نویسنده: احمد حاجی شریفی
عصبی شدن یا نگرانی در وضعیت‌های استرسزا اگر موقتی و گذرا باشد، در هر فردی طبیعی بوده و چیز بدی هم نیست. با این حال اگر در وضعیت معمولی نیز این اضطراب‌ها و نگرانی‌ها ایجاد شده و باعث بروز مشكلاتی در كنار آمدن فرد با زندگی طبیعی‌اش شوند فرد یك بیمار اطلاق می‌شود. بیماری‌ها و اختلالات اضطرابی در انواع مختلفی ایجاد می‌شوند. شایع‌ترین نوع آن اختلال اضطراب عمومی می‌باشد كه ویژگی‌های آن شامل بروز اضطراب‌های شدید و مداومی است كه كنترل كردن آنها مشكل می‌باشد.
نوع دیگری از اختلال اضطرابی را اختلال وحشت و هراس تشكیل می‌دهد. در اختلال وحشت و هراس پانیك (1) حملاتی از اضطراب شدید ایجاد می‌شود كه با علائم هشداردهنده بدنی (فیزیكی) همراه است. این حملات به طور ناگهانی و غیرقابل پیش بینی رخ می‌دهند و معمولاً هم هیچ علت واضحی برای ایجاد آنها وجود ندارد.
در نوع دیگری از اختلالات اضطرابی كه به آن فوبیا (2) یا ترس مرضی گفته می‌شود، به دلیل ترسی غیرمنطقی از یك وضعیت، یا چیزی و كسی اضطراب شدیدی در فرد ایجاد می‌شود. این وضعیت معمولاً در سنین میان سالی شروع می‌شود و زن‌ها بیشتر از مردها دچار آن می‌شوند. گاهی اوقات اختلالات اضطرابی همراه با سایر اختلالات روانی مثل افسردگی و اسكیزوفرنی دیده می‌شود.
علل اختلالات اضطرابی
مستعد بودن برای ابتلاء به اختلالات اضطرابی ممكن است ارثی باشد و یا به دلیل مشكلاتی كه فرد در دوران كودكی داشته است، احتمال این كه در بزرگسالی به آن مبتلا شود، بیشتر است. برای مثال عدم پیوند و علاقه بین یكی از والدین و كودك، یا جدایی ناگهانی كودك از یكی از والدینش می‌تواند باعث دچار شدن او به اختلالات اضطرابی بیشتر شود. اختلال اضطراب عمومی ممكن است بعد از وقوع یك حادثه‌ی استرسزا در زندگی؛ مثل مرگ یكی از خویشاوندان نزدیك رخ دهد. با این حال در بعضی موارد هیچ علت خاصی نمی‌توان برای ایجاد یك اختلال اضطرابی پیدا كرد. همچنین اغلب، اختلال وحشت و هراس نیز بدون هیچ‌گونه دلیل واضحی رخ می‌دهند.افرادی كه دچار اختلالِ اضطراب عمومی و اختلالِ وحشت و هراس (پانیك) هستند، دارای علایم بدنی (فیزیكی) و روانی می‌باشند. با این حال در اختلال اضطراب عمومی، علائم و مشكلات روانی دائمی‌تر بوده ولی علائم بدنی به طور متناوب ایجاد می‌شوند. به دنبال یك حمله وحشت و هراس، علائم جسمی و روحی توأماً و به طور ناگهانی و غیرقابل پیش بینی ظاهر می‌شوند. این علائم عبارتند از:
-احساس دلشوره و دلواپسی بدون این كه هیچ علت واضحی برای آن وجود داشته باشد.
-همیشه عصبی بوده و قادر به آرام شدن نمی‌باشند.
-كم شدن تمركز حواس.
-دائماً دارای افكار نگران كننده هستند.
-خوابشان مختل شده و گاهی اوقات شبها دچار كابوس می‌شوند.
همچنین این افراد ممكن است علائم افسردگی مثل زود از خواب بیدار شدن و احساس ناامیدی را نیز داشته باشند.
• علائم جسمی در اختلال اضطرابی كه به طور متناوب ایجاد می‌شوند عبارتند از:
-سردرد.
-شكم درد كه گاهی اوقات با اسهال و استفراغ همراه می‌باشد.
-عرق كردن، گر گرفتگی و لرزش.
-احساس این كه چیزی در گلویشان گیر كرده است.
• علائم جسمی و روحی در اختلال وحشت و هراس (پانیك) شامل موارد زیر می‌باشد:
-نفس زدن‌های كوتاه (احساس تنگی نفس).
-عرق كردن، لرزش و تهوع.
-طپش قلب (آگاه شدن از این كه ضربان قلبشان به طور غیرطبیعی تند می‌زند).
-سرگیجه و غش كردن.
-ترس از خفگی و این كه مرگ آنها نزدیك است.
-داشتن احساس غیرواقعی و ترس از این كه عقلشان را از دست بدهند.
بسیاری از این علائم و نشانه‌ها را می‌توان به طور اشتباه با یك بیماری خطرناك دیگر تفسیر كرد كه این موضوع می‌تواند بر میزان اضطراب بیفزاید. بعد از مدتی كه از این بیماری می‌گذرد، ترس از این كه در مكان‌های عمومی دچار حمله و وحشت و هراس شوند باعث می‌شود كه از حضور در مكان‌های عمومی مثل غذاخوردن در رستوران و یا در بین جمع بودن پرهیز كنند.
نحوه‌ی درمان
شما ممكن است بتوانید با انجام اقداماتی مثل تمرینات آرام‌بخشی ریلكسیشن (3) تا حدودی از میزان اضطراب‌هایتان كم كنید. اگر شما قادر به مبارزه با اضطراب‌هایتان نیستید و یا این كه نمی‌توانید علت خاصی برای بروز این اضطراب‌ها پیدا كنید. باید با پزشك در این مورد مشورت كنید. بعد از دچار شدن به یك حمله‌ی وحشت و هراس (پانیك) لازم است كه حتماً و هرچه زودتر به پزشك برای كمك به كنترل حمله، مراجعه كنید.برای هر نوع اختلال اضطرابی، پزشك می‌تواند انواع مختلفی از درمان‌ها مثل شناخت درمانی یا رفتار درمانی را برای شما توصیه كند تا بتوانید اضطراب‌هایتان را كنترل كنید.
اگر در حال حاضر در زندگی‌تان وقایع استرس‌زایی وجود دارد برای كمك به گذراندن این دوران، پزشك ممكن است اقدام به تجویز داروهای ضد اضطراب، مثل كلردیازپوكساید كند. اما مدت استفاده از این داروها باید كوتاه باشد زیرا خطر اعتیاد به آنها وجود دارد. همچنین پزشك ممكن است از داروهای بتابلوكر مثل پروپرانولول برایتان تجویز نماید تا علائم جسمی اضطراب را درمان كند- اگر دچار علائم افسردگی هستید ممكن است داروهای ضد افسردگی به شما داده شود كه بعضی از آنها در درمان حملات وحشت و هراس (پانیك) نیز مؤثر می‌باشند. اگر میل دارید از داروهای گیاهی استفاده كنید می‌توانید 50 گرم افتیمون شامی را نرم بسایید و با نیم كیلو عسل مخلوط كنید و هر روز یك قاشق شربت خوری از آن میل كنید.
در اكثر موارد هرچه زودتر از اختلالات اضطرابی درمان شوند زودتر مشكلات آن را می‌توان كاهش داد. اگر یك اختلال اضطرابی بدون درمان به حال خود رها شود ممكن است تا آخر عمر فرد را گرفتار سازد.
استرس
مجموع واكنش‌های جسمی و ذهنی (عاطفی) آدمی در برابر محرك‌های ناخواسته‌ی خارجی و داخلی كه برهم زننده‌ی ثبات داخلی بدن باشد، استرس نام دارد. اگر این واكنش‌ها ناكافی یا نامناسب باشند ممكن است به بیماری منجر شوند.استرس عموماً پس از ادراك وضعی ناخواسته یا زیان‌بار آغاز می‌شود. این احساس تنش نام دارد. تنش احساس به هم خوردن تعادل فیزیولوژیكی است و استرس واكنش بدن برای رفع اثر عامل تنش‌زا.
زندگی هرچه ساده‌تر باشد استرس كمتر است. روستاییان كمتر از شهرنشینان و شهرنشینان كمتر از ساكنان شهرهای بزرگ و پرجمعیت با عوامل استرسزا روبه رو هستند. (4) استرس بر دو نوع است: استرس‌های بزرگ و استرس‌های كوچك (مینی استرس‌ها).
استرس‌های بزرگ در زندگی هر شخص به ندرت اتفاق می‌افتند، مثل از دست دادن یك عزیز، از دست دادن شغل و بیكار شدن، ورشكستگی، طلاق و مانند آنها. بدن در برابر استرس‌های بزرگ در سه مرحله عمل می‌كند كه از موضوع بحث ما خارج است. آنچه بیشتر مورد بحث ماست مینی استرس‌ها هستند كه در هر شبانه روز بارها آدمی با آنها روبه رو می‌شود. مینی استرس‌ها مانند قطره‌های آبی كه اگر مدام از ارتفاعی روی سنگی بچكند آن را سرانجام سوراخ می‌كنند، بر اثر تكرار آدمی را از پا درمی‌آورند. مینی استرس‌ها به قرار زیرند:
-استرس انتظار در صف (نان، آنچه با كوپن توزیع می‌شود، پمپ بنزین، پشت چراغ قرمز راهنمایی، اتاق انتظار پزشك، بانك‌ها، اداره پست، اتوبوس و...)؛
-استرس ناشی از خاموشی ناگهانی برق
-استرس ناشی از قطع آب لوله كشی
-استرس حاصل از دعوای زن و شوهر در خانه (كه متأسفانه در اكثر فرهنگ‌ها شایع است)
-استرس داشتن ماشین (و دردسرهای مربوط به آن) یا نداشتن ماشین (و دردسرهای مربوط به آن)
-استرس دانش آموزان در كلاس درس، ناشی از معلمی كه درس می‌پرسد
-استرس امتحان یا آزمایشات مختلف
-استرس داشتن بیمار صعب العلاج یا علاج ناپذیر در خانه
-استرس ناشی از وجود همسایگان عاری از فرهنگ آپارتمان نشینی
-استرس ناشی از بی اعتنایی مأموران ادارات در انجام وظایف خود
-استرس ناشی از بلندگوها و صدای دلخراش آنها در معابر
-استرس ناشی از رانندگان بی توجه به مقررات راهنمایی، برای عابران و دیگر رانندگان و...
عكس العمل بدن در برابر عوامل استرسزا:
بدن برای مقابله با عوامل استرسزا به طرق مختلف عمل می‌كند:1-ضربان قلب سریع‌تر می‌شود تا خون كافی به اعضا برسد تا بتوانند با استرس مقابله كنند.
2-بر اثر تنگ شدن رگ‌های سطحی بدن، خون از پوست متوجه‌ی مغز و عضلات می‌شود تا با عوامل استرسزا بهتر مقابله شود.
3-آدرنالین (هورمون هیجان) به مقدار بیشتر از بخش مركزی غده‌ی فوق كلیه ترشح می‌شود.
4-بر تعداد گلبول‌های قرمز خون افزوده می‌شود تا اكسیژن كافی به مغز (كه بزرگترین مصرف كننده اكسیژن است) برسد.
5-عوامل انعقاد خون در بدن بیشتر ترشح می‌شوند تا در صورت زخمی شدن خون زودتر بند بیاید.
6-گوارش تقریباً تعطیل می‌شود. خشك شدن دهان نیز یكی از آثار آن است.
بیماری‌های ناشی از استرس
نكته‌ی مهم درباره‌ی استرس‌ها این است كه بسیاری از مینی استرس‌ها، استرس نیستند بلكه ما آنها را، استرس به حساب می‌آوریم. معمولاً هنگامی پاسخ به استرس داده می‌شود كه خطری واقعی وجودمان را تهدید كند، ولی اموری در ما از طریق انعكاس شرطی، استرسزا شده‌اند كه به هیچ وجه تهدیدمان نمی‌كنند، یعنی پاسخ نابجا می‌دهیم، مثلاً كارمندی كه در اتاق كارش مشغول كار است معمولاً از ورود ناگهانی رئیس خود دچار استرس می‌شود، یا شاگردی كه معلم او را برای دادن پاسخ به سؤالات درس پای تخته سیاه می‌خواند دچار مینی استرس می‌شود! وقتی در صف به انتظار رسیدن اتوبوس یا كنار خیابان به انتظار رسیدن تاكسی هستیم دچار استرس می‌شویم، حال آن كه این موقعیت‌ها به هیچ وجه تهدیدمان نمی‌كند.حاصل كلام این كه ماییم كه به غلط آموخته‌ایم رویدادهایی را استرس بدانیم كه اساساً تهدیدی برای موجودیت ما نیستند. ما با این نوع اندیشه‌ها دستگاه‌های بدنمان را به واكنش نابجا وامی‌داریم.
استرس سه نوع تغییر عمده در انسان به وجود می‌آورد: 1-تغییرات رفتاری؛ 2-تغییرات دستگاه عصبی خودمختار (سمپاتیك و پاراسمپاتیك)؛ 3-تغییرات دستگاه ایمنی.
1-تغییرات رفتاری عبارتند از: سیگار كشیدن، پناه بردن به مشروب‌های الكلی و داروهای غیرمجاز، عدم توجه به تغذیه درست، كسب رفتار پرخاش جویانه.
2-تغییرات دستگاه عصبی خودمختار عبارتند از: افزایش فشارخون، افزایش قند خون، افزایش چربی خون، افزایش سرعت ضربان قلب، نگرانی بی دلیل و افسردگی.
3-تغییرات دستگاه ایمنی عبارتند از: جلوگیری از فعالیت دو نوع سلول دفاعی بدن (گلبول‌های سفید B و T)، كاهش ساخته شدن ماده‌ی ضد ویروس اینترفرون، كاهش فعالیت سلول‌های دفاعی موسوم به ماكروفاژ، افزایش زمینه‌ی ابتلاء به بیماری های عفونی.
تمرین رهایی از استرس
1-تمرین احساس رهایی از استرس
بهترین موقع برای این تمرین، صبح زود به محض بیدار شدن و ترك رختخواب است. راست بنشینید، چشم‌هایتان را آهسته ببندید، یك نفس عمیق بكشید، آن را تا پنج شماره در سینه حبس كنید، بعد هوا را آهسته بیرون بدهید. سپس چند نفس عادی در همان حال بكشید. خوب است بدانید كه وقتی در محلی ساكت چشم‌هایتان را ببندید، امواج مغزی شما از بتا به آلفا تغییر می‌كند (امواج آلفا آرامش‌دهنده‌اند). تمام توجه خود را به نقاطی از بدن معطوف سازید كه در آنجاها فشردگی یا تنش احساس می‌كنید. بعد متوجه نقاطی باشید كه در آن جاها احساس آرامش می‌كنید.• دست‌هایتان را روی زانوها قرار دهید یا آویزان كنید. بعد مشت‌ها را محكم ببندید و به مدت 5 ثانیه در همان حال نگه دارید، به احساس تنشی كه از مشت كردن دست به شما عارض می‌شود توجه كنید بعد مشت‌ها را آهسته باز كنید و به چگونگی رفع تنش توجه نمایید. مسئله‌ی مهم، احساس تفاوت دو حالت و تغییر تدریجی آن است؛ احساس تنش و احساس رهایی از تنش.
• چشم‌ها را محكم ببندید و به مدت پنج ثانیه در همان حالت نگه دارید سپس آهسته باز كنید و به تفاوت دو حالت توجه نمایید.
• چشم‌ها را محكم ببندید و پنج ثانیه نگه دارید اما پیش از باز كردن كره‌ی چشم را در دایره‌ی وسیعی در دو جهت مخالف بچرخانید و متوجه تفاوت دو حالت باشید.
• عضله‌ی پیشانی را به مدت پنج ثانیه سخت منقبض و سپس رها كنید، به تفاوت دو حالت توجه كنید.
• آرواره‌ی پایین را سخت به آرواره‌ی بالا به مدت پنج ثانیه فشار دهید و سپس رها سازید، به تفاوت دو حالت توجه كنید.
• سر را به عقب خم كنید پنج ثانیه در همان حال نگه دارید و رها كنید همین كار را با كج كردن سر به راست و سپس به چپ و بعداً به جلو انجام دهید و همواره متوجه تفاوت دو حالت باشید. این كار را با همه مفصل‌ها انجام دهید. تمامی این حركات بیش از ده دقیقه طول نخواهد كشید.
• پس از اتمام كار، یك نفس عمیق بكشید به مدت پنج شماره آن را حبس كنید، سپس آهسته هوا را بیرون بدهید.
• بار دیگر به نقاطی توجه كنید كه تنش احساس می‌نمایید، سپس به نقاطی كه آرامش احساس می‌كنید. تكرار این اعمال در دراز مدت راه رهایی از تنش را به شما می‌آموزد.
2-تمرین اتوژنیك
این تمرین در واقع همان تلقین به خود است. چشم‌ها را آهسته ببندید، یك نفس عمیق بكشید و پنج شماره آن را حبس كنید و بعد بیرون بدهید. سپس با صدایی كه به طور واضح می‌شنوید چند بار بگویید:من احساس آرامش كامل می‌كنم؛
دست‌ها و پاهایم را گرم و سنگین احساس می‌كنم؛
نفس‌هایم آرام و منظمند؛
شكمم گرم است؛
پیشانیم سرد است.
این‌ها احساس حالت آرامشند و با تلقین می‌توان آنها را ایجاد و احساس كرد. مردم غالباً بر اثر تلقین باور ندارند ولی باید دانست كه اثر تلقین در افراد مثل اثر داروهای گوناگون متفاوت است. بدین معنی كه در هر دو مورد، معدودی از افراد بسیار تلقین پذیرند، معدودی اساساً تلقین نمی‌پذیرند و اكثریت می‌توانند با تمرین به نتیجه‌ی آن دست یابند. داروها هم همین‌طورند. معدودی به یك دارو بسیار حساسند، در معدودی همان دارو تقریباً بی اثر است و اكثریت بدان كمابیش پاسخ می‌دهند. این مسئله‌ای است كه به ساختار ارثی افراد بستگی دارد.
تمرین احساس رهایی تدریجی از تنش مقدمه‌ی تمرین تلقین است، اما نباید انتظار داشت كه با یكی دوبار تمرین مؤثر شود. دارو نیست كه در كوتاه مدت اثر كند بلكه مثل زبان‌آموزی، لازم به تكرار است تا در ذهن خوب جا بگیرد. مسئله‌ی دیگر باور است. دست كم باید با این فكر كار را آغاز كرد كه امكان دارد سودمند باشد. باور داشتن و پذیرفتن، امكان تأثیر دستگاه‌های بدن را برای اجرای یك امر بیشتر می‌كند. زیرا كنش‌های بدن همواره تحت تأثیر ذهن قرار دارند.
پی‌نوشت‌ها:
1.Panic
2.Phobia
3.Relaxation
4.البته این بدان معنا نیست كه تكامل اجتماعی صورت نگیرد و سطح زندگی در همان شكل روستایی باقی بماند بلكه متناسب با این تحول باید با استفاده از روش‌های علمی و طبیعی بر این مشكل فائق آمد.
حاجی شریفی، احمد، (1395)، دائرةالمعارف گیاه درمانی ایران، تهران: انتشارات حافظ نوین، چاپ پانزدهم.
