نيترات پتاسيوم هم به عنوان يك كود ازته طبيعى استفاده مى‏شود و هم براى تهيه باروت و ديگر مواد احتراقى، مورد استفاده قرار مى‏گيرد.
بنابراين، كويرها (نمكزارها) برخلاف گذشته كه اگر در هر منطقه وجود داشت، نشان از شوم و بدبخت بودن آن منطقه بود، امروزه نشانه خوش‏شانسى و مايه توسعه و ترقى هر كشور و منطقه به شمار مى‏روند، زيرا در گذشته كه فعاليت‏ها بيشتر براساس كشاورزى و دامدارى استوار بود، كويرها به دليل متراكم بودن نمك در آنها و غيرقابل كشت و زراعت بودن، نه تنها فايده‏اى نداشتند و مورد استفاده قرار نمى‏گرفتند، بلكه با بالا آمدن سطح آب زيرزمينى در اين عرصه‏ها، موجب بالا آمدن زه آب شور و كويرى شدن زمين‏هاى اطراف خود نيز مى‏شدند. روى همين اصل، تمدن‏هاى كشاورزى مفلوك روستاهاى كوچك و فقيرى كه در اين سرزمين‏هاى با آب و خاك شور به وجود آمده بودند، به تدريج با پيشروى آب شور و شورتر و سرانجام كويرى شدن اراضى زير كشت ساكنان اين مناطق، روستاها را ترك كرده به ديگر مناطق كشور مهاجرت كردند و به اين ترتيب، تمدن‏هاى كشاورزى نيز نابود شدند. اما امروزه از بركت پيشرفت علم و تكنولوژى، مى‏توان از انواع املاح، انواع كويرها بهره‏بردارى كرد و چنانچه با يك برنامه‏ريزى صحيح از آنها استفاده شود، تأثير به سزايى دراقتصاد منطقه وكل كشور هم از لحاظ اشتغال زايى و هم بالا رفتن سطح زندگى مردم خواهد داشت و شهرهاى صنعتى، زنجيروار به دور كويرها ايجاد خواهند شد وتمدن صنعتى پيشرفته به جاى تمدن مفلوك كشاورزى درگذشته به وجود خواهد آمد.
كويرها و بيابان‏هاى ايران (به عنوان عوارض طبيعى نامساعد) از جاذبه‏هاى مهم توريستى‏
... كويرها و بيابانها فوايد ديگرى هم دارند كه شايد بتوان گفت مهمتر و اقدام دراين زمينه، اقتصادى‏تر و اولى‏تر است،براى اين كه هزينه كمترى را هم دربرخواهد داشت و آن استفاده از كويرها (نمكزارها) و بيابان‏ها به عنوان جاذبه‏هاى مهم توريستى كشور است. درست است كه كشور ما با داشتن درياهاى گوناگون و زيبا در شمال و جنوب كشور و جنگل‏هاى متنوع درمناطق مختلف، دره‏هاى سرسبز و ارتفاعات پوشيده از گياه و رودهاى خروشان و چشمه سارهاى پر آب و آب معدنى‏هاى متنوع فراوان و عرصه‏هاى پوشيده از گل‏هاى الوان و نيز حاوى انواع حيات وحش از لحاظ طبيعى يكى از مناطقى درجهان است كه داراى انواع جاذبه‏هاى توريستى است، اما كويرها و بيابان‏هاى ايران داراى ويژگى خاصى هستند. حتى مواردى از آنها، منحصر به فرد بوده و درديگر كشورهاى جهان نمونه آنها مشاهده نمى‏شود. لذا، ضمن آن كه براى هر فرد ايرانى جالب هستند، براى توريست‏هاى خارجى به ويژه آنان كه با كوير و بيابان و علوم مربوط به آن سروكار دارند (كويرشناسان و بيابان شناسان) بسيار جالب و ارزشمندند، هرچند به ظاهر از عوارض طبيعى نامساعد براى كشاورزى و ديگر بهره‏بردارى‏هاى مستقيم از آن به حساب مى‏آيند.

خلاصه‏اى از جاذبه‏ها و زيبائي هاى كوير و بيابان:

1-كويرها (نمكزارها)

هركشورى كه داراى نمكزار است، براى آن اسمى دارد. به عنوان مثال در زبان عربى به نمكزار«سبخ» )Sabakh( مى‏گويند كه جمع آن مى‏شود «سبخاء» و به بيابان هم «صحرا» مى‏گويند. ما درايران به نمكزار «كوير» مى‏گوييم.
تعريف كوير: كوير به زمينى گفته مى‏شود كه آنچنان تحت تأثير نمك است(نمك در سطح يا نزديك سطح آن متمركز شده) كه قابل رويش براى گياهان (حتى پسته، خرما، جو و غيره كه به شورى و قليايى مقاوم هستند) نيست. اما امكان دارد كه ميزان املاح آن به حدى باشد كه گياهان غيرزراعى ولى مقاوم به شورى و قليايى (مانند گز،خارشتر، اشنيان، نى و غيره) بتوانند درآن برويند. دراين صورت، كويرهاى گياهدار يا مراتع كويرى خوانده مى‏شوند كه درواقع منابع طبيعى، تكثير شونده مناطق خشك هستند (همان گونه كه جنگل‏ها، منابع طبيعى تكثير شونده مناطق مرطوبند). اما اگر مقدارى املاح محلول خاك از يك حدى تجاوز كند( از سه درصد و يا هدايت الكتريكى مخصوص آن از 43 ميلى موس بر سانتيمتر ) ديگر هيچ گياهى قادر به روييدن درآن نيست (حتى گياهى به نام «شور» Salzola كه مقاوم‏ترين گياه به شورى است) دراين شرايط،كويرها يا نمكزارهاى فاقد گياه ولى داراى قشر نمكى (كويرهاى واقعى) به وجود مى‏آيند كه بايد از املاح آنها استفاده كرد و اين رو، نگارنده معتقد است. كويرها (نمكزارهاى فاقد گياه) منابع طبيعى تجديد شونده يا قابل تجديد مناطق خشك هستند (درحالى كه كويرهاى داراى گياه، منابع طبيعى تكثير شونده مناطق خشك‏اند.
در اينجا از جاذبه‏ها و زيبايى‏هاى كويرها، چه كويرهاى گياهدار و چه كويرهاى فاقد گياه، به عنوان يكى از بهترين جاذبه‏هاى توريستى كشور ما ونيز در جهان صحبت مى‏كنيم.
الف- درباره كويرهاى گياهدار
در مناطق مختلف كشور (نيمه خشك، خشك، نيمه‏بيابان و بيابان) چندين قطعه كوير (نمكزار) داريم كه تعداد آنها به حدود 45-50 قطعه مى‏رسد، مانند: كوير آذربايجان‏شرقى (معروف به كوير كبودان)، كوير اراك (معروف به كوير ميقان) كويرهاى منطقه قم و چندين قطعه كوير در مناطق خشك مانند كوير بجستان و كوير خواف و كوير جاجرم خراسان. اما بزرگترين كوير (نمكزار) ايران، كوير مركزى يا دشت كوير ايران است. همچنين در نواحى نيمه‏بيابانى مانند يزد، پنج قطعه كوير (نمكزار) داريم مانند كوير ابرقو، كوير مروست، كوير سياهكوه و غيره و حتى در بيابان لوت نيز، كوير يا نمكزار وجود دارند كه به كلى فاقد گياه هستند.
كويرهاى گياهدار، يا اطراف كوير مركز ايران ضمن آن‏كه مراتع كويرى يا منابع طبيعى تكثيرشونده هر منطقه و كشور به حساب مى‏آيند، داراى جاذبه توريستى جالب توجهى نيز هستند زيرا در آنها انواع مختلف گياهان مى‏رويند كه بخصوص در فصل بهار بعضى از آنها داراى گل‏هاى بسيار زيبا هستند، مانند انواع گزها كه داراى انواع گل‏هاى بنفش رنگاند كه توأم با رنگهاى متنوع اندام انواع گياهان، منظره بسيار جالب و ديدنى دارند. كويرهاى گياهدار تقريباً مانند جنگل‏ها كه در فصل پاييز خيلى زيبا هستند در فصل بهار زيبا و ديدنى‏اند. لذا، در اين فصل بايد از جاذبه‏هايى براى جلب توريست و ترتيب دادن تورها استفاده كرد. استفاده از اين عرصه‏ها به عنوان چراگاه، يعنى وجود و پخش بودن حيوانات بويژه شتر در آنها، منظره بسيار زيبايى به اين كويرها مى‏بخشد، بخصوص عصرها.
ب- كويرهاى فاقد گياه‏
هرقدر منطقه از لحاظ آب و هوا خشك‏تر و گرمتر باشد، تعداد گياهان آن كمتر است. به عبارت ديگر، از مناطق نيمه‏خشك (به عنوان مثال آذربايجان و اراك) به مناطق خشك و بيابانى (مانند بيابان لوت) از گياهان كوير كاسته شده و بر سطح كويرهاى فاقد گياه اضافه مى‏شود. به‏طوريكه در بيابان لوت، هر قطعه كه كويرى است، فاقد گياه است در دشت كوير يا كوير مركزى، اطراف آن‏كه به دليل نفوذ آب زيرزمينى به آن منطقه و نيز جارى شدن آب‏هاى سطحى به آنجا، تا حدودى رطوبت خاك بيشتر است، كويرها، گياه دارند اما قسمت مركزى آن به كلى فاقد گياه ولى داراى انواع مختلف كويرها با قشرهاى نمكى متنوع بوده كه همچون گل‏هاى يك قالى زيبا و متنوع هستند. انواع نمك‏ها با بلورها و اشكال مختلف، زيبايى خاصى به هر قسمت از سطح كويرهاى فاقد گياه مى‏بخشند. بهترين موقع براى ديدن اين كويرها و ترتيب دادن برنامه گردشگرى براى آنها، اواخر تابستان و فصل پاييز قبل از آغاز بارندگى است زيرا در طول دوره خشك و گرم تابستان املاح در سطح زمين تجمع كرده و بلورهاى مختلف نمك با اشكال مختلف و زيبا، جلوه‏اى بسيار زيبا مى‏بخشند.
خلاصه هر كوير (نمكزار) ايران در مناطق مختلف داراى ويژگى‏هاى خاص آن شرايط اقليمى و خاكى آن منطقه است. به عنوان مثال كوير حوض سلطان، خصوصيتى دارد كه ديگر كويرها ندارد (باتلاقى شديد است) كوير ساغند يزد با كوير ابرقو و مروست، تفاوت دارد. كوير اراك (ميقان) با كوير آذربايجان‏شرقى (با آن‏كه هر دو در مناطق نيمه‏خشك واقع شده‏اند) ولى به كلى با هم متفاوتند و همه زيبا هستند.

2- بيابان‏ها

بيابان كه عرب‏ها به آن «صحرا» مى‏گويند به سرزمين وسيعى گفته مى‏شود كه از لحاظ بارندگى بسيار فقير است و امكان دارد كه در طول يك سال يا سال‏ها در آن بارندگى صورت نگيرد. و بارش چندين سال آن، ظرف چند روز يا چند ساعت ببارد. (بيابان‏هاى واقعى، مانند بيابان لوت ايران، صحراى آفريقا، و بيابان آتاكاما در آمريكاى جنوبى كه 29سال در آن بارندگى صورت نگرفته است: از سال 1832 تا 1853)، يك چنين سرزمينى از لحاظ آب و پوشش گياهى بسيار فقير و يا مساحت‏هاى وسيعى از آن به كلى فاقد گياه است، مانند بيابان لوت ايران. در اين سرزمين (بيابان لوت) سال‏ها باران نمى‏بارد و آب جارى شيرين ندارد و آب آن محدود مى‏شود فقط به پنج چشمه كوچك كه آب تمامى آنها، كم و شور است. همچنين يك رود دايمى دارد كه نيز آب آن شور است و در آخر، براثر تبخير شديد به معدن نمك تبديل مى‏شود. لذا، اين بيابان (به جز يك منطقه كوچك در لوت جنوبى معروف به شاهرخ‏آباد) به كلى براى كشاورزى مناسب نيست.
اما چون سال‏ها در آن بارندگى صورت نمى‏گيرد و بارش چندين سال آن، ظرف چند روز يا چند ساعت مى‏بارد، اين شرايط سبب شده‏اند كه عوارضى بر اثر باد و عوارضى براثر آب به‏وجود آيند كه از جاذبه‏هاى مهم و بسيار زيبا به حساب مى‏آيند. به عبارت ديگر، اشكال و عوارض طبيعى بيابانى كه براى ديگر بهره‏بردارى‏ها نامناسب هستند، مهمترين جاذبه‏هاى توريستى بيابان لوت به حساب مى‏آيند، كه برخى از آنها منحصر به فرد بوده، و در هيچ بيابان ديگر دنيا، ديده نمى‏شوند. ضمن آن‏كه بررسى‏هاى اينجانب و همكاران و نيز برخى از دانشمندان خارجى نشان داده كه پست‏ترين نقطه داخلى ايران، در بيابان لوت واقع شده و گرمترين نقطه كره زمين هم در همين‏جاست، به عبارت ديگر، اگر قطب شمال و قطب جنوب سردترين نقطه در سطح كره زمين هستند، بيابان لوت گرمترين نقطه كره زمين است كه به قول دانشمند اتريشى (استراتيل زاور Stratil sauer) بيابان لوت مى‏تواند «قطب حرارتى كره زمين باشد!» بنابراين، يكى از مهمترين جاذبه‏هاى توريستى بيابان لوت، همين پست‏ترين نقطه بيابان لوت يعنى گرمترين نقطه كره زمين است كه ديدن آن براى هر كسى، مى‏تواند بسيار جالب باشد. همانطور كه قبلا ذكر شد به علاوه سال‏ها بدون بارندگى بودن يعنى خشكى و فقر پوشش گياهى و تاخت و تاز بادها از يك طرف (اثر فرسايشى باد) و سال‏ها بدون بارندگى بودن و ريزش بارندگى چندين سال آن، ظرف چند روز و يا چند ساعت (اثر فرسايشى آب) و ديگر اثرات آب و باد، عوارضى را در بيابان لوت به‏وجود آورده‏اند كه بسيار زيبا هستند.
در ادامه، عوارض و اشكال بيابانى جالبى را كه براثر باد بوجود آمده‏اند و نيز بر اثر آب، نام مى‏بريم، كه ديدن آنها، با عكس و تصوير آنها براى هر بيننده‏اى جالب است.

عوارض و اشكال زيباى بيابانى به وجود آمده بر اثر باد:

1- رشته تپه يا بهتر بگوييم رشته كوههاى ماسه اى كه ارتفاع آن تا 475 متر و طول آن 200 كيلومتر و عرض آن 60 كيلومتر است. اين توده عظيم ماسه‏اى طولى‏شكل، در شرق بيابان لوت واقع شده و به «ريگ يلان» يا ريگ شرقى لوت معروف است (در مناطق مركزى و شرقى ايران به اين گونه رشته تپه‏هاى ماسه‏اى عظيم «ريگ» مى‏گويند. عرب‏ها به آن عرق Erg مى‏گويند كه جمع آن مى‏شود عارق. اين ريگ علاوه بر داشتن منظره زيبا براى ورزش اسكى، ماسه‏اى بسيار مساعد است.
2- تپه‏هاى ماسه‏اى پراكنده به اشكال مختلف (هلالى شكل، كه برخان ناميده مى‏شود شمشيرى شكل، كه سيف گفته مى‏شود) اين تپه‏هاى ماسه‏اى در دشت لوت واقع شده‏اند.
ياردانگها: ياردانگها تپه‏هايى هستند كه بر اثر رُفته شدن خاك اطراف آنها، بر اثر باد به وجود آمده‏اند (به عنوان مثال به شكل يك صندوق بزرگ، يا يك تپه كوچك كه در سطح زمين باقى مانده باشد).
- نبكاها: يعنى تپه‏هاى ماسه بادى كه روى آنها گياه وجود دارد. اين عوارض بيابانى را نگارنده «گلدان بيابان» نام نهاده، زيرا در سطح دشت صاف، تپه هايى كه روى آنها گياه سبز شده، به صورت پراكنده ديده مى‏شود.
بزرگترين نبكاهاى جهان، هم از لحاظ محيط (بيش از 40 متر) در حاشيه غربى بيابان لوت (سر راه شهداد به پشونيه) واقع شده و هم از لحاظ ارتفاع (تا 10متر) كه آن هم در داخل لوت ولى در قسمت غربى آن، نزديك كريم‏آباد از توابع شهداد قرار دارد. هر دو نوع نبكاها، بسيار جالب زيبا و ديدنى هستند كه در ديگر مناطق جهان ديده نمى‏شوند.
- دشت‏هاى پوشيده از پوشش‏هاى متفاوت (ريگى، قلوه‏سنگى، سنگى، ماسه‏اى) كه آنها را پوشش بيابانى )Desert Pavement( مى‏نامند و همچون گل‏هاى متفاوت قالى در سطح دشت لوت، زيبايى خاصى به آن بخشيده‏اند. اين عرصه‏هاى فاقد گياه، بر اثر باد به وجود آمده‏اند، زيرا باد ذرات ريز (ماسه و گرد و غبار) را با خود برده و اين مواد (ريگ، قلوه‏سنگ و سنگ) باقى مانده كه پوششى گوناگون، الوان و زيبا، در سطح دشت فاقد گياه لوت ايجاد كرده‏اند.

عوارض و اشكال بيابانى به وجود آمده بر اثر آب (و باد)

چون در بيابان لوت، سال‏ها باران نمى‏بارد ولى بارش چندين سال آن، ظرف چند روز يا چند سال مى‏بارد، اثر فرسايشى آب خيلى شديد است كه اشكال و عوارض گوناگون و زيبايى را به وجود آورده است. به عنوان مثال:
- كلوت‏ها: كلوت‏ها بر اثر فرسايش آب و صيقل دادن آن به وسيله باد به وجود آمده و به صورت رشته دالان هاى موازى تا ارتفاع بيش از 200 متر منطقه‏اى به طول 140 و عرض 80 كيلومتر را در غرب بيابان لوت (حدود 80 كيلومترى شرق شهداد) پوشانيده و به كلى فاقد گياه و حيات است. اين عارضه بيابانى، فقط منحصر به بيابان لوت ايران است و در هيچ بيابان ديگرى ديده نمى‏شود. پست ترين نقطه داخلى ايران (56 متر ارتفاع از سطح دريا) و گرمترين نقطه كره زمين هم در داخل همين كلوت‏ها (يك چاله آبى-بادى) واقع شده است.
- شهرهاى لوت: جغرافيدانان، بيابان‏ها را براساس عوارض و شكل ظاهرى آنها نامگذارى كرده‏اند، به عنوان مثال: اگر مسطح بود، «بيابان دشتى» اگر كوهستانى بود، «بيابان كوهستانى»، اگر داراى نبكاى زياد بود، «بيابان هاى نبكائى» و اگر پوشيده از ريگ بود، بيابان ريگى، سنگى، قلوه‏سنگى و غيره مى‏نامند. براثر فرسايش شديد آب و صيقل دادن باد، زمين در بعضى قسمت‏ها به شدت فرسايش يافته و در طول قرن‏ها فرسايش آبى و (نيز بادى) شديد به صورت بقايا يا آثار خرابه‏هاى شهرها درآمده است كه در منطقه، به شهر لوت يا شهرهاى لوت معروف است و جغرافيدانان، آنها را بيابان‏هاى شهرى يا شهرهاى بيابانى مى‏نامند. اين آثار و عوارض بيابان‏ها كه بر اثر آب (و نيز باد) به وجود آمده، بسيار زيبا و همانند آثار و بقاياى شهرهاى كهن ايران، جالب و ديدنى هستند.
- كوچه‏ها: بر اثر بارندگى اتفاقى و جارى شدن سيل‏ها، زمين به شدت فرسايش يافته و سيل‏هاى عميق ايجاد كرده كه در محل به آنها كوچه مى‏گويند، كه عمق برخى از آنها از 30متر هم تجاوز مى‏كند. متاسفانه در دهه‏هاى اخير از اين مسيل‏هاى گود يا كوچه‏ها، قاچاقچيان مواد مخدر از آنها به عنوان بهترين مسير و پناهگاه براى انتقال مواد مخدر و غيره استفاده مى‏كنند.
- درياچه شورگز هامون: در بيابان لوت در انتهاى (جنوبى‏ترين قسمت) كلوت‏ها و ريگ يلان، يعنى بين اين دو عارضه زيباى بيابانى، يك درياچه ايجاد شده كه به درياچه شورگز هامون معروف است. هرچند سال يك‏بار كه بر اثر بارندگى سيلاب جارى مى‏شود. اين درياچه براى يك مدت كوتاه آب دارد، كه بر اثر بالابودن ميزان تبخير هوا، اين درياچه پس از يك مدت كوتاه، دوباره خشك و بى‏آب مى‏شود.
-معادن نمك: يك رود دايمى كه از شمال بيابان لوت (منطقه بيرجند و غيره) سرچشمه مى‏گيرد و در طول راه، شاخه‏هاى شور و شيرين زيادى به آن مى‏ريزد و سرانجام وارد بيابان لوت مى‏شود (به صورت يك رود دايمى وارد بيابان لوت مى‏شود). اما چون هوا گرم و خشك است، در طول راه از آب آن كاسته مى‏شود ولى بر غلظت املاح آن، افزوده مى‏شود تا اين كه نرسيده به كلوت‏ها، خشك شده به صورت معدن نمك (كلرور سديم) در مى‏آيد كه به «گودسر نمك» يا نمكزار شهداد معروف است. چون ديگر املاح آب در طول راه رسوب مى‏كنند، كلرور سديوم خالص كه در آب كاملا محلول است به آنجا مى‏رسد و روى همين اصل، معدن نمك كلرور سديم به وجود مى‏آيد كه از كرمان و ديگر نقاط با كاميون و وانت براى كندن نمك و حمل آن به ديگر نقاط، به آنجا مى‏روند و از نمك حاصل از آب رود خشك شده، به عنوان معدن يا مخزن تجديد شونده، نمك استفاده مى‏كنند. قسمت‏هاى مختلف آن، داراى مناظر بسيار زيبا است، بخصوص كه با عوارض ساحل اين درياچه يا معدن نمك، منظره‏اى بسيار جالب و ديدنى به وجود آمده است.

كويرها، نمكزارهاى بسيار زيبا و ديدنى (كويرها يا نمك‏زارهاى لوت)

لوت، همانطور كه شرح داديم يك بيابان است، اما در آن«كوير» يعنى نمكزار هم وجود دارد كه بايد آن را «كوير لوت» ناميد. در محل‏هايى كه آب شور جمع مى‏شود يا زمين تحت تاثير آب زيرزمينى شور قرار دارد، انواع مختلف كويرها (نمكزارها) كه به اشكال مختلف ظاهر شده‏اند و جلب توجه مى‏كنند. نگارنده بر اساس شكل ظاهرى آنها، اين كويرها را نامگذارى كرده است: كويرهاى با جوشش تخم‏مرغى شكل: يعنى كويرهايى كه نمك در سطح آن به صورت تخم‏مرغ درآمده (به اندازه تخم‏شترمرغ) كه تقريبا در دنيا بى‏نظير است.
«كويرهاى چشمه‏اى»: كه تمام آن منطقه به صورت چشمه‏سارها ديده مى‏شود، در حالى كه اصلا آبى وجود ندارد. «كويرهاى سم گوسفندى»: سطح اين عرصه‏ها به شكل زمين خيسى مى‏ماند كه گله‏اى از گوسفندان از آن عبور كرده و جاى پا، يا سم گوسفندان در سطح آن باقى مانده باشد. «كويرهاى قنديلى»: بر اثر شدت گرما و تبحير زياد، به عبارت ديگر هوا در آن قسمت‏ها آنقدر گرم و خشك است كه در مواقعى كه كوير خيس و آبدار است، نمك را بر اثر تبخير به سمت بالا كشيده كه به صورت قنديل به هوا كشيده شده‏اند (معمولا در مناطق سردسير زمستان‏ها كه بر اثر بارندگى هوا مى‏بارد شب‏ها آبى كه در حال نزول از بالاى بام منازل و ساختمان‏ها در حال ريزش است به صورت «قنديل يخ» در مى‏آيد. در بيابان لوت، جهت، عكس آن است: بر اثر تبخير شديد، محلول نمك و آب به هوا كشيده مى‏شود كه به صورت قنديل نمكى يا سيخ‏هاى نمكى بسيار زيبا در سطح زمين جلوه‏گر مى‏شوند. هر قدر هواى منطقه گرمتر و خشك‏تر باشد، قنديل‏ها بلندتر هستند. اين انواع كويرها در بيابان لوت، بسيار بسيار زيبا و ديدنى هستند كه به اين صورت قابل وصف نيستند.
«خلاصه كوير و بيابان آنقدر زيبا هستند كه به عقيده نگارنده هركس براى آرامش اعصاب خود نياز به يك قطعه كوير يا بيابان دارد.»
كويرهاى ايران، بويژه دشت كوير و بيابان لوت ايران از آن جمله هستند كه اگر به آنها توجه بشود مى‏توانند مهمترين جاذبه‏ها و ديدنى‏ها براى توريست‏ها و در نتيجه منابع اقتصادى كشور باشد.
منبع: مجله كيهان فرهنگي - شماره 221
/س