دیدگاه ابن‌سینا در مورد دیستوشی ناشی از هیدروسفالی

مقدمه:

ابن‌سینا در مبحث عسرالولاده یا دیستوشی (2) علل کلی موجود در جدول (1) را برای این پدیده برمی‌شمرد و سپس زیر گروه‌های هر یک را مورد بررسی تحلیلی قرار می‌دهد. در این مقاله، ابتدا به تفصیل دیدگاه ابن‌سینا در مورد هیدروسفالی و دیستوشی مورد بررسی قرار می‌گیرد، و سپس به اجمال به بعضی از علل دیگر دیستوشی از دیدگاه آن حکیم فرزانه اشاره می‌شود.

تقسیم بندی کلی علل دیستوشی از دیدگاه ابن‌سینا

1- سبب از مادر است

2- سبب از جنین است

3- سبب از رحم است

4- سبب از جفت است

5- سبب از اعضاء مجاور است

6- سبب از وقت زایمان است

7- سبب از قابله است

 

هیدروسفالی و دیستوشی:

ابن‌سینا در کتاب گرانقدر خود قانون در رابطه با عسرالولاده یا دیستوشی و رابطه آن با هیدروسفالی چنین اظهار می‌نماید:
«فان کان راس الجنین کبیرا، و عرض له ضغط فی الخروج و کان فی الراس ماء مجتمع فیجب این یدخل فیما بین الاصابع مبضع او سکین می‌شوکی اوالسکین الذی یقطع به بواسیر الانف، و یشق به الراس لینصب الماء فیضمر» (3) ترجمه: اگر سر جنین بزرگ بود و اشکالی در خروج سر بچه حاصل شد، اگر در سر آب تجمع یافته، لازم است با چاقویی مخصوص که بین انگشتان محافظ می‌شود سر جنین را سوراخ نموده تا آب داخل آن خارج می‌شود و بدین‌ترتیب کوچک می‌شود.
در کتاب Williams Obstetrics چاپ هجدهم سال 1989 صفحه 371 در مبحث دیستوشی و هیدروسالی کاهش حجم سر را راه اصلی درمان ذکر می‌کند:
most often, the size of the hydrocephalic head must be reduced in the head is to pass throght the birth canal
و همچنین او توجه داشته است که گاهی علل دیگری جز مایع علت بزرگی سر است و به درمان آن نیز پرداخته است: «فان کان الجنین عظیم الراس بالطبع، فینبغی ان تشق الجمجمه، و توخذ بالکلبتین التی تنزع بهاالاسنان العظام و تخرج» (4) ترجمه: و اگر سر جنین طبعاً بزرگ باشد، شایسته است که جمجمه قطعه قطعه گردد و سپس قطعات استخوان با ابزاری که با آن دندان را می‌کشند گرفته می‌شود و خارج گردد.

بعضی علل دیگر و دیستوشی:

در ارائه مبحث عسرالولاده حکیم ابن‌سینا به علل مختلفی می‌پردازد، که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌رود:

1- مالفرماسیونهای جنینی:

یکی از علل دیستوشی اختلال در شکل ظاهری جنین است به طوریکه با خروج طبیعی آن منافات دارد، ابن‌سینا در این رابطه می‌فرماید: «او لتغیر خلقته عن الاستواء السهل الزلوق مثل الذی له راسان (5) ترجمه (یکی از علل دیستوشی تغییر صورت ظاهری جنین از شکل معمولی که به آسانی لیز می‌خورد وحرکت می‌کند، است مانند جنین که دو سر دارد.
2- چندقلویی: از دیگر علل عسرالولاده، تعدد جنین‌ها در حفره رحمی است. در قانون اینچنین اشارت رفته است: «او لمزاحمه عده من الاجنه له» (6) ترجمه: (یکی دیگر از علل دیستوشی) تزاحم و برخورد چند جنین برای خروج است. و سپس در ادامه به زایمان پنج‌قلو و بیشتر اشاره می‌کند: «فانه ربما کان فی بطن واحد خمسه، بل ربما کان عده اکثر من ذلک صغارا مختلفه» (7) ترجمه: و گاهی در یک شکم پنج جنین بسر می‌برد، و حتی گاهی بیشتر از آن به صورت جنین‌های کوچک با اندازه‌های مختلف وجود دارند.

3- پرزانتاسیون نامناسب:

از علل شایع دیستوشی عرضه نامناسب عضو نمایش است که حکیم ابن‌سینا صور اصلی آن را برشمرده است: «و قدیکون العسر بسبب ان شکل خروجه غیرطبیعی، مثل ان یخرج علی رجله، او علی جنبه و یده او منطویا، او علی رکبتیه و فخذیه» (8) ترجمه: و گاهی دیستوشی به علت این است که شکل خروج جنین غیرطبیعی است، مثلاً جنین با پایش خارج می‌شود، (9) یا با پهلو و دستش، یا پیچیده (10) و یا روی دو زانو و رانهایش.

4- تنگی دهانه رحم:

ابن‌سینا تنگی دهانه رحم را به دو دسته تقسیم می‌نماید و هر دو مورد را از علل عسرالولاده می‌شمارد: 1- تنگی مادرزادی دهانه رحم 2- تنگی دهانه رحم به علت پاتولوژیهای دیگر، و این چنین می‌فرماید: «او یکون فمه ضیقا جدا فی الخلقه، او لالتحام عن قروح و سائر اسباب الضیق» (11) یا اینکه دهانه رحم به صورت مادرزادی جدا ًتنگ است یا اینکه بعلت وجود اسکار زخمها و سایر علل تنگ گردیده است.

5- جنین بزرگ یا جنین بسیار کوچک:

شیخ در این زمینه می‌نویسد: «و اما للکبره او کبر راسه... او لصغره جدا و خفته» (12) ترجمه: (و از دلایل عسرالولاده) بزرگی جنین و یا بزرگی سر جنین.... و یا کوچکی و سبک وزنی فوق العاده آن می‌باشد.

6- تنگی:

دیگر از دلایل دیستوشی تنگی فرج است. ابن‌سینا این چنین توضیح می‌دهد: «او شدیده السمن، ضیقه المازم» (13) ترجمه: خانم چاق با فرج تنگ (دچار دیستوشی می‌شود).

7- اختلال در مثانه:

شیخ در این رابطه چنین می‌فرماید: «فان یکون فی المثانه ورم، او آفه اخری من ارتکاز بول و غیرذلک» (14) اگر در مثانه التهاب وجود داشته باشد یا اختلال دیگری مانند احتباس ادرار (15) و موارد دیگر باشد (می‌تواند دیستوشی گردد).
جدول صفحه 762

بعضی از علل دیستوشی از دیدگاه ابن‌سینا

1- مالفرماسیونهای جنینی

2- چندقلویی

3- پرزانتاسیون نامناسب

4- تنگی دهانه رحم

5- جنین بزرگ یا جنین بسیار کوچک

6- تنگی فرج

7- اختلال در مثانه

 

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
2- Distocia
3- ابن‌سینا، القانون فی الطب، ص1653، مؤسسه عزالدین، لبنان، 1987
4- مرجع فوق، ص1653
5- مرجع فوق، ص1658
6- ابن‌سینا، القانون فی الطب، الکتاب الثالث، ص581، مؤسسه عزالدین، لبنان، 1987.
7- ابن‌سینا، القانون فی الطب، ص1658، مؤسسه عزالدین، لبنان، 1987
8- مرجع فوق
9- Breech Presentasion
10- Shoulder Presentasion
14،13،12،11- ابن‌سینا القانون فی الطب، ص1685، مؤسسه عزالدین، لبنان، 1987
15- Urine Retention

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.