نویسنده: حسین جمشیدی
مقدمه
از آن زمان که جنگ به عنوان یک پدیده مورد مطالعه قرار گرفت، عملیات روانی نیز به عنوان ابزاری در خدمت جنگ بوده و بدان توجه شده است. به نظر نگارنده، جنگ و علمیات روانی مفهوم جدیدی نمی‌باشد و مطالعه پیشینه تاریخی آن، بیانگر آن است که جنگ و عملیات روانی همزاد با آن است؛ و کمتر جنگی است که در آن از عملیات روانی استفاده نشده باشد. اما نکته قابل تأمل این که مفهوم مزبور مانند سایر مفاهیم در بستر تاریخی و همراه با تحول مقتضیات زمان و مکان، متحول بوده و سیر تطوری خود را تا به امروز پیموده است. به طوری که در عصر حاضر تکنولوژی به خدمت آن درآمده، و بر پیچیدگی آن افزوده است. در حالی که در گذشته ابزار جنگ روانی همچون ادوات جنگی ابتدایی و ساده بوده است.در اهمیت جایگاه عملیات روانی در اسلام، به نظر می‌رسد که چندان نیازی به توضیح نمی‌باشد. امروزه لازم است در طرح هر استراتژی در راستای حفظ استقلال و تمامیت ارضی، جایگاه عملیات روانی مشخص شود. با توجه به اینکه از یک سو جنگ روانی، روحیه طرف مقابل را مورد هدف قرار می‌دهد، و اینکه پیروزی در جنگ در واقع غلبه اراده‌ایی بر اراده دیگر است و از سوی دیگر مکتب اسلام اهمیت خاصی برای روح و روان انسان و جامعه قائل است؛ این بحث از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. لذا به همین علت بر آن شدیم که به تبیین نقش عملیات روانی در عرصه‌های اطلاعاتی و امنیتی بپردازیم.
سئوالات اصلی این پژوهش این است که:
آیا عملیات روانی در عرصه‌های مختلف کاربرد دارد؟
کارکرد آن در فعالیت‌های اطلاعاتی به چه صورتی می‌باشد؟
بنابراین برای پاسخ به این سئوالات ابتدا با بررسی مفاهیم کاربردی این تحقیق، به تبیین پیشینه تاریخی بحث پرداخته و با اشاره به اقسام و ابزار عملیات روانی به اهداف آن در عرصه‌های اطلاعاتی و امنیتی اشاره کرده و محورهای آن علیه امنیت نظام کشورمان و راه‌های مقابله با آن را بیان خواهیم کرد.
مفهوم‌شناسی
1. عملیات روانی
درخصوص جنگ یا عملیات روانی تعاریف زیادی توسط افراد، کشورها و سازمان‌های نظامی صورت گرفته است که با همدیگر تفاوت دارد. به عبارت دیگر عملیات روانی از آن دست مفاهیمی است که تا به حال تعاریف متعدد و گوناگونی از آن ارایه شده و به عبارتی دچار قبض و بسط مفهومی گشته است و به دلیل پیچیدگی و خصوصیت چند وجهی آن، تعریف واحدی درباره این مفهوم شکل نگرفته است. شاید یکی از مشکلات تعریف عملیات روانی ناشی از قرابت‌های این واژه با برخی از واژه‌هایی نظیر جنگ روانی، قدرت نرم، جنگ نرم، جنگ افکار، جنگ اعصاب، جنگ فکری، جنگ ایدئولوژیک، جنگ سیاسی، جنگ تبلیغات، جنگ کلامی، مبارزه اطلاعاتی، جنگ کلمه و عقیده (نصر، 89: 1380) که گاهی به صورت مترادف به کار گرفته می‌شوند.در هر صورت چیرگی بر قلب، احساس، گرایش و اذهان مخاطب را می‌توان کارکرد اصلی مفاهیم فوق دانست و به طور خلاصه می‌توان گفت که در عملیات روانی، هدف بدن انسان نیست بلکه فکر اوست که در نهایت منجر به تصمیم‌گیری و رفتار می‌شود و آن طور که «سن تزو» در قرن چهارم پیش از میلاد به درستی بر آن اشاره داشت «چیرگی بر دشمن بدون جنگیدن، نهایت هنر است». (کیل بین، 214: 1388).
«ویلیام دوئرتی» عملیات روانی را مجموعه اقداماتی می‌داند که کشوری به منظور اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت‌ها و مردم خارجی با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می‌دهد. طرفداران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات: جزء اصلی و اساسی عملیات روانی است نه همه آن (داقرتی، 1372: 41). اما امروزه عملیات روانی مؤلفه‌ای صرف نظامی نیست. عملیات روانی بخش اساسی فعالیت‌های ایدئولوژیک، اقتصادی، سیاسی به کار رفته از سوی دولت برای حفظ اهداف ملی درون و برون مرزی است، و با دگرگون شدن ماهیت و ساختار ارتباطات. (عابدی، 1382: 238).
گروهی از تحلیل‌گران نظیر عملیات روانی را استفاده از ارتباطات برای نفوذ بر رفتار تعریف نموده‌اند و معتقدند عاملان عملیات روانی و تبلیغات می‌کوشند تا بر نگرش‌ها و افکار عمومی مخاطبین خارجی و داخلی تأثیر بگذارند. (الیاسی، 1384: 5). بنابراین هدف عملیات روانی هدایت رفتار و نگرش خارجیان در عملیات روانی، عملیات مدونی هستند برای فرستادن اطلاعات و اخبار گزینش شده به مخاطبان، به منظور تأثیر بر هیجانات، انگیزه‌ها، شیوه استدلال و در نهایت رفتار دولت‌ها، سازمان‌ها، گروه‌ها و افراد آماج. (سوری، 1385: 74).
حال با توجه به تمام تعاریفی که وجود دارد می‌توان تعریفی تقریباً جامع به شرح زیر جهت روشن شدن اذهان ارایه نمود.
عملیات روانی عبارت است از: فرآیند بهره‌برداری صحیح و طراحی شده از همه امکانات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تبلیغی و رسانه‌ای به منظور تأثیرگذاری بر اذهان، عقاید، احساسات، تمایلات، اراده و رفتار گروه‌های مخاطب برای پشتیبانی از اهداف یا برای رسیدن به اهداف.
2. فعالیت‌های اطلاعاتی
اطلاعات (جمع اطلاع) از ریشه طلع از نظر لغوی در تداول فارسی به معنای معلومات، دانستنی‌ها و اخبار است. در اصطلاح، اطلاعات اساساً مفهومی مبهم، نارسا و غیردقیق است و از منظرهای گوناگون و به اعتبارهای متفاوت می‌تواند تعریف شود. اما در این نوشتار، اطلاعات، محصولی است که از جمع‌آوری و پرورش اخبار موجود به دست می‌آید. (رستمی، 1378: 92).بنابر آنچه که گفته شد فعالیت‌های اطلاعاتی به مجموعه‌ای از اقدامات سازمان‌ها و سرویس‌هایی گفته می‌شود که با هدف کسب، پرورش و تولید اطلاعات تأسیس یافته‌اند و اطلاعات مدنظر خود را از طرق مختلفی مانند جمع‌آوری، ارزیابی، تجزیه و تحلیل، ترکیب و تفسیر اطلاعات خامی که مربوط به یک یا چندین جنبه از عرصه‌های عملیاتی است به دست می‌آورند و به منظور استفاده بازیگران یا تصمیم‌سازان خاصی تدقیق و تحلیل می‌نمایند.
تاریخچه عملیات روانی
عملیات روانی سابقه‌ای به قدمت تاریخ انسان‌ها دارد، چرا که قرآن کریم داستان هبوط آدم و حوا به زمین را نقل می‌کند، به این مسئله اشاره می‌نماید که در اولین درگیری روی زمین یعنی درگیری فرزندان آدم پیش از آغاز اقدام و عملیات نظامی (تصمیم قابیل به قتل هابیل) عملیات روانی از سوی قابیل انجام یافت تا هابیل را از مسیر خود جدا و منحرف کند اما هنگامی که عملیات روانی او مؤثر نیفتاد، به قتل او اقدام کرد. در داستان درگیری دو فرزند آدم گفته‌اند که درگیری ناشی از انتخاب جانشین برای آدم بوده است. خدای متعال هابیل را به آدم معرفی نمود تا میراث نبوت را به او وصیت کند. (عروسی حویزی، 1412ق، ج612: 1 و مازندرانی، 1421ق، ج12: 52 و مجلسی، 1403ق، ج 228: 11). او دستور خدا را اطاعت کرد. قابیل در رسیدن به مقام امامت از راه پدر ناامید شد و تلاش کرد تا هابیل را از گرفتن وصایا منصرف نماید. از این‌رو به عملیات روانی روی آورد و او را به قتل تهدید کرد. این نخستین عملیات روانی و مقابله با آن روی زمین و بین انسان‌ها است. گو اینکه پیشینه‌ی عملیات روانی درباره بشر با نگاهی دیگر، به پیش از این تاریخ باز می‌گردد و آن «عملیات روانی شیطان علیه آدم» می‌باشد. این جریان پیش از هبوط او به زمین و در آنجا که نام «بهشت» یا باغ را داشت روی داد. شیطان آدم را تنها با عملیات روانی از آن جنّت بیرون ساخت؛ نه با عملیات فیزیکی!نگاهی کوتاه به سیر تاریخی این واژه نشان می‌دهد که کاربرد عملیات روانی به تدریج افزایش یافته و از اعمال نقش مکمل در جنگ‌ها به سایر حوزه‌ها تسری یافته است و در واقع خود به یک جنگ تمام عیار تبدیل شده است. در ایران پیش از انقلاب نیز استفاده از عملیات روانی در ابعاد نظامی و امنیتی در رکن دو ارتش و ساواک قابل مشاهده بود. اما با انقلاب اسلامی ایران و ماهیت ارزشی انقلاب اسلامی، نقش این مؤلفه فزونی یافته است. عملیات روانی دشمنان علیه جمهوری اسلامی ایران بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز و رفته رفته با ناامیدی دشمنان از اقدامات نظامی به صورت جدی، پویا، پیچیده و گسترده در عرصه‌های مختلف دنبال شد. به گونه‌ای که مقام معظم رهبری (مدظله) همواره مسئولان را برای هوشیاری درباره این پدیده مورد خطاب قرار داده‌اند و شناخت آن گامی مؤثر در مواجهه با این مؤلفه پیچیده می‌باشد.
اقسام عملیات روانی
برای عملیات روانی اقسامی برشمرده‌اند که به اختصار و با تأکید بر آیات و روایات به مواردی اشاره خواهد شد که در گذشته، حال و آینده بر افکار و اندیشه بشر تأثیرگذار بوده، هست و خواهد بود. که به علت کاربرد بیشتر به مهمترین آن‌ها می‌پردازیم از جمله:1. ترساندن و تهدید کردن
تهدید همان ترساندن طرف مقابل از اقدام فیزیکی و ارعاب نسبت به عدم سرسپردن به شرایط و خواست‌های مهاجم در عملیات روانی است. اقدام قابیل علیه هابیل نخستین عملیات روانی با شیوه‌ی تهدید بین انسان‌ها است، این اقدام از سوی قابیل، نماد اردوگاه باطل، بر ضد هابیل، نماد حق، اتفاق افتاد. قابیل به دنبال آن بود که هابیل عرصه را برای او خالی کند تا جانشین پدر شود. پس او را با «تهدید به قتل» مورد هجوم روانی قرار داد. یعنی طرف مقابل را از اقدام عملی یعنی قتل، ترساند تا به خواسته‌های خود، تمکین نماید. پس از آن، این جریان تداوم یافت.تجربه چندصدساله این شیوه عملیات روانی که در اختیار سران کفر جامعه نوح (علیه السلام) قرار گرفته بود، تهدید را با پیچیدگی‌هایی مؤثرتر همراه ساخته بود. از این‌رو او را به طور مستقیم از قتل نترساندند بلکه این بار، چگونگی کشته شدن و زجر ناشی از آن را در نظر نوح، بزرگ جلوه دادند و تهدید کردند:
گفتند: ای نوح اگر به تبلیغ خود پایان ندهی بی‌تردید سنگسار می‌شوی». (شعراء/ آیه116).
2. تحقیر
یکی از شیوه‌های اجرای عملیات روانی، تحقیر طرف مقابل است. این کار روحیه طرف مقابل را تضعیف می‌کند و مهاجم را در نظرش، قوی جلوه می‌دهد. برای نمونه سران کافر به مردم و اطرافیان نوح (علیه السلام) گفتند:سران کافر قوم نوح گفتند: ما تو را جز بشری همانند خودمان نمی‌دانیم و کسانی که از تو پیروی می‌کنند، جز گروهی از اراذل ساده‌لوح نیستند و برای شما برتری بر خود نمی‌بینیم؛ بلکه به تصور ما شما دروغ‌گو هستید». (هود/ آیه27). گفتند: آیا از تو پیروی کنیم در حالی که اراذل، پیرو تو هستند؟». (شعراء/ 111 آیه). سران کافر قوم نوح گفتند: این تنها بشری همانند شما است که می‌خواهد در میان شما برتری جوید. اگر خدا تصمیم داشت نماینده‌ای بفرستد، فرشتگان را می‌فرستاد (اما) از پدرانمان چنین چیزی به گوشمان نرسیده است. (مؤمنون/ آیه24).
3. یأس و ناامیدی
یکی از شیوه‌های عملیات روانی، القای ناامیدی است. یأس از دستیابی به اهداف، چنان اضطراب و پریشانی در میان مردم یک جامعه پدید می‌آورد که کسی انگیزه‌ای برای تلاش و حرکت به سوی اهداف پیدا نمی‌کند. این ناامیدی از طریق بزرگ کردن کاستی‌ها، کوچک جلوه دادن موفقیت‌های مقطعی، شتاب‌زدگی، ترویج سئوالات بی‌فایده، ارتقای مطالبات عموم بیش از حد مورد انتظار، تردید در آرمان‌ها، ایجاد اختلاف در بین مدیران و بزرگ نشان دادن رقیب یا دشمن پدید می‌آید.4. جوسازی
از شیوه‌هایی که سران کفر بر ضد دشمنان در عملیات روانی خود به کار بردند، جوسازی پشت سر دشمن خود و پیروان اوست. پس با وارد آوردن تهمت‌ها و گفته‌های ناروا، سعی می‌کنند قضاوت افکار عمومی را بر علیه او برانگیزند. در این شیوه مهاجم سعی می‌کند به شخصیت سالم و معتدل طرف مقابل یا پاکی، تقوا، پاکدامنی و جایگاه مورد احترام او خدشه وارد کند. برای نمونه، درک امور معنوی و نامحسوس برای عموم افراد، با سختی و پیچیدگی همراه است.5. استهزاء
در این شیوه شخصیت آماج را کوچک می‌شمرند، خوبی‌ها، نقاط قوت و ویژگی‌های پسندیده‌ی او را با لطیفه و جملات خنده‌آور مسخره کرده، و استهزاء می‌کنند. خدای متعال استهزاء کنندگان را در زمره ستمکاران برشمرده و از انجام دادن آن نهی کرده است. سران کفر کارهای نوح (علیه السلام) را به باد تمسخر و استهزاء می‌گرفتند تا فضایل او و تبلیغش را خنثی سازند.نوح کشتی را می‌ساخت و هرگاه که سران قومش بر او عبور داشتند، او را مسخره می‌کردند». (هود/ آیه38).
رهبر معظم انقلاب اسلامی با اشاره به تمسخر کافران در دوران نوح (علیه السلام) برای ممانعت از گرایش مردم به توحید می‌فرمایند:
«حضرت نوح (علیه السلام)، به کشتی ساختن در خشکی پرداخت و مایه‌ی مسخره همه کسانی شد که به او نگاه می‌کردند. کشتی را باید لب دریا ساخت، نه در خشکی و آنجایی که با دریا، شاید فرسنگ‌ها فاصله داشته باشد! کشتی بزرگی که جماعتی را می‌خواهد با خود حمل کند، چطور می‌شود با فاصله زیاد از دریا درست کرد؟! قوم کافر وقتی که از کنار نوح و مؤمنین به او عبور می‌کردند، به تمسخر می‌پرداختند و می‌گفتند: ببینید نوح و یارانش، در بیرون شهری که محل سکونتشان است، به ساختن یک کشتی عظیم مشغولند». (29 بهمن 1372).
6. پراکنده‌گویی و شایعه
عبارتست از انتقال پیام یا خبر از طریق شفاهی که در اندک زمان محدودی، می‌تواند در سطح وسیعی انتشار یابد بدون آن که منبع آن شناخته شود. شایعه در جنگ‌های روانی نقش مؤثری دارد، شایعه می‌تواند برای تخریب روحیه و گسترش بی‌اعتمادی و تفرقه میان نیروهای دشمن و متحدان آن‌ها بکار گرفته شود. به عنوان مثال: در جنگ احد دشمن با این شایعه در پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به قتل رسیده خواست تا در تضعیف روحیه یاران پیامبر اقدامی کرده باشد و جنگ را به نفع خود پایان دهند.ابراز عملیات روانی
ابزارهای عملیات روانی معتقدند، خبرگزاری‌های بین المللی، روزنامه‌ها و مجلات بین المللی، رادیو و تلویزیون‌های داخلی، خبرگزاری‌های داخلی، مطبوعات داخلی، شبکه‌های اینترنتی و ماهواره‌ها از جمله این ابزارها هستند. امروزه مهمترین ابزاری که در عملیات روانی از آن‌ها استفاده می‌شود، «تبلیغات» از طریق نشریات، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و رسانه‌های گروهی- اعم از داخلی و خارجی است. هدف تبلیغات دشمن در این جنگ تغییر نگرش و باورهای افراد به سمت خود است.امروزه رسانه‌ها بخشی از قدرت‌اند، بنابراین هم از ساخت قدرت تأثیر گرفته و هم بر آن تأثیر می‌گذارند. رسانه‌های جمعی در معنای وسیع شامل تمامی وسایل ارتباطی است که در سطحی گسترده به انتشار اطلاعات، اخبار، عقاید، نظرات، آموزش، تبلیغات و... می‌پردازند. رسانه‌ها از یک سو تحت تأثیر سیستم قرار دارند و از طرفی دیگر به بازتولید باورها جهت ارائه به مخاطبین می‌پردازند. آن‌ها قادر به تأثیرگذاری بر ایده‌ها هستند و زمینه‌ساز شکل‌گیری هویت در سطح فردی و جمعی می‌شوند. براین اساس رسانه مهمترین ابزار عملیات روانی است و رابطه تنگاتنگی با قدرت دارد. امروزه نظریه تعاملی قدرت و رسانه تا حدودی فراگیر شده و جامعیت یافته است.
«تیموتی کوک» در مطالعات خود ضمن پذیرش نقش اطلاعاتی، امنیتی و سیاسی برای رسانه، اذعان می‌دارد که رسانه‌ها به طور روشن موضوعی برای امنیت هستند. کوک معتقد است که رسانه‌ها را بخشی از حکومت می‌داند که به قدرت شکل می‌دهند. (تیموتی کوک، 1998). بدون شک سیاست رسانه‌ای تمام دنیای سیاست نیست؛ اما امروزه بخش مهمی از سیاست حکومت‌ها از دریچه رسانه‌ها اعمال می‌شود. (لنس بنت و همکاران، 1389: 7). رسانه می‌تواند با تکنیک‌های گوناگون تأثیر عمیقی بر شناخت و باور تک تک افراد بگذارد و در نهایت به رفتار انسان جهت بخشد. برخی از این تکنیک‌ها عبارتند از:
* سانسور؛
* تحریف؛
* ایجاد دشمن فرضی؛
* القای بخشی از حقایق؛
* محک زدن؛
* تأکید بر ادعا به جای اظهار واقعیت؛
* شایعه؛
* استفاده از عواطف مخاطبین؛
* استفاده از دو خبر واقعی برای طرح یک خبر ساختگی؛
* پیچیده کردن خبر برای کشف نشدن حقیقت؛
* دروغ بزرگ؛
* ارائه قطره چکانی اطلاعات؛
* مقایسه غلط.
رهبر معظم انقلاب (مدظله) در این زمینه می‌فرمایند:
.... امروز مهمترین ابزار جنگ بین قدرت‌ها در دنیا رسانه است... امروز تأثیر رسانه‌ها... از سلاح و از موشک و از بمب اتم بیشتر است... امروز آرایش رسانه‌ای و فرهنگی که در مقابل جمهوری اسلامی قرار دارد، بسیار آرایش پیچیده، متنوع، متکثر، کارآمد و فنی و پیشرفته است... (1383/02/28).
... یکی از کارهای بسیار مهمی که امروز در دستور کار آن‌هاست، تهاجم خبری، تبلیغی، فرهنگی و اخلاقی به کشور ماست... رسانه ما، هم باید ناظر باشد به خنثی کردن کار دشمن در داخل، هم باید ناظر باشد به ضربه زدن به دشمن در فضای عمومی... امروز یکی از شگردهای مهم دشمن، تزریق و القاء احساس عقب ماندگی و ناتوانی است... (1383/09/11).
عملیات روانی در بستر مؤلفه‌های اطلاعاتی و امنیتی
درک عملیات روانی بدون شناخت مؤلفه‌های سیاسی، اطلاعاتی و مفاهیمی چون امنیت و قدرت و مجموعه عناصری مرتبط با این دو واژه کلیدی که از ارکان اساسی و محور مطالعات سیاسی و اطلاعاتی می‌باشد، میسر نیست؛ عملیات روانی امری سیاسی و اطلاعاتی است و ارتباط تنگاتنگی با قدرت دارد. در واقع عملیات روانی در دنیای امروز یک ابزار قدرت برای تأثیرگذاری بر قدرت محسوب می‌شود و در کنار سایر ابزارها نظیر اقتصاد و دیپلماسی قرار می‌گیرد.بدون تردید دولت‌ها در نظام بین اللملی به دنبال حفظ بقای خود می‌باشند و دستیابی به این هدف زمانی میسر است که امنیت برقرار شود. امنیت در مطالعات سیاسی و اطلاعاتی از جایگاه محوری برخوردار است و دارای تعاریف متعددی می‌باشد ولی می‌توان به طور ساده از آن تحت عنوان «فقدان تهدید ارزش‌های اصلی» یاد نمود.
عملیات روانی ابزاری برای افزایش خودمختاری و نفوذ
امنیت در مفهوم کلان خود، دو مفهوم کلیدی دیگری را با خود همراه می‌سازد که عبارتند از: نفوذ و خودمختاری.خودمختاری:
می‌توان استقلال از سایر بازیگران صحنه اجتماع تعریف نمود. بنابراین دولت‌ها برای اینکه بتوانند سیاستهای خود را با موفقیت پیگیری کنند، مجبورند که از خودمختاری خود حراست نمایند؛ یعنی به گونه‌ای عمل نمایند که سایر دولت‌ها کنترل کمتری بر روی آن دولت داشته باشند. ارتباط نزدیکی بین دو مفهوم امنیت و خودمختاری وجود دارد زیرا با کاهش امنیت خودمختاری از بین می‌رود و با افزایش آن افزایش می‌یابد پس ارتباط معکوسی بین این دو برقرار می‌باشد.نفوذ:
یکی دیگر از منابع تأمین امنیت به شمار می‌رود. از آنجا که هر دولت به دنبال تأمین منافع امنیتی خود در محیط رقابتی بین‌المللی می‌باشد، لذا سایر دولت‌ها ممکن است امنیت آن دولت را به خطر اندازند. بنابراین یک دولت برای نفوذ بیشتر بر روی محیط داخلی و پیرامون خود تا آنجا که ممکن است، تلاش خواهد نمود تا با کسب نفوذ بیشتر در بین مردم و جوامع بر اقتدار و تأثیرگذاری خود بیافزاید. (Baumann,1999A,p6-7)موضوع حائز اهمیت دیگر ارتباط بین امنیت و قدرت است. قدرت را نیز می‌توان به مثابه کنترل بر منابع و منافع تلقی نمود، هنگامی که دولتی هرچقدر قدرتمندتر و باثبات‌تر باشد توانمندیش در برقراری امنیت در جامعه و محیط اطرافش بیشتر می‌باشد. چنانچه «جوزف نای» بین قدرت سخت و قدرت نرم تفاوت قایل می‌شود. از دید نای، قدرت نرم درست به اندازه قدرت مرسوم سخت اهمیت دارد. (نای؛ 1382: 376).
بنابراین می‌توان مفهوم عملیات روانی را در پیوند نزدیک با امنیت و قدرت به شمار آورد. دولت‌ها علاوه بر خودمختاری به دنبال تبدیل ظرفیت‌های خود به نفوذ هستند و نفوذ معیاری است از اینکه چطور یک دولت به صورت قدرتمندانه محیط پیرامون خود را به ویژه رفتار سایر دولت‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین یک دولت به منظور حفظ امنیت خود هم به «خودمختاری» و هم «نفوذ» نیازمند است و قدرت پیش شرط هر دو مؤلفه فوق است و دولتی که دارای قدرت بیشتری می‌باشد به خودمختاری و نفوذ دست خواهد یافت. (Baumann, 1999, p.6-7).
بنابراین دولت‌ها برای افزایش خودمختاری و نفوذ نیازمند ابزارهایی هستند و عملیات روانی در حکم چنین ابزاری است. به طور خلاصه عملیات روانی از طریق اقدامات پدافندی زمینه را برای تقویت خودمختاری فراهم می‌آورد و در ضمن می‌تواند از طریق اقدامات آفندی به عاملی برای نفوذ تبدیل شود. امروزه حکومت‌ها سعی می‌نمایند در بستر عملیات روانی که بر روی شهروندان مخاطب صورت می‌دهند، ضمن آنکه آن‌ها را برای پذیرش انگاره‌های خود مهیا می‌سازند، زمینه را برای ایزوله کردن آن‌ها در برابر کنش‌های سایر واحدها آماده سازند.
محورهای عملیات روانی علیه جمهوری اسلامی ایران
نگاهی به محتوای عملیات روانی غرب نشان می‌دهد که کشورهای متخاصم منابع خود را در زمینه عملیات روانی در حوزه‌هایی نظیر حوزه «سیاسی»، «اقصتادی»، «امنیتی» و «فرهنگی و اجتماعی» متمرکز نموده‌اند. این حوزه‌ها با یکدیگر در ارتباط و مکمل یکدیگر هستند و جدا از هم به شمار نمی‌روند و عملیات روانی در هر بخش به سایر حوزه‌ها تسری می‌یابد. در این بخش عملیات روانی را در چهار حوزه سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی و اجتماعی مورد بررسی قرار خواهیم داد.1. حوزه سیاسی
حوزه سیاست از محورهای اصلی عملیات روانی به شمار می‌رود و طیف وسیعی از موضوعات را در برمی‌گیرد؛ اما دو موضوع «حقوق بشر و دموکراسی» بسیار مورد توجه رسانه‌های دشمن است. یکی از این مقوله‌ها که رسانه‌های غرب بر آن بسیار متمرکز هستند «حقوق بشر» است که به یک گفتمان مؤثر و غالب در سیاست و روابط بین‌المللی و امنیتی تبدیل شده است و به عنوان یک امر پذیرفته شده و نهادینه شده، جای خود را باز کرده و به یک تعبیر به «قاعده رفتار بین‌المللی» تبدیل شده است. تا جایی که ترویج و حمایت از حقوق بشر و ایجاد و گسترش نهادهای ملی مربوط به ارتقاء و حمایت از حقوق بشر توسط شمار قابل توجهی از کشورهای جهان به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر سیاست خارجی برگزیده شده است. به عنوان مثال «کارتر» رئیس جمهور وقت امریکا در سال 1977 اعلام نمود که «حقوق بشر روح سیاست خارجی ما است». (ابراهیم زاده، 1374، ص1573). از این‌رو می‌توان با صراحت اذعان داشت که حقوق بشر با امنیت و حاکمیت مرتبط است. چنانچه متفکرینی چون «ماسینی» به جهان شمولی حقوق بشر معتقدند و آنرا فراتر از قوانین داخلی فرض می‌نمایند. (سلیمی، 1379: 365).بنابراین حقوق بشر به خودی خود از پتانسیل لازم برای قرار گرفتن در ردیف محورهای عملیات روانی برخوردار است؛ بنابراین با توجه به ماهیت عملیات روانی که نفوذ بر اذهان تک تک انسان‌ها را در نظر دارد، حقوق بشر موضوع مناسبی برای عملیات روانی و نفوذ و هدف قرار دادن امنیت به شمار می‌رود و می‌تواند خودمختاری کشور را با چالش جدی مواجه سازد. چنانچه بیشترین حجم عملیات روانی رادیو فردا و رادیو صدای امریکا در برخورد با ایران به مسأله حقوق و آزادی‌های مردمی مربوط است که تا حدودی شامل محورهای نقض حقوق بشر، نقض حقوق اقلیت‌ها، فقدان آزادی بیان، محدود ساختن مطبوعات، سرکوب اهل هنر، انتخابات غیر دموکراتیک و نارسایی قانون اساسی بازمی‌گردد. (ریاحی، 1390: 181).
یکی دیگر از موضوعات مناسب برای عملیات روانی مسأله دموکراسی است چرا که به زعم غرب به جهت مقبولیت جهانی و جایگاه رفیعی که این ارزش جهان شمول دارد از پتانسیل بالایی برای عملیات روانی برخوردار است. «ساموئل هانتینگتون» معتقد است که غرب می‌بایست به طور هماهنگ از عرضه دموکراسی در جوامع اسلامی حمایت کند. (صالحی، 1387: 116). و بدین منظور نهادهایی برای ترویج دموکراسی نظیر بنیاد: دفاع از دموکراسی تأسیس شده است که به شدت در موضوعات رسانه‌ای فعال می‌باشند. برداشت غرب از دموکراسی ضمن اشتراکات، معنایی متفاوت از برداشتی است که ما از مردم سالاری دینی داریم و همین عامل بستر یک تضاد را فراهم می‌آورد. تضادی که دشمنان در عملیات روانی خود از آن بسیار بهره می‌بردند.
2. حوزه اقتصادی
اقتصاد به خودی خود در زمره‌ی قدرت سخت قرار می‌گیرد اما نقش مهمی در تقویت قدرت نرم یک کشور ایفا می‌نماید و عملیات روانی صورت گرفته در این حوزه دارای تأثیرات پیچیده‌ای است. عملیات روانی در این حوزه به دنبال بزرگ‌نمایی نارسایی‌های اقتصادی و برقراری ارتباط بین مشکلات اقتصادی و ناکارآمدی حکومت است. موضوعات مربوط به مسایل معیشتی و تورم و اشتغال در کانون توجه رسانه‌ها قرار دارد. مسایلی که پتانسیل گسترش نارضایتی را دارا است و می‌تواند اعتماد و پشتیبانی از نظام را با چالش مواجه سازد. از سوی دیگر با طرح مباحثی همچون انزوای اقتصادی، تحریم اقتصادی، وابستگی اقتصادی، فساد اقتصادی و ناامنی سرمایه‌گذاری سعی در تشدید فشار روانی بر اقتصاد و جامعه ایران طرح تحول اقتصادی که می‌تواند کشور را از ساختار یارانه‌ای نجات دهد را با به کارگیری عبارات «آزادسازی قیمت‌ها» و «حذف یارانه‌ها» تحریف می‌کنند. برخی دیگر از اهداف محوری عملیات روانی در حوزه‌ی اقتصاد که برای آن‌ها می‌توان مصادیق فراوانی ذکر کرد عبارتند از: ناکارآمدی نظام اقتصادی کشور، دخالت بی ضابطه سپاه در فعالیت‌های اقتصادی، غیررقابتی بودن فعالیت‌های اقتصادی سودآور، عدم شفافیت درآمدهای نفتی، وابستگی مطلق کشور به درآمدهای نفتی و آشفتگی در آمارهای پایه اقتصادی.3. حوزه امنیتی
با پیروزی انقلاب اسلامی، غرب با محوریت امریکا و انگلیس و رژیم صهیونیستی ستیز و تقابل با ایران را در دستور کار خود قرار داد و اقدامات نظامی و اقتصادی گسترده‌ای را علیه ایران پیش گرفت. اما ناکامی در دسترسی به اهداف باعث گردید، عملیات روانی جایگزین اقدامات نظامی گردد. به عنوان نمونه اگرچه با پایان دفاع مقدس موضوع نظامی خاتمه یافت، اما همیشه تهدید حمله احتمالی نظامی به ایران وجود داشته است و در برخی بازه‌های زمانی مانند سال 1383 و 1390 شدت زیادی یافته است.یکی از موضوعات اساسی در عملیات روانی غرب، مسأله هسته‌ای است که هم دارای ابعاد سیاسی و امنیتی است و هم از منظر حقوقی، فنی و اقتصادی می‌تواند مورد تحلیل واقع شود. لذا نقطه کانون عملیات روانی در برخورد با ایران، القای این نکته به افکار عمومی دنیا و سران کشورهای جهان به ویژه خاورمیانه است که ایران با انگیزه سیطره طلبی، درصدد کسب رهبری خاورمیانه و برهم زدن معادلات امنیتی از راه دستیابی به تسلیحات اتمی است. (ریاحی، 1390: 51). از برخی موارد دیگر مانند القای فقدان: امنیت عمومی، گسترش بحران‌های قومی، مرزی، وجود تبعیض امنیتی بین شهروندان و فضای تهدید دائمی کشور از سوی قدرت‌های بزرگ به عنوان اهداف عملیاتی روانی دشمن در حوزه سیاسی، می‌توان نام برد.
4. حوزه فرهنگی و اجتماعی
حوزه‌ی فرهنگ و اجتماع با تمام پیچیدگی‌هایش یکی از اهداف مهم عملیات روانی است به ویژه اگرجامعه‌ای دارای تکثر و تنوع زبانی، قومی و مذهبی باشد بستر مناسبی برای عملیات روانی به شمار می‌رود. چرا که می‌تواند باورهای پیشین را تضعیف و جامعه را برای باورپذیری آموزه‌های جدید آماده سازد. امروزه فرهنگ، هویت، ارزش‌ها و هنجارها به عنوان رکن اساسی در توسعه یافتگی ملت‌ها، نه تنها مورد نظر پژوهشگران قرار گرفته است، بلکه سیاستمداران نیز بر آن توجه خاص می‌نمایند. بنابراین به طور ساده می‌توان گفت که اگر قصد داریم رفتار افراد را هدایت کنیم ابتدا می‌بایست ارزش‌های آن‌ها را شناسایی و هدایت نماییم. از این‌رو امام خمینی (ره) فرهنگ را «اساس یک ملت» دانسته است. (امام خمینی، 1361، ج7، ص57). و به همه مسئولان نظام و مردم ایران در خصوص دست‌اندازی دشمنان به هویت اسلامی هشدار دادند و اذعان دانستند که غرب و شرق تا شما را از هویت اسلامیتان بیرون نبرند، آرام نخواهند نشست. (امام خمینی، 1361، ج21: 109).امروزه هویت به طور فزاینده‌ای با مفاهیم حاکمیت و امنیت مرتبط شده است. شاید به همین علت است که حتی تغییرات حاصله در آن و یا متنوع شدن هویت‌ها، منافع و سیاستهای امنیتی را متأثر از خود می‌نماید. به عبارت دیگر برای عده زیادی از روان شناسان و جامعه شناسان، موضوع مهم نه خود هویت بلکه بحران هویت است. (امیری، 1374: 116).
موضوع دیگر «قومیت» است، با توجه به ویژگی‌های خاص و ممتاز ایران اسلامی و پراکندگی اقوام، چنین مؤلفه‌ای پتانسیل قرار گرفتن در دایره شمول عملیات روانی دشمنان و رقبا، برای در انزوا قرار دادن ایران و یا اخذ امتیاز را دارا می‌باشد. آن‌چنان که «مایکل رابین» اذعان می‌نماید که می‌بایست به روش نرم نسبت به تغییر رژیم ایران اقدام نمود که مهمترین محور آن افزایش بودجه برای گسترش فدرالیسم قومی در ایران است. (الیاسی، 1384: 120).
در مجموع اگر مجموع فعالیت‌هایی که علیه بنیادهای فکری و فرهنگی ایران صورت می‌گیرد را دسته‌بندی کنیم می‌توان از دین‌زدایی، لاابالی‌گری، اباحه‌گری، غرب دوستی و نسبی‌اندیشی هم‌چنین تضعیف باورها و ارزش‌های دینی و ترویج فساد و مواد مخدر به عنوان اهداف اصلی پروژه عملیاتی روانی دشمن نام برد.
مهمترین راه‌های مقابله با عملیات روانی دشمن
مهمترین راه‌های مقابله با این عملیات که کارآیی آن‌ها به تجربه ثابت شده است عبارت‌اند از:1. اتکال به خداوند تبارک و تعالی و ایمان به یاری او در تقابل با دشمنان اسلام؛
2. بصیرت در شناخت دشمن از دوست و آگاهی از اشکال مختلف جنگ روانی و راه‌های مقابله با آن؛
3. خودباوری و بازگشت به هویت دینی خویش؛
4. کنترل جبهه داخلی و ایجاد هماهنگی بین آنان؛
5. ایجاد دوستی و همبستگی بین افراد جامعه؛
6. رواج فرهنگ راست‌گویی و پرهیز از دروغ؛
7. بهره‌گیری از ابزارها و توانمندی‌های داخلی در جهت عزت و اقتدار ملی؛
8. جلوگیری از انتشار و گسترش شایعات و دروغ‌پردازی‌های دشمن؛
9. شناخت نقاط ضعف دشمن؛
10. فعالیت علنی و رویارویی با دشمن و دفاع از ارزش‌ها؛
در پایان باید یادآور شویم پایداری و مقاومت در مقابله با عملیات روانی دشمن، مقاومت در برابر جنگ روانی برعهده فرد فرد جامعه است که با هوشیاری و بیداری راه حمله تبلیغاتی دشمن را سد نمایند.
نتیجه‌گیری
امروزه دشمنان اسلام و انقلاب با شیوه‌های غیرانسانی با داشتن امکانات وسیع تبلیغاتی و رسانه‌ای هر روز و شب درصدد عملیات روانی بر علیه کشور ما بوده و سعی دارند با بزرگ کردن موارد اختلافی بین مذاهب اسلامی؛ مانند اهل تسنن و اهل تشیع و بین قومیت‌ها؛ مانند ترک و فارس و بلوچ و کرد و... صف‌های متحد را از هم جدا کنند. مهمترین ابزاری که در عملیات روانی از آن‌ها استفاده می‌شود، «تبلیغات» از طریق نشریات، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و رسانه‌های گروهی- اعم از داخلی و خارجی است. هدف تبلیغت دشمن در این جنگ تغییر نگرش و باورهای افراد به سمت خود است. عملیات روانی تلاشی در جهت ایجاد فضای ذهنی، فکری، فرهنگی و ایدئولوژیک است که مقابله با آن هوشیاری ذهنی و اعمال مدیریت هنرمندانه در همه عرصه‌ها از جمله بهره‌مندی از ابزار متناسب رسانه‌ای را می‌طلبد. باید با همان شیوه‌های دشمن و با پایبندی به ارزش‌ها و فرهنگ و اخلاق اسلامی با عملیات روانی دشمن مقابله کنیم و توطئه‌های آشکار و پنهان آن را ناکام گذاریم. در این راستا می‌توان از فرصت‌ها به بهترین شکل استفاده کرد از جمله ایجاد هماهنگی بین عملیات اطلاعاتی و عملیات روانی در سطح عملیاتی با اقدامات ملی، ضرورت تأکید بر سیاستهای عملیات اطلاعاتی در ارگان‌های نظامی و اطلاعاتی و آسان کردن همکاری بین این دو و با کاسته شدن از تأثیر موقعیت سیاسی نبرد یا منازعه بر عملیات روانی و با تمرکز این مدیریت در یک سازمان متمرکز و تخصصی و با اختیارات گسترده و هم‌چنین با به کارگیری الزامات و ابزارهای نوین در اجرای این مدیریت با حداقل هزینه و کمترین زمان، حداکثر نتیجه مطلوب را به دست آورد.منابع تحقیق :
* قرآن کریم؛
* ابراهیم زاده، اسماعیل (1374)، تأثیر عوامل نظام بین‌المللی بر تصمیم‌گیری سیاست خارجی، مجله سیاست خارجی، سال نهم شماره4.
* الیاسی، محمدحسین (1384)، عملیات روانی امریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه عملیات روانی، سال دوم، شماره9.
* امام خمینی (ره) (1361)، صحیفه نور، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جلد7و 21.
* امیری، مجتبی (1374)، نظریه برخورد تمدن‌ها، هانتینگتون و منتقدانش، تهران، وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات.
* جنیدی رضا (1393)، تکنیک‌های عملیات روانی و شیوه‌های مقابله، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، چاپ چهارم.
* حویزی، عبدعلی بن جمعه (1412ق)، تفسیر نورالثقلین؛ مؤسسه اسماعیلیان، قم، ط الرابعة، ج1.
* داقرتی، ویلیام (1372)، جنگ روانی، حسین حسینی، تهران، دانشگاه امام حسین (علیه السلام).
* دبیری‌مهر، امیر (1383)، تأثیر رسانه‌ها بر روابط بین الملل، به نقل از وب سایت باشگاه اندیشه.
* ریاحی، محمدرضا (1390)، ایران و امریکا، توسعه تضاد در بستر قدرت نرم رسانه، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول.
* سلیمی، حسین (1379)، فرهنگ‌گرایی، جهانی شدن و حقوق بشر، مرکز چاپ و نشر انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول.
* سوری، جواد (1385)، نقش فناوریهای نوین ارتباطی در عملیات روانی، شماره 12، فصلنامه مطالعات عملیات روانی.
* صالحی امیری، سیدرضا (1387)، هویت، پژوهشکده تحقیقات راهبردی، گروه پژوهش‌های فرهنگی اجتماعی شماره 19.
* عابدی، اکبر (1382)، عملیات روانی از گذشته تاکنون، فصلنامه عملیات روانی، شماره3.
* کیل بین، مایکل (1388)، ایالات متحده و عملیات روانی به مثابه دیپلماسی عمومی، مجید اعزازی، نشریه افق، سال ششم.
* لنس بنت دابلیو وام انتمن رابرت (1389)، سیاست رسانه‌ای شده، ارتباطات در آینده دموکراسی، مسعود آریایی‌نیا، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
* مازندرانی، محمدصالح (1421ق)، شرح اصول الکافی، علی عاشورا، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج12.
* مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق)، بحارالانوار، محمد باقر بهبودی و سیدابراهیم میانجی و سیدمحمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ج11.
* نای، جوزف (1382)، قدرت نرم، ترجمه محمدحسینی مقدم، نشریه راهبرد، شماره بیست و نهم.
* نصر، صلاح (1380)، جنگ روانی، محمود حقیقت کاشانی، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول.
* فصلنامه رهنامه سیاست‌گذاری، سال دوم، شماره سوم، پاییز 1390.
* بر گفته از پرسمان: اردیبهشت 1386، شماره 56 به نقل از پایگاه حوزه (حوزه نت).
منابع لاتین تحقیق:
* E.Cook Timothy (1998) Governing with the news: The News Media as a Political Institution, (www.psqonline.org (
* Baumann Bainer & Rittberger Volker & Wagner Wolfgang, power and power politics (1999): neorealist foreign policy theory and expectations about German Foreign Policy since Unification (http://www.uni-tuebingen.de)
منبع مقاله :
فاضل، طه؛ (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی جلد اول (فعالیت‌های اطلاعاتی از منظر فقه)، تهران: نشر دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.
