بررسی شیوه‌های اطلاعاتی- امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی

مقدمه

اطلاعات و شیوه‌های جمع‌آوری آن از ابتدای خلقت همواره در زندگی شخصی و اجتماعی انسان‌ها تأثیرگذار بوده است، به گونه‌ای که افراد زیادی جان، مال و حتی موقعیت خود را به سبب رعایت نکردن مسائل اطلاعاتی از دست داده‌اند؛ از این‌رو، بهترین راه شناخت شیوه‌های اطلاعاتی و ارزش امنیت برای مبارزه با تهدید و آسیب، رجوع به قرآن کریم به عنوان اولین و مهم‌ترین منبع معارف اسلامی است. وجود سازمان‌های اطلاعاتی در راستای تأمین امنیت و منافع ملی کشورها امری بدیهی است. بنابراین، کسب اطلاعات و تأمین امنیت در ابعاد نرم و سخت، یکی از اصلی‌ترین نیازهای انسان به شمار می‌رود و همواره در ایجاد، تقویت و توسعه‌ی آن می‌کوشد تا بتواند در کنار امنیت، منافع مادی و معنوی خود را حفظ نماید؛ از این‌رو، نگرش به عملکرد دستگاه اطلاعاتی به عنوان نماینده‌ی دولت می‌تواند احساس ذهنی و آرامش و امنیت روانی را برای افراد به همراه آورد (کاظمی، 1392: 5 به نقل از نویدنیا).
از نظر اسلام، اولین ویژگی‌ای که یک نیروی اطلاعاتی باید داشته باشد آن است که باید متوجه محیط شود و آن را ارزیابی و کنترل کند. دستگاه اطلاعاتی با به کارگیری منابع انسانی و ابزار و تجهیزات پیچیده، صیانت از امنیت ملی و ارزشی‌های حیاتی یک نظام سیاسی را از طریق پنهان برعهده دارد، به گونه‌ای که تحولات سال‌های اخیر سبب نشده است که دولت‌ها در خصوص فعالیت سازمان‌های اطلاعاتی- امنیتی و بهره‌گیری از شیوه‌های پنهانی در جهت تحقق منافع ملی تردیدی به خود راه دهند. اتصاف صفت پنهانی به فعالیت‌های اطلاعاتی سبب می‌شود که تهدیدها و آسیب‌های دستگاه‌های اطلاعاتی متفاوت با سایر نهادها و سازمان‌ها قلمداد شوند. از آنجایی که دستگاه اطلاعاتی در نظام جمهوری اسلامی مجموعه‌ای برآمده از اندیشه‌ی الهی و متن انقلاب اسلامی است، باید از ویژگی‌های خاصی مانند: دلدادگی به مبانی اسلامی، انگیزه و تعهد، ولایت پذیری و... برخوردار باشد تا با نصب‌العین قرار دادن شیوه‌های اطلاعاتی قرآنی، ضمن فراهم کردن زمینه‌ی توفیقات و جلب نظر الهی، راه ورود آسیب‌ها و تهدیدها را به درون خود و جامعه‌ی اسلامی سخت نماید. در همین ارتباط، در این نوشتار سعی شده است ضمن شناخت گستره‌ی مفهومی اطلاعات، با طرح سؤال در خصوص شیوه‌های اطلاعاتی قرآنی به پاسخی بر مبنای قرآن کریم، فقه اسلامی و آموزه‌های ارزشی آن دست یابد. بدیهی است بررسی اندیشه‌های بزرگان دینی و سیاسی اسلامی می‌تواند در جهت غنای هرچه بیشتر بحث بسیار مفید و ارزنده باشد.

1. کلیات

1-1. بیان مسئله

با مطالعه‌ی سیر زندگی جوامع بشری می‌بینیم که انسان در عرصه‌های مختلف زندگی خود دارای تمهیدات لازم برای کسب خبر و جمع‌آوری اطلاعات از محیط اطراف با استفاده از شیوه‌های مختلف بوده است؛ زیرا تدبیر امور یک کشور بدون داشتن آگاهی و اطلاع کافی ممکن نیست؛ پس هر کشوری محتاج داشتن اطلاعات موثق از محدوده‌ی سرزمینی خویش است و کسب این اطلاعات، از فعالیت‌های مهم آن محسوب می‌شود.
خداوند متعال توجه به شیوه‌های اطلاعاتی و امنیتی را در قالب کلام وحی (قرآن کریم) به انسان هدیه نموده و آن را چراغ هدایتی برای عبرت گرفتن صاحبان بصیرت قرار داده است؛ همانند: «ای اهل ایمان، در کار دین صبور باشید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مراقب کار دشمنان باشید، خداترس باشید، شاید رستگار شوید» (قرآن، آل عمران: 200) و یا «و شما‌ ای مؤمنان، در مقام مبارزه با آن کافران، خود را مهیا کنید و تا آن حد که بتوانید از آذوقه، تسلیحات، آلات جنگی و اسبان سواری برای تهدید و تخویف دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم سازید و بر قوم دیگری که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به مکر و دشمنی آن‌ها آگاه است نیز مهیا باشید» (قرآن، انفال : 60). در عصر پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) گزارش‌های بسیاری از مخبران و عوامل اطلاعاتی دریافت می‌شد و افراد زیادی برای پیگیری این گزارش‌ها مشغول انجام وظیفه بودند، تا آنجاکه کوچک‌ترین تحرکات دشمن یا عوامل نفوذی و... به اطلاع پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) می‌رسید. همچنین فرماندهی معظم کل قوا (مدظلّه العالی) در دیدار با وزیر و معاونان اطلاعات در خصوص نقش مجموعه‌ی اطلاعاتی در امنیت مردم می‌فرمایند: «خوب است برای همه‌ی مردم عزیز ما این نکته روشن باشد که اگر ما می‌بینیم در سال‌های اخیر -برخلاف سال‌های حضور فعال دشمن در جامعه‌ی ما- مردم کارهایشان را انجام می‌دهند، به خاطر این است که مجموعه‌ی عظیم و تشکیلات مقتدر و عاقل و دلسوزی حضور دارد. معنای این حرف آن نیست که دشمن از ضربه زدن منصرف شده است، نخیر! همین حالا هم اگر برای دشمنان مانعی در کار نباشد، همان ضربه‌های سال شصت را خواهند زد و همان اختلالات ایجاد خواهد شد. این نشان دهنده‌ی نقش مجموعه‌ی اطلاعاتی و حافظ امنیت کشور در مقابل دشمنان است.
بعد از گذشت حدود چهار دهه از انقلاب اسلامی ایران که برپایه‌ی قرآن و آموزه‌های دینی بنیان یافته و در طی این دهه‌ها همواره مورد تهاجم و حملات مختلف دشمنان خارجی یا داخلی قرار داشته است، هم اینک این نظام مقدس در دوران تثبیت و بالندگی خود قرار دارد. در این مدت، اقدامات و فعالیت‌های زیادی در کشور توسط افراد وارسته، متعهد و دلسوز انقلاب انجام شده است. از آنجایی که اولین وظیفه‌ی دستگاه‌های اطلاعاتی تأمین و حفظ امنیت است، دستگاه‌های اطلاعاتی باید این مسئله را در کلیه‌ی حوزه‌های کشور دنبال نمایند؛ لذا در بیان مسئله‌ی تحقیق و بررسی شیوه‌های اطلاعاتی برای حفظ امنیت دستگاه‌های مختلف باید گفت:
1. کسب اطلاعات و وجود امنیت در اسلام برای کارهای مردم و تمام عناصر جامعه از اهم امور است؛
2. توجه به شیوه‌های اطلاعاتی قرآنی نشان‌دهنده‌ی رستگاری، قدرت، و اقتدار نظام اسلامی است؛
3. اشراف بر اطلاعات دشمن، بر اساس شیوه‌های قرآنی مانع ستم‌پذیری خواهد شد؛
4. فرامین فرماندهی معظم کل قوا (مدظلّه العالی) در خصوص توجه به ضوابط و مقررات دینی در حوزه‌ی اطلاعات و امنیت است؛
5. انگیزه‌ی قوی مسئولان اطلاعاتی و امنیتی کشور در توجه به قرآن و آموزه‌های دینی؛
6. تولید و ترویج مفاهیم روش‌های اطلاعاتی -امنیتی از منظر اسلام.
با توجه به مسائل مطرح شده و لزوم توجه به شیوه‌های اطلاعاتی قرآنی برای مقابله با دشمن، باید پرسید شیوه‌های اطلاعاتی -امنیتی از منظر قرآن کریم و آموزه‌های دینی کدامند.

1- 2. اهمیت و ضرورت تحقیق

دین مقدس اسلام به امنیت و احساس آرامش در شئون زندگی و امور داخلی مسلمانان اهمیت بسیار قائل است؛ به همین دلیل، حفظ حریم مردم و نگهداری اسرار آنان را واجب شمرده و تجسس در زندگی خصوصی آنان را تحریم کرده است؛ اما محدوده‌ی این تحریم فقط اسرار، عیوب و لغزش‌های شخصی و خانوادگی است و اموری که به مصالح عمومی جامعه و حفظ نظام مقدس اسلامی وابسته‌اند، از اهمیت بالایی برخوردارند. لذا گردآوری اخبار و رسیدگی به امور اطلاعاتی -امنیتی نظام اسلامی بر اساس شیوه‌های قرآن به علت حفظ حریم خانواده و رعایت ارزش‌های دینی و جلوگیری از هرج ومرج جامعه اهمیت دارد. فرماندهی معظم کل قوا (مدظلّه العالی) در دیدار با فرماندهان ناجا در این خصوص می‌فرمایند: «مسئله‌ی اساسی و مهمی است. نظم اجتماعی، یک مسئله‌ی درجه‌ی اول است. کارایی مطلوب هر جامعه، در حد نظم مطلوب آن جامعه است. اگر نظم نبود، یا کم بود، از کارایی‌ها کاسته خواهد شد». بر این اساس، رسیدن جامعه به کارایی مطلوب در گرو تأمین نظم است. لذا دستگاه‌های اطلاعاتی یکی از ارکان اساسی حفظ ثبات و امنیت در بین جوامع اسلامی محسوب می‌شوند. این مجموعه‌ی مهم و ارزشمند هیچ‌گاه از خطرها و تهدیدهای دشمن و عوامل داخلی آن‌ها در امان نبوده و نیست؛ پس ضرورت دارد این نیروها به شیوه‌های اطلاعاتی بر اساس قرآن و آموزه‌های دینی مسلح شوند؛ زیرا در تعالیم اسلامی بر حفظ اسرار، اقدامات اطلاعاتی، حفظ هوشیاری، و آمادگی در همه‌ی زمینه‌ها به خصوص در برابر دشمنان تأکید زیادی شده است.
از سوی دیگر، در تبیین اهمیت و ضرورت عقلی فعالیت‌های اطلاعاتی باید گفت که نخست، هر جامعه‌ای به حکومت نیاز دارد؛ دوم، هرگونه کوتاهی در حفظ حکومت موجب سستی پایه‌های اصلی آن خواهد شد؛ و سوم آنکه، حفظ حکومت بستگی به شناسایی دشمنان و جلوگیری از تعرض آنان دارد. لذا برای شناسایی وضعیت دشمن و جلوگیری از نفوذ عوامل آن، وجود یک نظام اطلاعاتی قوی ضروری است. حضرت امام خمینی (رحمةالله‌علیه) دراین باره فرمودند: «وقتی که اسلام در خطر است، همه‌ی شما موظفید با جاسوسی آن را حفظ کنید». بنابراین، تحت نظر قرار دادن و کسب اطلاعات بر اساس شیوه‌های قرآنی و آموزه‌های دینی از محیط بیرونی (دشمن و حریف) و درونی (مأموران دولتی، مسئولان، و اوضاع و احوال گروه‌های مختلف مردم) به منظور شناسایی نیازمندیهای عمومی جامعه در تمامی زمینه‌ها ضرورت دارد.

3-1. اهداف تحقیق

هدف اصلی

بررسی شیوه‌های اطلاعاتی - امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی

اهداف فرعی

1. مفهوم‌شناسی اطلاعات و امنیت؛
2. شناخت جایگاه اطلاعات و امنیت در قرآن کریم و آموزه‌های دینی؛
3. فلسفه‌ی وجودی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی قرآن کریم و آموزه‌های دینی؛
4. شناخت الزامات فردی نیروهای اطلاعاتی و امنیتی از منظر قرآن کریم و آموزه‌های دینی؛
5. تبیین الزامات و بایسته‌های فعالیت‌های اطلاعاتی و امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی،

4-1. سؤالات تحقیق

سؤال اصلی

شیوه‌های اطلاعاتی- امنیتی در قرآن کریم و آموزههای دینی کدامند؟

سؤالات فرعی

1. گستره‌ی مفهومی اطلاعات و امنیت چیست؟
2. اطلاعات و امنیت در قرآن کریم و آموزه‌های دینی از چه جایگاهی برخوردار است؟
3. فلسفه‌ی وجودی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی از منظر قرآن کریم و آموزه‌های دینی چیست؟
4. الزامات فردی نیروهای اطلاعاتی و امنیتی از منظر قرآن کریم و آموزه‌های دینی چیست؟
5. فعالیت‌های اطلاعاتی و امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی شامل چه الزامات و بایسته‌هایی است.

5-1. روش تحقیق

این مقاله با استفاده از روش اسنادی، ابزار کتابخانه و اینترنت، و با عنایت به سؤال‌ها و اهداف پیش‌بینی شده، درصدد شیوه‌های اطلاعاتی- امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی است.

2. ادبیات نظری

2- 1. مفهوم‌شناسی

مفهوم‌شناسی اطلاعات و امنیت

کسب اطلاعات به فعالیت‌های مربوط به مقابله با اقدامات اطلاعاتی حریفان، چه به وسیله‌ی محدود نمودن دسترسی آن‌ها به اخبار، و چه از راه فریب دادن آن‌ها درباره‌ی داده‌ها یا اهمیتشان اطلاق می‌شود. قدرت اطلاعاتی عبارت است از: مجموعه توانایی‌ها و قابلیت‌های یک سازمان اطلاعاتی در کسب اطلاعات قبل از وقوع رویداد و تأثیرگذاری بر جریانات و رفتار کلیه‌ی کارکنان در جهت نیل به اهداف امنیتی (ساوه درودی، 1389: 183). در بحث قدرت، هدف کسب برتری یا به تعبیر نای، تبدیل منبع قدرت به رفتار مورد نظر در روابط بیرونی است؛ اما هدف از امنیت، به کار بردن قدرت برای کاهش تهدیدات و یا ایجاد ایمنی بیشتر است (غرایاق زندی، 1388: 84).
ریشه‌ی لغوی امنیت از ثلاثی مجرد «امن» و با مشتقاتی مانند: «استیمان» و «ایمان» است که آن را اطمینان و آرامش در برابر خوف تعریف نموده‌اند و شامل دو بعد ایجابی و سلبی است: از یک‌سو، اطمینان، آرامش فکری و روحی، و از سوی دیگر، دلهره و نگرانی، که موجب سلب آرامش و اطمینان است. امنیت مفهومی چندوجهی است و تعاریف مندرج در فرهنگ‌های لغت درباره‌ی مفهوم کلی امنیت بر روی «احساس آزادی از ترس» یا «احساس ایمنی» که ناظر بر امنیت مادی و روانی است تأکید دارند (مندل، 1377: 44). امنیت حمایت یک ملت از حمله‌ی فیزیکی و محفوظ داشتن فعالیت‌های اقتصادی آن از جریانات ویران‌کننده‌ی بیرونی است (تاجیک، 1381: 42)؛ از این رو، به نظر می‌رسد ارائه‌ی تعریفی واحد از امنیت چندان کامل و قطعی نباشد و این مفهوم با توجه به مقتضیات زمانی و مکانی و در فضاهای جغرافیایی متفاوت، متغیر باشد.

فقه حفاظتی

فقه در لغت به معنی فهم دقیق و عمیق است و در قرآن به معنی فهم دقیق دینی در ابعاد اعتقادی، اخلاقی، و احکام عملی است. در اصطلاح، معنی خاص پیدا کرده و منظور آن علم به احکام اسلامی است. فایده‌ی علم فقه انطباق اعمال انسان با احکام الهی است که نتیجه‌ی آن بهره‌مند شدن از الطاف الهی است. منظور از فقه حفاظتی آن دسته از احکامی است که در سازمان‌های حفاظت اطلاعات کاربرد دارد (ویژه‌نامه‌ی صیانت، 1393: 33).

دستگاه اطلاعاتی

تشکیلاتی است که در راستای دستیابی به اهداف و سیاست داخلی و خارجی کشور متبوع خود، در قالب سازوکارهای رسمی و غیررسمی، وظیفه‌ی انجام کلیه‌ی اقدامات اطلاعاتی و عملیات پنهانی را برعهده دارد. این نوع سازمان‌ها طیف وسیعی از اقدامات، از جمع‌آوری اخبار و اطلاعات گرفته تا انجام انواع عملیات پنهان و اقدامات ویژه، نظیر: عملیات روانی، فرهنگی، سیاسی، نظامی، تجاری، و اقتصادی را تحت پوشش‌ها و محمل‌های مختلف انجام می‌دهند. (فصلنامه‌ی هادی، 1383: 68).

تجسس

معنای اصطلاحی تجسس در متون اخلاقی، تفسیری و فقهی از مفهوم لغوی آن دور نیست. برخی از فقها در تعریف آن گفته‌اند: تجسس بیشتر در کشف امور پنهانی استعمال می‌شود که انسان‌ها راضی به کشف آن نیستند. جاسوس کسی است که امور پنهانی و نهانی و مخفی مردم را که بیشتر نقاط ضعف و رفتارهای ناپسند آن‌هاست و آشکار شدنشان موجب تحقیر و پستی آنان می‌شود بداند (سبحانی، 1370: 638).

تهدید

تهدید در لغت به معنای ترساندن و بیم دادن است (عمید، 1382: 645) و در اصطلاح، عبارت است از: پدیده‌هایی که علائق و منافع اساسی (اعم از: مادی و معنوی، استقلال و تمامیت ارضی، منافع اقتصادی، ارزش‌های فرهنگی و ملی، اهداف و علائق سیاسی، و توانایی‌های نظامی) را به گونه‌ای تحت مخاطره قرار دهند که بیم وقوع دگرگونی در آن‌ها پیدا شود (جلالی فراهانی، بی‌تا: 9).

2- 2. شناخت جایگاه اطلاعات و امنیت در قرآن کریم و آموزه‌های دینی

کسب اطلاعات و در پی آن، حصول امنیت را می‌توان از نعمت‌های الهی تلقی کرد که در سایه‌ی آن جامعه به آرامش و تعالی دست می‌یابد. جایگاه اطلاعات، امنیت و شیوه‌های کسب اطلاعات در بدو نزول دین آسمانی اسلام و با تشکیل حکومت توسط حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه‌ی هدی (علیهم السّلام) مورد سفارش جدی قرار داشت. امروزه با شکل‌گیری و گسترش بلوک‌های جغرافیایی و روی آوردن ملت‌ها به زندگی نوین و تشکیل حکومت‌ها، امر اطلاعات شکلی ساختارمند به خود گرفته است. در این دوران، نظام‌های سیاسی برای این موضوع متولیانی را مشخص و ساختارهای تشکیلاتی را سازماندهی کردند و از آن پس، مأموریت اطلاعات و حفاظت اطلاعات برعهده‌ی آن مجموعه‌ها قرار داده شده است.

جایگاه اطلاعات و امنیت در قرآن

کسب اطلاعات و پاسداری از امنیت به عنوان یکی از موارد مبانی تفکر قرآن است. در همین خصوص، به برخی از این آیات اشاره می‌شود:
1. «و میان آن‌ها و شهرهایی که برکت داده بودیم، آبادی‌های آشکاری را قرار دادیم و سفر در میان آن‌ها را به طور متناسب مقرر داشتیم (و با آنان گفتیم شب‌ها و روزها در این آبادی‌ها با ایمنی کامل) سفر کنید» (قرآن، سبا: 18).
2. «همان کسی که آن‌ها را از گرسنگی نجات داد و از ترس و ناامنی ایمن ساخت» (قرآن، قریش: 4).
3. «آیا ندیدند که ما حرم امنی را (برای آنها) قرار دادیم، در حالی که مردم را در اطراف آنان (در بیرون این حرم) می‌ربایند؟ آیا به باطل ایمان می‌آوردند و نعمت خدا را کفران می‌کنند؟» (قرآن، عنکبوت: 67)؛ لذا:
- یادآوری ناامنی‌های پیرامون انسان امنیت را در نزد او ارزشمند می‌کند؛
- امنیت زمینه و بستر عبادت است؛ ولی گروهی قدر آن را نمی‌دانند و سوی کفر می‌روند (جمعی از نویسندگان، 1393: 27).
4. «و به خاطر بیاورید هنگامی را که شما در روی زمین گروهی کوچک و اندک و زبون بودید، آنچنان که می‌ترسیدید مردم شما را بربایند؛ ولی او شما را پناه داد و با یاری خود تقویت کرد و از روزی‌های پاکیزه بهره‌مند ساخت، شاید شکر نعمتش را به جا آورید» (قرآن، انفال: 26)؛ از این‌رو:
- برخورداری جامعه از امنیت اجتماعی، توان دفاعی و امکانات اقتصادی از نعمت‌های مهم الهی است؛
- امنیت، توان رزمی، پیروزی، و بهبود امکانات اقتصادی از نعمت‌های ویژه‌ی الهی است؛
- بهبود، رونق و رشد اقتصادی در گرو امنیت و آرامش اجتماعی است؛
- امنیت و رزق، دو نعمت تضمین شده‌ی حرم الهی (مکه) است (جمعی از نویسندگان، 1393: 29).
امام علی (علیه السّلام) می‌فرمایند: «سپس همه‌ی کارگزارانت را تحت نظر بگیر و بازرسان مخفی را از میان مردمانی که اهل صدق و وفا هستند بر آنان بگمار؛ زیرا تحت نظر قرار دادن پنهانی امور کارگزاران، آنان را وادار به حفظ امانت و مدارا با رعیت می‌نماید» (نهج البلاغه، نامه‌ی 53).
امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: «اسرار تو به منزله‌ی خون توست؛ پس جز در رگ‌های خویش جاری‌اش مساز» و یا «شناخت و پذیرش حکومت تنها کافی نیست، بلکه باید اسرار حکومت را از دشمن محفوظ نگه دارید». همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «هرکس اسرار ما را فاش سازد، ما را به خطا نکشته، بلکه به عمد کشته است».
در الگوی جمهوری اسلامی ایران، ساختارهای نهادی در خدمت هدف غایی یعنی حفظ اسلام قرار دارند؛ حتی نهادی مثل شورای نگهبان نیز عمدتاً برای همین منظور تعبیه شده است. در بعد نهادی، در صورتی که هریک از نهادهای کشور تهدید شوند، همه‌ی مردم مکلفند دفاع کنند و این یک واجب عینی است و از نماز هم اهمیت بیشتری دارد؛ چون به معنای حفظ اسلام است (داوری اردکانی، 1388: 82 به نقل از امام خمینی (رحمةالله‌علیه)).
صحنه، صحنه‌ی جنگ خونینی است. جنگ واقعی امروز در دنیا جنگ اطلاعاتی است، هم در زمینه‌ی سیاست، هم در زمینه‌ی اقتصاد، هم در زمینه‌ی علم و رقابت‌های علمی، هم در زمینه‌ی همه‌ی تلاش‌های اساسی یک حکومت. امروز دعوا، دعوای اطلاعاتی است. هر کشوری که بتواند دست قوی‌تر را در باب اطلاعات داشته باشد، در این نبرد بین‌المللی همه‌گیر دستِ پیش خواهد داشت (فرماندهی معظم کل قوا، 1374/8/9).
اگر امنیت نباشد -چه به صورت ناامنی‌ای که ایجاد می‌کنند و مانع کارها می‌شوند، و چه به صورت ایجاد اختلال در درون دستگاه‌های کننده‌ی کار- و دشمن شناسایی و تعقیب و محاصره نشود و ضربه نخورد، کدام وزارتخانه و کدام تشکیلات تولیدی و سازندگی و غیره وجود خواهد داشت که بتواند کارش را انجام دهد؟ شما فرض بفرمایید یک آدم ناباب زرنگ در یک دستگاه برنامه ریزی در کشور وجود داشته باشد و خرابکاری‌های او شناخته نشود؛ مگر این دستگاه برنامه‌ریز می‌تواند مؤثر باشد؟ هر کاری بکنند، آن آدم خرابکار که در درون دستگاهی پنهان شده و چهره‌ی خودش را پوشیده نگه داشته، کار را خراب خواهد کرد و اصلاً توفیقی پیدا نخواهد شد (فرماندهی معظم کل قوا، 1376/10/9).

3-2. فلسفه‌ی وجودی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی قرآن کریم و آموزه‌های دینی

وجود سازمان‌های اطلاعاتی در جامعه یک ضرورت است و امام علی (علیه السّلام) واحدهای اطلاعاتی را دومین اولویت در جامعه معرفی می‌نمایند و هدف این واحدها تأمین امنیت در ابعاد سیاسی- اجتماعی و ملی است. پس امنیت ضروری‌ترین نیاز جامعه است و از جمله اهداف حکومت صالحان تأمین امنیت است (ویژه‌نامه‌ی صیانت، 1393: 34-35). در قرآن کریم، در بحث از اطلاعات و امنیت، مشخصه‌هایی نظیر: وفور نعمت، پیشرفت دانش، و آسایش و رفاه به عنوان پاره‌ای از مشخصه‌های توسعه معرفی شده است، به طوری که در آیه‌ی 126 از سوره‌ی بقره، رفاه و امنیت یکی از مصادیق نعمت الهی شمرده شده است. در جامعه‌ای که امنیت در آن برقرار نیست، شاهد گسترش فقر و بیکاری، از هم‌گسیختگی و ناهنجاری‌های اجتماعی، بیماری‌های روانی و افزایش داوطلبان حاشیه‌نشینی، مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی دیگر در آن هستیم که هریک از آن‌ها می‌تواند امنیت و توسعه را در آن کشور نشانه گیرد و تهدید کند. از سوی دیگر، توسعه‌ی پایدار و امنیت ملی مکمل یکدیگرند و هر یک زمینه‌ساز دیگری است؛ ضمن آنکه امنیت ملی شرط لازم برای توسعه‌ی پایدار و موزون، و توسعه‌ی پایدار زمینه ساز گسترش و ارتقاء امنیت ملی و اجتماعی است و رابطه‌ی این دو بسیار ظریف و حساس و تلفیقی این دو و بسترسازی هریک با دیگری یک ضرورت محسوب می‌گردد (والی نژاد، 1380: 197).

فلسفه‌ی وجودی سازمان‌های اطلاعاتی از منظر قرآن

«وقتی آن‌ها را می‌بینی، وضع جسمی آن‌ها تو را به اعجاب وامی‌دارد و اگر حرف بزنند، گوش فرامی‌دهی؛ گویا چوب‌هایی هستند که به دیوار تکیه داده‌اند (نه می‌شنوند و نه می‌فهمند)، هر صدایی را علیه خود می‌پندارند. ایشان دشمن تو هستند. پس، از این‌ها برحذر باش (احتیاط کن و از خود و اسلام حراست نما)؛ خدا آنان را بکشد! چقدر (به مکر و دروغ) از حق بازمی‌گردند» (قرآن، منافقون: 4).
«و از فتنه‌ای بپرهیزید که تنها به ستمکاران شما نمی‌رسد (بلکه همه را فراخواهد گرفت؛ زیرا دیگران سکوت اختیار کردند) و بدانید خداوند کیفر شدید دارد» (قرآن، انفال: 25).
«ای مؤمنان، سلاح برگیرید و دسته دسته یا به طور همگانی به سوی جبهه‌ها بشتابید» (قرآن، نساء: 71).
با عنایت به آیات پیش‌گفته می‌توان چنین بیان نمود که:
- کسب اطلاعات موجب احتیاط، بیداری و حفظ آمادگی امت اسلامی می‌شود؛
- موجب پیشگیری از فتنه، توطئه، کارشکنی و سست کردن مسلمانان می‌شود؛
- کسب اطلاعات و آگاهی از دشمن موجب جلوگیری از القاء شبهات در دل ضعفا و شایعه‌سازی می‌شود؛
- کسب اطلاعات برای پیشگیری از ترور فکری، جسمی و ترور شخصیت‌هاست؛
- کسب اطلاعات و آگاهی از دشمن موجب برآورد دقیق در محاسبات جنگ و مبارزه‌ی آگاهانه می‌شود؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن موجب غافلگیری می‌شود؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن موجب هجوم دشمن می‌شود؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن موجب افزایش تهدید و رفتار قلدرمآبانه از سوی دشمن می‌شود؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن، مرزها و سرحدات کشور اسلامی را ناآرام و دچار تشویش می‌کند؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن، ارتباطات سیاسی، اقتصادی، بازرگانی و غیره را در مرزها دچار مشکل می‌کند؛
- عدم اطلاع و آگاهی از دشمن موجب می‌شود جان و مال و ناموس کشور اسلامی در خطر بیفتد.

فلسفه‌ی وجودی سازمان‌های اطلاعاتی از نگاه معصومین (علیهم السّلام) و فقه اسلامی

فلسفه‌ی وجودی داشتن اطلاعات و سازمان‌های اطلاعاتی مسئله‌ی تعیین عریف در اسلام است و اینکه رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) و مولای متقیان علی (علیه السّلام) عریف داشته‌اند. ابن‌حجر در معنای عریف می‌نویسد: کسی که به امور طائفه‌ای از مردم رسیدگی می‌کند: «... و عریف نامیده شد؛ زیرا کارهای آن‌ها را شناسایی می‌کند و تا به مافوق خود در وقت مناسب برساند» (فتح الباری، ج 13: 148). مرحوم علامه در تذکره نوشته است: «برای امام لازم است دفتری را تشکیل دهد که در آن، اسامی هر قبیله و عطایا و حقوق آنان ثبت شود. همچنین بر اوست که برای هر قبیله عریفی و برای هرکدام از آن‌ها علامتی را در میان خودشان تعیین کند و پرچم‌هایی را برای آن‌ها برافرازد؛ زیرا رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در جنگ خیبر برای هر ده نفر یک کارگزار تعیین فرمود» (تذکره، ج. 1: 437؛ منتهی، ج. 2: 598؛ تحریر، ج. 1: 148؛ شیخدر مبسوط، ج. 2: 75).
رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) همواره کاملاً از موقعیت سوق‌الجیشی دشمن باخبر بودند و در مکه جاسوسان و عیونی داشتند که برای ایشان خبر و گزارش‌های لازم را تهیه می‌کردند؛ مثلاً وقتی گزارش رسید که قریش به پیمان حدیبیه وفادار نماندند و آن را نقض کردند، حضرت آماده‌ی فتح مکه شدند (تفسیر المنار، ج. 5: 251)؛ چون پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در میان مردم دشمنانی (از منافقان، یهودیان، و کفار) داشتند.
حضرت علی (علیه السّلام) در شهرها به وسیله‌ی عیون و جاسوسان مخفی و مورد اعتماد و وثوق خود، کارمندان حکومت را به شدت مراقبت می‌کردند و حتی در دستورالعمل‌ها، به ویژه در نامه‌ی «مالک بن الحارث الاشتر» دستور تعیین چنین افرادی را صادر کرده‌اند. به نظر می‌رسد آن حضرت برای جلوگیری از خطرات مخالفان داخلی، خوارج و توطئه‌های آنان و دیگر کارگزاران حکومتی دستور مراقبت کامل می‌دادند.
شیخ انصاری (رحمه الله) در کتاب مکاسب در باب اخذ اجرت بر واجبات می‌فرماید: «واجب بودن صناعات مشروط به دادن عوض در مقابل آن نیست؛ زیرا وجوب صناعت برای برپایی نظام است که (برپایی نظام) از واجبات مطلقه است»؛ زیرا عقل به منظور برپا داشتن نظام، صنعت‌ها را برای اشخاصی که می‌توانند انجام دهند یا می‌توانند یاد بگیرند واجب می‌داند و مراد از نظام فقط ایجاد حکومت نیست، بلکه منظم بودن زندگی بشر و رفع اختلال و هرج ومرج است.
فقهای بزرگ ما وجوب حفظ نظام را مسلم دانسته‌اند و آن مقدار از صنایع را که بر آن متوقف است واجب کفایی یا عینی دانسته‌اند. آیت الله العظمی امام خمینی (رحمةالله‌علیه) تردید کرده‌اند که آیا حفظ نظام واجب است یا اخلال به آن حرام. ایشان در کتاب مکاسب محرمه می‌فرماید: «ولی مسئله این است که آیا حفظ نظام اجتماعی واجب است یا اخلال به آن حرام» (مکاسب، محرمه، ج. 2: 203-204)؛ ولی این تردید ظاهراً با گفته‌ی ما منافات ندارد؛ زیرا ما می‌گوییم هر عملی که نظام را به هم بزند جایز نیست و هر عملی که حفظ نظام بر آن توقف دارد لازم است. پس، هر مکلفی باید در گفتار و رفتار، بلکه در سکوت و لاقید بودن خود این جهت را درنظر بگیرد؛ زیرا گاهی سکوت و بی‌اعتنایی فرد امنیت عمومی را برهم می‌زند و ایجاد هرج ومرج می‌کند.
مقام معظم رهبری در این باب می‌فرمایند: «مهم‌ترین توصیه، هم به خودم و هم به شما این است که مراقبه داشته باشیم؛ مراقبه‌ای دائمی، تا زیر نفوذ قرار نگیریم. نفوذ کی؟ معلوم است دشمن». بنابراین، فلسفه‌ی وجودی اطلاعات و امنیت، حفظ نظام، برقراری نظم و عدالت، و جلوگیری از جاسوسی، فتنه، فساد و رانت در جامعه‌ی اسلامی است. نظام اسلامی نظم متکی بر عدالت را هدف می‌گیرد و ظلم، تجاوز به حقوق دیگران و فساد را از ریشه‌های ناامنی می‌شمارد؛ لذا هر اندازه سرویس اطلاعاتی از اشراف و نظارت بالاتری در مورد پیرامون خود برخوردار باشد، به همان میزان قدرت بیشتری نیز در اختیار خواهد داشت. سطح نظارت اطلاعاتی بسته به حوزه‌ی جمع‌آوری و محیط اطلاعاتی متفاوت است. گری مارکس نظارت را استفاده از ابزارهای فنی برای بررسی افراد یا موقعیت‌ها برای استخراج یا ایجاد داده‌های مشخص می‌داند (قاضی‌زاده، 1392: 175).

2- 4. الزامات فردی نیروهای اطلاعاتی از منظر قرآن و آموزه‌های دینی

اسلام دارای روش خاصی برای تربیت نیروهای مورد نیازش است. این روش‌ها ابعاد فردی، عبادی، ویژگی‌های اجتماعی و نحوه‌ی کار در یک تشکیلات اسلامی و غیره را شامل می‌شوند. فعالیت‌های اطلاعاتی به گونه‌ای است که اگر کسی بخواهد در آن‌ها وارد شود، باید از صفاتی مثل:
داشتن قوه‌ی تحلیل اطلاعاتی، قوه‌ی تصمیم‌گیری، و قاطعیت برخوردار باشد؛ زیرا اقدامات اطلاعاتی با کسب اخبار و کشف مجهولات و تحلیل‌های چندگانه رابطه‌ی مستقیمی دارند. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

محیط شناسی:

اولین ویژگی‌ای که یک نیروی اطلاعاتی از نظر اسلام باید دارا باشد، داشتن آگاهی محیطی و قدرت ارزیابی و کنترل آن است؛ زیرا بدون داشتن اطلاعات کافی از محیط و جامعه، کارها اغلب با شکست مواجه خواهند شد. شناسایی محیط دارای ابعاد بسیار وسیعی است که از شناسایی اماکن گرفته تا افراد و گروه‌ها، شناسایی درون و برون، خودشناسی تا خداشناسی همگی زمینه‌های گوناگون محیط شناسی در اسلام هستند (میرباقری، 1386). اشاره‌ی قرآن در آیه‌ی یک سوره‌ی ممتحنه مبنی بر قرار ندادن دشمنان خدا و خود را به عنوان دوست، و یا در آیات پانزده و شانزده سوره‌ی نحل که می‌گوید: ما علاماتی را در زمین قرار دادیم؛ شاید که شما هدایت شوید. در غررالحکم، اشاره حضرت علی (علیه السّلام) مبنی بر دوری کردن از مصاحبت اهل فسق؛ و یا در بیان دیگری از ایشان که فرمودند: اگر کسی در عواقب امور بیندیشد، از سختی‌ها در امان خواهد بود. همگی حاکی از لزوم شناسایی محیط و اطراف و افراد از نظر فقه است.

شک کردن:

در فقه اسلامی، یک نیروی اطلاعاتی در مورد کارهایی که صحت و سقم آن‌ها را نمی‌داند، نمی‌تواند قضاوت کند؛ به همین دلیل، باید آن را از راه شرعی تعقیب کند تا حالت شک و تردید وی از واقعه برطرف شود. اساس کارهای اطلاعاتی بر این اصل استوار است که یک نیروی اطلاعاتی برای کشف واقعه باید مراحلی مانند: شک درباره‌ی واقعه، تعقیب و تحقیقی از واقعه، و کشف و رفع شک را طی کند.
امام علی (علیه السّلام) می‌فرمایند: اطمینان به هر کسی قبل از تحقیق، ضعف و ناتوانی است. اما صادق (علیه السّلام) می‌فرمایند: برحذر باش از مطمئن‌ترین افراد نزد خودت (وسائل الشیعه، ج. 8: 412)؛ از این‌رو، یک نیروی اطلاعاتی تا از طریقه‌های تعیینی که مورد قبول شرع باشد، مطلبی را به دست نیاورد، در مورد آن شک خواهد داشت و هرگز بدون تحقیق، کسی یا خبری را نمی‌پذیرد و تأیید نمی‌کند.

سوءظن:

ویژگی دیگری که در یک نیروی اطلاعاتی اسلامی وجود دارد، داشتن سوءظن به مخالفین و منافقین است؛ زیرا سوءظن به مخالفین موجب کشف توطئه‌های آنان شده و راه نفوذشان را در میان مسلمین می‌بندد. در قرآن کریم سوره‌ی منافقین آیه‌ی 5 به این مطلب امر شده است. حضرت علی (علیه السّلام) می‌فرمایند: خود را حفظ کنید از شرّ مردم به وسیله‌ی سوءظن (مجلسی، ج. 77: 158). از آنجا که ائمه (علیهم السّلام) امر به سوء ظن کرده‌اند، توجه یک نیروی اطلاعاتی به آن موجب بروز صفات حسنه در باطن انسان می‌شود و عدم توجه به این امر، موجب بروز انحراف باطنی و اخلاقی می‌گردد.

هوشیاری و عقل سلیم:

منظور از هوش، داشتن قوه‌ی انتقال سریع معانی و سخن‌سنجی، احتمال‌سازی صحیح ذهن در برخوردها، و آشنایی با راه‌های فریب است؛ هوش یعنی فطانت و سرعت فهم درست و محکم امور (مجلسی، ج. 1: 90)؛ مانند: هوشیاری ابراهیم (علیه السّلام) در مقابل نمرود و هوشیاری پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) در چگونگی نصب سنگ حجرالاسود در جای خود. در روایتی از قول حضرت علی (علیه السّلام) نقل شده است: ... و علم چراغ عقل است؛ یعنی عقل بدون علم کور است و کاری از پیش نمی‌برد و کسانی که با معلومات کم مطالب مهم عقلی را درک می‌کنند، اگر معلوماتشان بیشتر بود، خیلی بیشتر و بهتر درک می‌کردند. امام صادق (علیه السّلام) می‌فرمایند: استواری انسان به عقل اوست و فطانت، فهم، حافظه، و علم از عقل هستند (مجلسی، ج 1: 90). بنابراین، مطالعات مختلف و افزایش معلومات برای یک نیروی اطلاعاتی که با تحلیل اطلاعات سروکار دارد لازم است و مسئله‌ی مطالعات علمی، تاریخی، سیاسی، و اخلاقی از ضروریات کار وی محسوب می‌شود.

توانایی شناخت حق از باطل:

حضرت علی (علیه السّلام) (قصار: 255) می‌فرمایند: «ای حارث، ... تو حاوی را نشناختی تا آن کسی را بر آن وارد می‌شود بشناسی و باطل را نیز نشناختی تا آن کسی را وارد می‌شود بشناسی». عدالت در گفتار و عمل نمودن بر اساس عدل در کارها و عدم پیروی از هوا و هوس و عدم اعراض از اظهار حق در مورد نزدیکان و اقوام از جمله بایسته‌هایی است که در آیه‌ی 152 سوره‌ی انعام و آیه‌ی 135 سوره‌ی نساء به آن‌ها اشاره شده است.

برخورداری از تخصص و تعهد:

از دیگر بایسته‌های مسئولان اطلاعاتی، داشتن تعهد و عدم استفاده از نیروهای مخوف و گمراه‌کننده در مدیریت و مراکز تصمیم‌گیری راهبردی جامعه است (قرآن، کهف: 51). داشتن صلاحیت مدیریتی و اعطای مسئولیت به افراد پس از احراز صلاحیت آن‌ها در آیه‌ی 251 سوره‌ی بقره بیان شده است.

تجربه:

برخورداری از تجربه‌ی مناسب و عملکرد افراد از بایسته‌های دیگر کارگزاران است (قرآن، انعام: 132). حضرت علی (علیه السّلام) دراین باره می‌فرمایند: «و بعد به رفتار کارگزارانت بیندیش و پس از آزمایش، آن‌ها را به کارهایی منصوب کن...» (نهج البلاغه، نامه‌ی 53). امانتداری، مورد اعتماد بودن، از جمله موارد دیگر این نامه است.

توانایی جسمی و عملی:

از دیگر بایسته‌های یک مسئول اطلاعاتی اسلامی، توانایی انجام امور یا پاسخگویی به آن‌ها و رفع ابهام از امور است و اینکه نگوید این حق من است که هر کاری بخواهم انجام دهم (قرآن، بقره: 247).

رازداری:

حضرت علی (علیه السّلام) می‌فرمایند: «بزرگترین خیانت، خیانت به امت است». رازداری حکومتی از دیدگاه اسلام یکی از اصول مهم اخلاق اطلاعاتی است که می‌توان به وسیله‌ی آن امکان بسیاری از آسیب‌ها و زیان‌ها از ناحیه‌ی دشمن را سلب کرد و همواره ابتکار عمل را در دست داشت، و بی‌توجهی به آن چه بسا اصل حکومت را با خطر مواجه کند.

2- 5. تبیین الزامات و بایسته‌های فعالیت‌های اطلاعاتی و امنیتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی

بر اساس قرآن کریم و آموزه‌های دینی، تحت نظر قرار دادن کارمندان، مأموران دولتی، مسئولان و اوضاع و احوال اقشار مختلف مردم و شناسایی نیازمندی‌های عمومی جامعه در تمامی زمینه‌ها به منظور تأمین آرامش و امنیت برعهده‌ی حاکم و دولت اسلامی است و باید مورد بازرسی و مراقبت ویژه قرار گیرند. از نگاه عقلایی، هرج ومرج و فساد اجتماعی و ناامنی و شیوع فحشاء و ظلم و منکرات قبیح شمرده می‌شود و مبارزه با هرج ومرج و فساد لازم است. لذا برای شناسایی، مبارزه و رفع این‌ها، دستگاه اطلاعاتی موظف است از الزامات و شیوه‌های اسلامی برگرفته از قرآن و آموزه‌های دینی بهره‌برداری نماید. خداوند متعال در این خصوص می‌فرماید: «پسرانم بروید و از یوسف و برادرش تحقیق کنید و از رحمت خدا مأیوس نشوید...» (قرآن، یوسف: 87) و یا «ای کسانی که ایمان آوردید، هنگامی که در راه خدا قدم می‌زنید تحقیق کنید...» (قرآن، نساء: 94). با توجه به آیات فوق، یکی از راه‌های شناخت، انجام تحقیق و پرسش از افراد آگاه است. البته خود تحقیق و مطرح کردن سؤال از نگاه قرآن شیوه‌ها و بایسته‌هایی دارد؛ مانند:
- تحقیق و پرسش از افراد آگاه و خبره (قرآن، یونس: 94، نحل 43، و انبیاء: 7)؛
- طرح سؤالات درست و خردمندانه (قرآن، کهف: 22، مائده: 101، و نحل: 143).
برخورداری از قدرت شناخت افراد و آگاهی کارگزاران نظام اسلامی از شیوه‌های گزینش چهره‌شناسی و صداشناسی (قرآن، محمد: 30)، حکایت از ضرورت و اهمیت کسب اطلاعات در ابعاد داخلی و خارجی دارد.

الف) بایسته‌ها و شیوه‌های بررسی صلاحیت و کنترل

کسب استعلام:

در آیه‌ی 61 سوره‌ی توبه در خصوص گوش دادن و کسب استعلام اشاره شده است. همچنین در نامه‌ی 53 نهج‌البلاغه نیز در این خصوص آمده است: «... و در گزینش به فراست و اطمینان خود اعتماد نکن،... و بر آن کس اعتماد کن که میان همگان اثری نیکو نهاده و به امانت از همه شناخته‌تر است...». بنابراین، بر اساس نکات پیش گفته، فاسقان قابل اعتماد نیستند و باید از مؤمنان معتبر استعلام نمود و برای پیشبرد اهدافمان موظفیم از راه‌هایی که قرآن و آموزه‌های دینی، با توجه به نگاه عقل‌گرایانه‌ای که دارد، مصالح خود را پیگیری نماییم.

بررسی پیشینه:

شناسایی فعالیت‌های گذشته برای تحلیل آینده از جمله شیوه‌های اطلاعاتی برای عبرت‌آموزی است. داشتن سابقه‌ی خوب و مثبت و نداشتن فعالیت‌های منفی برای کارگزاران و مسئولان از نکات مهمی است که در نامه‌ی 53 نهج البلاغه به آن‌ها اشاره شده است.

بازرسی و بررسی:

بازرسی از فعالیت‌های اداری و بررسی شکایات مردم با سرعت و قاطعیت باید انجام گیرد. در روایتی آمده است که امام علی (علیه السّلام) رسیدگی به شکایت مردم را با عطوفت و مهربانی انجام می‌دادند و بررسی و کنترل اقدامات کارگزاران را جزو مهم‌ترین اقدامات می‌دانستند و در بازرسی و بررسی، ضمن دقت، سرعت عمل، و قاطعیت داشتند.

تهیه‌ی گزارش‌های امنیتی:

تهیه‌ی گزارش و تحلیل‌های امنیتی از وضعیت و عملکرد فعالیت‌های کارگزاران از جمله شیوه‌هایی است که در آموزه‌های دینی به آن اشاره شده است؛ به طوری که حضرت علی (علیه السّلام) نکات زیر را در این مورد مورد توجه قرار می‌دادند: نام گزارش‌دهنده را به فرد خاطی افشا نمی‌کردند؛ با دقت در اتفاقات و تخلفات جاری محل نظر می‌کردند؛ زندگی شهروندان و گزارش آن را کاری واجب می‌دانستند؛ فرد گزارش دهنده را نکوهش نمی‌کردند، بلکه او را تشویق می‌نمودند (جمعی از نویسندگان، 1393: 213).

ب) شیوه‌های حفظ و نگهداشت منابع و امکانات

شیوه‌های حفظ و نگهداشت کارکنان:

شیوه‌های حفظ و نگهداشت نیروی انسانی به خصوص نیروهای اطلاعاتی در قرآن و آموزه‌های دینی بسیار مورد توجه است. در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

آیه‌ی 186 سوره‌ی آل عمران:

آزمایش مستمر و مداوم در اموال و جان‌ها؛

در نهج البلاغه خطبه‌ی 32:

دسته‌بندی کردن کارکنان؛

آیه‌ی 140 سوره‌ی آل عمران:

شناسایی افراد و ایمانشان در رویارویی با سختی، شکست، پیروزی یا تغییرات اجتماعی؛

آیه‌ی 152 سوره‌ی آل عمران:

مأیوس نشدن در شکست و خارج نکردن مؤمن از صفوف اهل ایمان به سبب یک خلاف و از سوی دیگر، هشدار و تشویق به موقع؛

آیه‌ی 230 سوره‌ی بقره:

آگاه‌سازی و توجیه کارکنان در مورد حدود و ضوابط؛

آیه‌ی 131 سوره‌ی انعام:

عدم مجازات و تنبیه کارکنان بر اثر عدم آموزش، اطلاع‌رسانی، و اتمام حجت؛

آیات 112 و 148 سوره‌ی نساء:

عدم آبروریزی، هتک حرمت کارکنان و افشای عیوب آنان، و عدم تهمت زدن به افراد بی‌گناه؛

آیه‌ی 150 سوره‌ی اعراف:

جلوگیری از انحراف عقیدتی و توجه به اصول و توبیخ متخلفان، به گونه‌ای که موجب سوءاستفاده‌ی دشمن نشود؛

نامه‌ی 71 نهج البلاغه:

مجازات خائنان و برکناری از مسئولیت کارگزاران و مدیران؛

آیه‌ی 140 سوره‌ی نساء و آیه‌ی 55 سوره‌ی قصص:

عدم شرکت کارکنان در مجالس گناه و پرهیز آنان از همنشینی با بدگویان و تکذیب کنندگان حق؛

آیه‌ی 18 سوره‌ی یوسف و آیه‌ی 119 آل عمران:

لزوم دشمن‌شناسی و ابزارهای آن، توجه به سندسازی دشمن و رعایت مرزبندی و تشخیص روحیات و انگیزه‌های حقیقی دشمن.

شیوه‌های حفظ اماکن و تأسیسات و تسلیحات:

حفاظت از اماکن و تأسیسات و تسلیحات از موارد دیگری است که در قرآن و آموزه‌های دینی به آن توجه شده است. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

آیه‌ی 87 سوره‌ی یونس و آیه‌ی 200 سوره‌ی آل عمران:

نحوه‌ی ساخت اماکن، جدا بودن اماکن مؤمنان از کفار، متمرکز بودن اماکن و جلوگیری از رخنه‌ی بیگانگان و مراقبت از حدود در این اماکن؛

نهج السعاده، جلد 4، صفحه‌ی 148:

لزوم تأمین و برقراری امنیت ارتباطات؛

بحارالانوار، جلد 45، صفحه‌ی 3:

توجه امام حسین (علیه السّلام) به دفاع غیرعامل در بنا کردن خیمه‌ها؛

آیات 58 و 59 سوره‌ی نور:

کنترل تردد به اماکن خاص و وجود ابزارهای هشداردهنده در ورودی اماکن خصوصی؛

آیه‌ی 5 سوره‌ی اسراء:

تأمین امنیت و سرکوبی فتنه‌گران از طریق گشت؛

آیه‌ی 29 سوره‌ی نور:

ورود به اماکن غیرمسکونی دیگران بدون اجازه‌ی صاحب ملک برای تأمین امنیت؛

آیه‌ی 102 سوره‌ی نساء:

حفظ هوشیاری در نگهداری از اسلحه و سازوبرگ و امکانات نظامی حتی با سرگرم شدن به نماز، نزدیک بودن به سلاح و مهمات و عدم غفلت از آن‌ها.

شیوه‌ی حفظ اسرار و رمزنگاری در ارتباطات:

توجه به حفظ اسرار و رموز اطلاعاتی در برقراری ارتباط از نکات دیگری است که در آموزه‌های دینی به آن اشاره شده است؛ مانند:
- حفظ اسرار در شرایط رنج و سختی (معتزلی، ج. 13: 256)؛
- موظف بودن مؤمنان در گفتن سخن استوار و مطمئن (قرآن، نساء: 9)؛
- عنایت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به شیوه‌ی رمز در انتقال اطلاعات حساس- بهره‌گیری از افراد گزینش شده و شایسته در انتقال اطلاعات مهم- استفاده از چند نفر در مأموریت و انتقال اطلاعات سرنوشت‌ساز (العاملی، ج. 10: 323)؛
- طبقه‌بندی و جلوگیری از جلب توجه دشمن و رعایت پنهان‌کاری (العاملی، ج. 3: 79-80)؛
- بهره‌گیری از زبان رمز در بیان و انتقال اطلاعات (مجلسی، ج. 26: 191).
- لزوم تقیه در برابر دشمنان به هنگام اضطرار (قرآن، آل عمران: 28)؛
- روش‌هایی مانند: تمارض، و موافقت زبانی (قرآن، نحل: 106)؛
- عدم پرحرفی و زیاده‌گویی (نهج‌البلاغه، کلمات قصار: 342)؛
- سخنان در گوشی یا نجوا و برگزاری جلسات سرّی و محرمانه (قرآن، نساء: 114، مجادله: 9).
در مورد اخیر می‌توان به عدم استفاده از تلفن همراه در جلسات اشاره کرد.
- تأمین امنیت برای خانه‌های امن و یا اتاق جلسات و اشاره به برگزاری جلسات امام حسن عسکری (علیه السّلام) (مجلسی، ج. 5: 304).

شیوه‌های نگهداری اسناد و مدارک:

حفظ اسناد و مدارک و نگهداری مناسب از آن‌ها از دیگر مواردی است که در آموزه‌های دینی به آن اشاره شده است؛ مانند:
- تهیه‌ی نسخه‌ی پشتیبان یا نسخه‌برداری از اسناد محرمانه (عطاردی، ج. 2: 429)؛
- امحاء اسناد و اطلاعات به منظور جلوگیری از افتادن آن‌ها به دست دشمن یا غیر (عطاردی، ج. 1: 187)؛
- به خاطر سپردن مطالب (مجلسی، ج. 50: 181).
- مهر و موم‌سازی و جاسازی اسناد و مدارک و اشاره به اقدام امام حسین (علیه السّلام) به این موضوع (کلینی، ج 1: 303).

ج) شیوه‌های کسب و تحلیل اخبار و اطلاعات

تجسس در مورد دشمنان حکومت و گرد آوردن اطلاعات درباره‌ی دشمنان و مخالفان نظام، از قبیل منافقان و جاسوسان و گروه‌های مخفی، چه در داخل کشور و چه در خارج از آن لازم است. هیچ شکی در مورد جواز این نوع تجسس نیست (اترک، 1389: 136). علاوه بر ادله‌ی عام وجوب حفظ نظام اسلامی، ادله‌ی خاصی نیز در این خصوص وجود دارد؛ از جمله آیه‌ی 4 سوره‌ی منافقون که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را از منافقان برحذر داشته است. در شأن نزول این آیه گفته‌اند که زید بن ارقم از عبدالله ابن ابی، سرکرده‌ی منافقان مدینه شنید که وی قصد دارد پس از ورود به مدینه، رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) را از آنجا بیرون کند. زید به پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) خبر داد و حضرت در حق وی دعا کردند (طبرسی، ذیل: قرآن، منافقون: 6-11). به علاوه آیاتی مانند آیه‌ی 60 سوره‌ی انفال -که مؤمنان را به تجهیز نظامی در برابر دشمنان خدا فرمان داده است- می‌تواند شامل تجهیز قوای اطلاعاتی برای مقابله با حملات دشمن باشد (اترک به نقل از طبرسی: 137).
جمع‌آوری مهم‌ترین کار واحد اطلاعاتی است و به علت محدودیت‌های شرعی قبل از اقدام باید هدف و محور آن را مشخص کرد. موضوعات جمع‌آوری را می‌توان به سه بخش: امنیتی، حقوقی، و اخلاقی تقسیم نمود. در بخش امنیتی، با رسیدن به گزارش پیگیری آغاز می‌شود و مردم هم شرعاً مکلفند اگر خطری احساس کردند، حتی اگر در حد احتمال باشد، به دستگاه‌های مربوط خبر دهند؛ اما در مسائل اخلاقی، چون میل شارع عدم اثبات است، محدودیت فراوان است، تا آنجا که اگر در پیگیری مسائل امنیتی به مطالب اخلاقی هم دسترسی پیدا کردیم. طبق نظر امام خمینی (رحمةالله‌علیه) و رهبر معظم انقلاب باید از کنار آن گذشت و افشاء آن جایز نیست. گفته شد آنچه از سنت و سیره‌ی معصومین (علیهم السّلام) به دست می‌آید این است که تجسس بر دو نوع است: ممنوع و مجاز (ویژه‌نامه‌ی صیانت: 38). در ادامه به شیوه‌هایی از این انواع اشاره می‌کنیم:

روش‌های کسب و تحلیل خبر:

در روایتی به شیوه‌های جمع‌آوری اطلاعات و تخلیه‌ی اطلاعاتی در غزوه‌ی غطفان، و شیوه‌هایی چون: بازجویی، استعلام، ارزیابی خبر، شواهد و بیّنه و قضاوت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در مسیر فیه و مدینه، کنار دهکده‌ای به نام نخیل در سال سوم هجری اشاره شده است (وسائل الشیعه، ج 27: 239).
- همچنین طی داستانی از جنگ بدر در خصوص تخلیه‌ی اطلاعاتی توسط رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) آمده است: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در ابتدا به عنوان تبادل اطلاعات از طرف مقابل می‌خواهند در برابرِ دادنِ اطلاعات، اطلاعات دیگری را دریافت کند. با پیشدستی ابتدا اطلاعات مورد نیاز خود را می‌گیرند و سپس با دادن کمترین اطلاعات -آن هم به صورت توریه- هیچ‌گونه اطلاعات محرمانه‌ای را لو نمی‌دهند (جمعی از نویسندگان، 1393: 622).
- بهره‌گیری از کارکنان مسلمان و ولایتمدار در راستای جمع‌آوری اطلاعات و خدمت به مؤمنان که برای رفع مشکلات مالی خود ناچار به انجام فعالیت‌های خدماتی برای غیرمسلمانان یا مستکبران صاحب قدرت و ثروت هستند (کلینی، ج. 5: 109)؛
- نفوذ کارگران در دستگاه ظلم برای انجام مأموریتی مهم‌تر مانعی ندارد (قرآن، غافر: 28، تفسیر نور، ج 10: 244)؛
- شنود گفتگوهای سران حکومت‌های ظالم و طاغوتی به وسیله‌ی افراد ناشناس و انتقال سریع خبر (قرآن، قصص:20)؛
- مشاوره با کارشناسان به منظور ارزیابی و تصمیم‌گیری در خصوص یک خبر (جمعی از نویسندگان، 1393: 581)؛
- اخبار اطلاعاتی و امنیتی قبل از انتشار باید توسط نخبگان و مقامات مسئول مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرند (قرآن، نساء: 83)؛
- اخبار اطلاعاتی که در آن احتمال هیجان و تشویق برای جامعه می‌رود و به صلاح مردم نیست منتشر نشود (قرآن، نساء: 83)؛
- تحلیل‌گران اخبار و اطلاعات باید از قدرت تحلیل و ریشه‌یابی خوبی برخوردار باشند (قرآن، نساء: 83).
- تحلیل و ارزیابی اخبار و اطلاعات باید متقن باشد و با رعایت تمام جوانب آن و آگاهی صورت گیرد (قرآن، اسراء: 36)؛
- تحقیق جدی و بررسی در اخبار مهم لازم است و نباید عجولانه تصمیم‌گیری کرد (قرآن، نمل: 27)؛
- در تحلیل و ارزیابی خبر به فراوانی یا کثرت موضوع یک خبر و توجه به قرائن و شواهد آن موجب اطمینان بیشتر می‌شود (قرآن، حجرات: 6).
- در تحلیل و ارزیابی اخیر، به شخصی که خبر را می‌دهد باید توجه کرد و اگر عادل یا معتبر بود، اعتبار بیشتری دارد و اگر آن فرد غیرقابل اعتماد و یا فاسق بود، قبول خبر بدون تحقیق و بررسی بیشتر جاهلانه، و برای جامعه زیانبار است (همان). همچنین این آیه به نقش منابع خبری در امنیت جامعه اشاره داشته است.
- در تحلیل اخبار به حواس چندان اطمینان نیست و باید به عقل رجوع کرد (نهج البلاغه، قصار: 274).

روش‌های طبقه‌بندی اهداف جمع‌آوری خبر:

در کتاب امنیت در قرآن و سنت به نقل از آیات و روایات و کتب اندیشمندان اسلامی به تقسیم‌بندی گروه‌های هدف در جمع‌آوری اخبار برای جامعه‌ی اسلام پرداخته شده است. اهم این تقسیم‌بندی عبارتند از:
- دشمنان خارجی حکومت اسلامی و لزوم کسب اخبار و اطلاعات از آن‌ها؛
- دشمنان داخلی حکومت اسلامی و لزوم کسب اخبار و اطلاعات از آن‌ها؛
- کارگزاران و مسئولان حکومت اسلامی و لزوم کسب اخبار و اطلاعات از آن‌ها؛
- حاکمان ستمگر و لزوم کسب اخبار و اطلاعات آن‌ها.

د) اقدام‌های پیشدستانه و آفندی اطلاعاتی

شیوه‌ها و ابزار عملیاتی:

در قرآن کریم و آموزه‌های دینی به شیوه‌ها و ابزارهای عملیاتی مختلفی اشاره شده که به شرح زیر است:
- احضار و فراخوان شهود و گواهان و عدم امتناع آنان برای حضور در مراجع ذی‌ربط (قرآن، بقره: 282)؛
- املاء و نوشتن اقرار به حق دیگران علیه خویش و قیام به عدالت در اقرار (قرآن، بقره: 282، نساء: 135)؛
- جاسازی و یا قرار دادن اشخاصی در مکان مناسب و زمان اضطرار (قرآن، قصص: 7، طه: 39)؛
- شنود مکالمات خصوصی در جایی که مصالح عمومی مسلمانان در میان باشد (بحارالانوار، ج. 37: 151).
- بهره‌گیری از نیروی انسانی مطمئن و مخابره یا انعکاس سریع گزارش (جمعی از نویسندگان، 1393: 599)؛
- لزوم رعایت پنهان‌کاری و پنهان شدن یا پنهان کردن در فعالیت عملیاتی (قرآن، مائده: 31، هود: 81، کهف: 10-16).
- ظاهر و قیافه و پوشیدن لباس مناسب با توجه به شرایط محیطی در اقدامات عملیات (قرآن، کهف: 19-20)؛
- عدم جلب توجه و تحریک افراد به خصوص فروشندگان و کاسبان محل و رفتار توأم با آرامش در عملیات (قرآن، کهف: 19-20)؛
- بهره‌گیری از تاریکی و پوشش شب و توجه به شرایط طبیعی در فعالیت‌های عملیات (قرآن، هود: 81)؛
- بازداشت جاسوس در بازداشتگاه تا رفع خطر و سختگیری بر او تا اخذ اقرار (جمعی از نویسندگان، 1393: 634)؛
- بازداشت متهم به مدت کوتاه (کلینی، ج 7: 370)؛
- تعقیب و مراقبت به طور پنهانی در عملیات (قرآن، قصص: 11)؛
- حفظ آمادگی و حالت تهاجمی در تعقیب دشمن (قرآن، نساء: 104)؛
- جستجو، بازرسی و تفتیش اماکن در عملیات (قرآن، اسراء: 5)؛
- مصاحبه و بازجویی و لزوم توجه به مباحث روانشناسی و ظاهر افراد (نهج البلاغه، قصار: 26)؛

شیوه‌های براندازی و ضد براندازی:

- ترور شخصیت رهبران و سران نظام با بهره‌گیری از دروغگویی، فریب، تهمت، بدگویی، و غیره (قرآن، ذاریات: 52، قمر: 23-25، مائده: 11، شعراء: 142-153، صف: 6، غافر: 23-24، و یوسف: 50، 25، و 51)؛
- به قتل رساندن یا ترور سران و مسئولان عالی رتبه‌ی نظام (قرآن، توبه: 48 ، انفال: 30، نمل: 45، 48، 49، و 51).
- بهره‌گیری از عملیات روانی و فنون آن مانند شایعه‌سازی، و تهمت (قرآن، احزاب: 61، نور، 11، 15، و 19).
- صحنه سازی، جوسازی، یا مظلوم نمایی (قرآن، یوسف: 81)؛
- شبهه‌آفرینی و ایجاد فتنه و فضای غبارآلود (قرآن، آل عمران: 7، توبه: 48)؛
- روش‌های ضدبراندازی: مبارزه و سختگیری با براندازان (قرآن، تحریم: 9)؛
- تخریب خانه‌ی تیمی و براندازان (جمعی از نویسندگان، 1393: 679)؛
- عمل به رهنمودهای رهبران الهی و ولایت فقیه (قرآن، نساء: 83)؛
- تکذیب شایعات بی‌اساس و محکوم نمودن آن (قرآن، نور: 11، 12، و 16)؛
- تهدید و اعدام شایعه‌سازان و افراد یا گروه‌هایی که به عملیات روانی ادامه می‌دهند (قرآن، احزاب: 60)؛
- طرد و اخراج شایعه پراکنان و سختگیری با آنان (قرآن، احزاب: 60-61)؛
- ایجاد هراس و ترس به منظور سلب روحیه‌ی دشمنان (قرآن، انفال: 12، کهف: 18، توبه: 23)؛
- بصیرت‌افزایی دوستان و مبارزه یا نابودی فتنه‌گران (قرآن، انفال: 39؛ نهج‌البلاغه، خطبه‌ی 38).

شیوه‌های جاسوسی و ضدجاسوسی:

- تشکیل تیم تعقیب و مراقبت و ضدجاسوسی برای شناسایی و دستگیری عوامل دشمن؛
- کنترل مبادی خروج از کشور و رعایت مسائل حفاظتی و امنیتی؛
- کنترل پناهنده‌ها و هوشیاری درباره‌ی مدعیان ایمان در قبول پناهندگی به کشورهای اسلامی (قرآن، ممتحنه: 10، توبه: 6)؛
- قرار دادن جاسوس و ناظر برای کارمندان و کارگزاران حکومت اسلامی (نهج‌البلاغه، نامه‌ی 53).

تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری

در مفهوم‌شناسی و تعریف کسب اطلاعات، شیوه‌های آن و امنیت گفته شد که تجسس در مورد کشف امور مخفی و پنهانی به کار می‌رود؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که تجسس در امور اجتماعی امری با ماهیت مخفی و پنهانی نیست و اساساً ماهیت اجتماعی دارد که مربوط به رابطه‌ی فرد با اجتماع، و امری ظاهری و آشکار است. یکی از ارکان اصلی هر اقدام یا عملیاتی اعم از: نظامی، اقتصادی، فرهنگی، و انتظامی رکن اطلاعات است، چنان که حضرت امام خمینی (رحمةالله‌علیه) تأکید کرده‌اند: وقتی کشور اسلام مورد تهدید دشمن‌های اسلام قرار دارد، دفاع از کشور، اسلام و نوامیس مسلمین بر همه‌ی ما، بر تمام ما واجب است؛ با همه‌ی کوشش واجب است. داشتن اطلاعات از دشمن یا حریف در عملیات به مثابه داشتن چراغ برای روشن کردن مسیر حرکت است. هرچه میزان این اطلاعات بیشتر و صحیح‌تر باشد با چشمی بازتر و راحت‌تر می‌توان با دشمن مقابله کرد؛ از این‌رو، عقل سلیم حکم می‌کند که این مسئولیت در اختیار مؤسسه، نهاد یا وزارتخانه‌ی شایسته و کارآمدی باشد که از هر نظر دارای صلاحیت باشد. بنابراین، تفاوت نیروی اطلاعاتی مؤمن و مسلمان با نیروهای اطلاعاتی غیرمؤمن در همین است. آن‌ها مقید به اخلاق، شرع و انسانیتند، ولی دیگران نیستند. سرباز گمنام امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کار اطلاعاتی‌اش را از راه‌های مشروع انجام می‌دهد، نه از هر راهی. او دارای فضیلتی است به نام «هوشیاری اخلاقی» که با کمترین آسیب روحی و معنوی، کار اطلاعاتی‌اش را انجام می‌دهد. هوشیاری اخلاقی یعنی با تیزهوشی و هوشیاری و شگردهای ابتکاری، هم کار اطلاعاتی را به بهترین وجه انجام دادن و هم مرتکب محرمات نشدن (اترک، 1389: 40). دلایل کسب اطلاعات و شیوه‌های آن از منظر قرآن و آموزه‌های دینی عبارتند از:
1. به عقیده‌ی بیشتر فقها، اختلال در نظام اسلامی ممنوع، و حفظ نظام آن از اهم اموری است که شارع بر آن تأکید دارد و از طرفی، تحقق این اصل بر اموری از جمله بازرسی دولتمردان متوقف است. با وجود بدیهی بودن حکم وجوب حفظ نظام، اخبار بسیاری بر آن دلالت دارد؛ اما نکته‌ی بسیار مهم در باب تجسس در امور اجتماعی این است که جاسوسان و خبرگزاران دولت اسلامی نباید به حریم خصوصی افراد وارد شوند و به بهانه‌ی تجسس در کار و فعالیت‌های شغلی و اجتماعی افراد وارد حریم خصوصی آنان شوند.
2. بر اساس آیات و روایات، از آنجا که دولت اسلامى به زعامت ولایت مطلقه‌ی فقیه مسئولیت حفظ و صیانت نظام و جامعه‌ی مسلمین را برعهده دارد، لازم است بر احوال و اوضاع دولت‌ها و ملت‌های بیگانه و طرح‌ها و برنامه‌های ضد اسلامی آن‌ها (در سطوح داخلی و خارجی) اشراف داشته باشد؛ و کارگزاران دستگاه اطلاعاتی موظفند در گردآوری اخبار و گزارش‌های مربوط به تحرکات و تلاش‌های ستمگران، جاسوسانشان و نیز توطئه‌های فتنه‌گران، اهل نفاق، طغیان‌گران، اخلال‌گران در بخش‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و... در کمک به نظام اسلامی کوشا و جدی باشند.
3. حکم تجسس در امور اجتماعی و یا به عبارت بهتر «بازرسی»، بنا بر دلیل عقلی و برخی روایات جایز و حتی واجب است. لذا حاکم و دولت باید بر تمام سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی نظارت داشته و مراقب باشد که آن‌ها علیه حقوق مردم و امنیت اجتماعی اقدامی نکنند.
4. از مهم‌ترین وظایف حکومت ایجاد عدالت اجتماعی است. برای تحقق این هدف و اطلاع یافتن از کارکرد مسئولان و کارگزاران حکومتی و نظارت بر آنان لازم است درباره‌ی انجام یافتن وظایف واگذار شده اطمینان حاصل شود و از ظلم و فساد اداری پیشگیری گردد تا حقی از مردم ضایع نشود (اترک، 1389: 134).
5. گزینش مسئولان و کارگزاران حکومتی نیز نیازمند شناخت دقیق آنان از منظر تعهد، ایمان و مسئولیت‌پذیری و تخصص است و به دست آوردن این شناخت به بررسی و تجسس نیاز دارد.
در نامه‌ی حضرت علی (علیه السّلام) به مالک اشتر، شرایط انتخاب عاملان و مقامات حکومتی ذکر شده است.
6. بهره‌گیری از شیوه‌های اطلاعاتی در قرآن کریم و آموزه‌های دینی در ابعاد مختلفی مانند: الزامات و ویژگی‌های نیروهای اطلاعاتی، شیوه‌های کنترلی ارزیابی صلاحیت، شیوه‌های صیانت کارکنان و حفاظت اماکن و تأسیسات، شیوه‌های حفظ اسرار و امنیت ارتباطات، شیوه‌های جمع‌آوری اطلاعات و شیوه‌های آفندی تشریح شده است که فلسفه‌ی وجودی این شیوه‌های اطلاعاتی حفظ نظام اسلامی؛ جلوگیری از فتنه، فساد، و رانت؛ و برقراری عدالت اجتماعی است.

پیشنهاد

آیات قرآنی و آموزه‌های دینی دارای شیوه‌هایی برای تأمین امنیت و آرامش کشورهای اسلامی و مسلمانان است که توجه بهره‌گیری از آن‌ها از یک سو موجب حفظ کشور از تهدیدهای خارجی، و از سوی دیگر، موجب حفظ کشور از آسیب‌های داخلی خواهد شد و کارگزاران دستگاه‌های اطلاعاتی ضمن حفظ مباحث شرعی در فعالیت‌هایشان از مقبولیت اجتماعی هم برخوردار می‌شوند؛ از این رو، در زیر مدلی بر مبنای قرآن و آموزه‌های دینی برای کسب اطلاعات و شیوه‌های آن توسط نگارندگان تدوین و پیشنهاد شده است:

پی‌نوشت‌ها:

1. کارشناسی ارشد ژئومورفولوژی، دانشگاه تربیت معلم سبزوار.
2. کارشناسی اقتصاد و بازرگانی، دانشگاه مازندران.

منابع تحقیق :
- قرآن کریم.
- نهج‌البلاغه حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام).
- امام خامنه‌ای (مدظلّه العالی). 1374/8/9، بیانات در دیدار گروهی از کارکنان وزارت اطلاعات.
- امام خامنه‌ای (مدظلّه العالی). 1376/10/9، بیانات در دیدار وزیر و معاونان اطلاعات.
- امام خامنه‌ای (مدظلّه العالی). 1370/01/27، بیانات در دیدار با فرماندهان نیروی انتظامی سراسر کشور.
- اترک، حسین، (1389). اخلاق اطلاعاتی، انتشارات زائر، چاپ اول، تهران.
- العاملی، السید جعفر مرتضی، (1385). الصحیح من سیره النبی العظم، دارالحدیث، جلد 3 و جلد 10، 1385.
- الکافی، شیخ کلینی، (1362). اسلامیه، جلد 1، جلد 5، و جلد 7.
- آمدی، عبدالواحد تمیمی، (1378). غررالحکم و دررالکلم، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، نشر فرهنگ، تهران.
- تاجیک، محمدرضا، (1381). مقدمه‌ای بر استراتژی‌های امنیت ملی ایران، تهران، چاپ گلبان.
- جمالی، یعقوب، (1384). مشارکت مردمی با سازمان‌های اطلاعاتی، فصلنامه‌ی هادی، شماره‌ی 5، تهران، انتشارات دانشکده‌ی امام هادی (علیه السّلام).
- جلالی فراهانی، غلامرضا، (بی‌تا). تهدیدات در حوزه‌ی دفاع غیرعامل.
- جمعی از نویسندگان، (1393). امنیت در قرآن و سنت، پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (علیه السّلام)، انتشارات زمرد.
- داوری اردکانی، رضا و شاکری، سیدرضا، (1388). امنیت سیاسی در اندیشه‌های امام خمینی (رحمةالله‌علیه)، دانش سیاسی، سال پنجم، شماره‌ی اول، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- درآمدی بر مفهوم و ساختار جامعه‌ی اطلاعاتی و امنیتی، (1383). فصلنامه‌ی هادی، شماره‌ی دوم، تهران، انتشارات دانشکده‌ی امام هادی (علیه السّلام).
- ساوه درودی، مرتضی، (1389). عوامل اساسی و تأثیرگذار در کارایی و اثربخشی سازمان‌های اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی، فصلنامه‌ی جامعه‌ی اطلاعاتی، شماره‌ی 4، تهران: انتشارات مرکز آموزشی- پژوهشی شهید صیاد شیرازی.
- عطاردی، عزیزالله، (بی‌تا). مسند الامام الرضا، مشهد، آستان قدس رضوی، جلد 1 و جلد 2.
- عمید، حسن، (1382). فرهنگ عمید، چاپ بیست و ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- غرایاق زندی، داود، (1388). چیستی معنا و مفهوم امنیت نرم؛ با مروری بر وجه نرم امنیت جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه‌ی مطالعات راهبردی، سال دوازدهم، شماره‌ی سوم، تهران، انتشارات پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی.
- قاضی‌زاده، علیرضا (1392). فناوری اطلاعات و قدرت اطلاعاتی: از افزایش شناخت تا ارتقای توان کنترل، در کتاب اطلاعات به مثابه علم؛ درآمدی آینده‌پژوهانه بر مطالعات اطلاعاتی، نشر پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی.
- قرائتی، محسن، (1383). تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، جلد 7 و جلد 10.
- کاظمی، داوود (1392). بررسی احساس امنیت اجتماعی زنان 15-29 ساله شهر ارومیه، فصلنامه‌ی دانش انتظامی، تابستان، تهران: انتشارات دانشگاه علوم انتظامی.
- معتزلی، ابن ابی الحدید. شرح نهج‌البلاغه، قم: انتشارات کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی، جلد 13.
- مجلسی، محمدباقر، (1365). بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، جلد 1، جلد 5، جلد 26، جلد 37، جلد 45، جلد 50، جلد 64، جلد 77، جلد 78.
- مندل، رابرت، (1377). چهره‌ی متغیر امنیت ملی، تهران: انتشارات پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی.
- میرباقری، سید علی، (1386). ویژگی‌های نیروهای اطلاعاتی در قرآن، فایل اینترنتی.
- والی‌نژاد، مرتضی، (1380). امنیت و توسعه؛ توسعه‌ی مالی و واسطه‌های مالی، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال پانزدهم، فروردین و اردیبهشت، شماره‌ی 163-164.
- وسائل الشیعه، جلد 8 و جلد 27.
- جمعی از نویسندگان، (1393). ویژه‌نامه‌ی صیانت شرعی.
منبع مقاله :
چیت‌سازان، امیرحسین، (1388)، آموزش عالی درگستره‌ی تاریخ و تمدن اسلامی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول.