فيزيولوژي دوران بلوغ ونوجواني

دو مرحله از زندگي انسان با رشد سريع و چشمگيري همراه است به گونه اي که ازاين حيث در بين مراحل ديگرزندگي، متمايز مي شود.يکي از آنها،مرحله ي جنيني و ديگري مرحله ي بلوغ (نوجواني)است.جنين از آغاز انعقاد نطفه تا تولد، درطي مدتي قريب به نه ماه، آنچنان به رشد و تکامل مي رسد که در هيچ مرحله اي از زندگي نمي توان تغييرات سريع و فوق العاده اي نظير آن را مشاهده نمود.
نوجواني،دومين مرحله ي تغيير و تحولات چشمگير و پرشتاب است.به گونه اي که موجب مي شود ظرف مدت کوتاهي کودک ديروز به قامت بزرگسالان امروز درآيد.از اين رو، تمايل روان شناسان بيشتر آن است که در اين مورد واژه ي «جهش»را به جاي «رشد»به کار گيرند.دراين زمينه، برخي از صاحبنظران، دوران بلوغ را با دو ويژگي جهش بدن و جهش قلب تبيين مي نمايد (1)و منظور از جهش قلب را تجديد تشکيلات عميق در مسايل روحي و عواطف قلمداد مي کنند که به تدريج همچون جهش بدني، صورت يک نوع جهش واقعي را دارد.
جهش بدن:درسالهاي اوليه حوالي 12 و يا 13سالگي، تعادل جسمي نوجوان بر هم مي خورد و تغييرات عميقي در ارگانيزم به وجود مي آيد، شکل و حجم بدن تغييرمي کند و دستخوش دگرگوني مي شود و طرح عمومي بدن نوجوان از حالت کودکي خارج شده و مانند قالب و اندازه ي بزرگسالان مي شود.
اعضاي بدن از پايين به بالا رشد مي کنند به گونه اي که ابتدا پاها بزرگ و دراز مي شوند،سپس رشد بخشهاي مياني بدن و عضلاني آغاز مي گردد و به همين ترتيب سايراعضاي بدن نيز تحول مي يابند.
به عنوان نمونه،عضلات بدن که قبل از 15 سالگي 33% وزن بدن است ناگهان به 45%وزن بدن بالغ مي شود.
براي وضوح بيشتر نمودارهايي از افزايش قامت و افزايش وزن تهيه شده است که به ترتيب در نمودارهاي شماره ي (1-4)، (2-4)، (3-4) مشخص شده اند.
در اين نمودارها ميزان افزايش قد برحسب جنس دختر و پسر و نيز افزايش وزن در طي سالهاي کودکي تا انتهاي نوجواني مشاهده مي شود.

نمودار (1-4)افزايش قامت برطبق سن زماني (2)

نمودار (2-4) افزايش وزن بر طبق سن زماني (3)
درطول دوران نوجواني، قامت دختران درمقطعي از رشد بلندتر از پسران و در مقاطعي ديگر قامت پسران بلندتر از دختران است.

نمودار (3-4)تفاوت در بلندي قامت بين پسران و دختران در طي سالهاي متفاوت (4)

سرعت رشد درنوجواني

سرعت رشد دختران و پسران با هم متفاوت است.دختران در سن 11/5 سالگي از پسران جلو مي افتند و اين برتري را تا 15/5 سالگي حفظ مي کنند و از اين به بعد و تقريباً در 17/5 سالگي معادل هم رشد نموده و پس از آن رشد پسران قدري سريعتر انجام مي شود.

نمودار (4-4)زماني که پسران و دختران بالنده مي شوند و رشد مي يابند. (5)

جهش رشد

رشد در دوره نوجواني آنچنان پرشتاب و سريع انجام مي گيرد که بيشتر روان شناسان آن را به «جهش»تعبيرکرده اند.با عنايت به اين که هر نوجواني از سه جنبه ي رشد برخوردار است:آغاز رشد، اوج رشد و پايان آن به ترتيب سه جنبه ي فوق را در برمي گيرند.همانگونه که درنمودار شماره ي (5-4)مشاهده مي شود، آخرين مرحله ي رشد دختران با اولين مرحله ي رشد پسران تقريباً مقارن انجام مي شود.

نمودار (5-4)تفاوتهاي جنسي در جنبه ي زمان رشد جهشي بلوغ. (6)
نوجوان به دليل عدم آگاهي از اين تغيير و تحولات جسمي، غافلگير مي شود و از داشتن پاهاي دراز و بلند و دستهايي که تناسبي با بدن او ندارد و وي را بي قواره نشان مي دهد،دچار شرم و خجلت مي گردد،به طوري که غالباً جوانان نورس قيافه ي مرغان پا بلند را دارند که اين امرآنها را در روابط با اطرافيان، به ويژه والدين،دچاراشکال مي کند.
شاسان ذکر است که جهش بدني نوجوانان غالباً از طرح ثابت و يکنواختي تبعيت نمي کند،بلکه اين موضوع بستگي زيادي به کيفيت تغذيه، آب و هوا، شرايط جغرافيايي، استخوان بندي،سلامت ارگانيسم و بخصوص وراثت فيزيکي و بدني دارد.
«اريکسون»معتقد است که نوجوان با يک انقلاب فيزيولوژيک روبروست که تصوير ذهني او را از بدن و هويت دگرگون مي کند و باعث مي شود فکر کند که چه قيافه اي دارد و ديگران چه تصوري درباره ي قيافه اش دارند.
تغييرات جسمي نوجوان، بيشتر مربوط به تحول تواناييهاي جنسي است که اين موضوع را بعداً تحت عنوان «خصايص اوليه و ثانويه»مطرح خواهيم نمود.
سعدي در مورد نشانه بلوغ گويد:
طفل بودم که بزرگي را پرسيدم از بلوغ،گفت:درمسطور آمده است که سه نشان دارد:
يکي پانزده سالگي و ديگر احتلام و سيم برآمدن موي پيش.(7)

نشانه ها و ويژگيهاي اوليه و ثانويه جنسي

نشانه ها و تظاهرات بدني نوجواني را در دو زمينه ي نسبتاً جداگانه مي توان مشخص نمود که اصطلاحاً آنها را خصوصيات يا ويژگيهاي اوليه و ثانويه جنسي مي نامند.اين علايم بيانگر آغاز حيات جنسي فرد است و آگاهي به آنها براي نوجوان و اطرافيان وي ضرورت دارد،زيرا منجر به درک و ارزيابي صحيحي از مسايل اين دوره خواهد شد.

خصوصيات اوليه ي جنسي

منظور از خصوصيات اوليه که از دوران کودکي هويدا هستند، بيداري غريزه ي جنسي است که با تشديد فعاليت اعضاي تناسلي و افزايش حجم آنها همراه است.اين کيفيت دردختران به صورت نخستين قاعدگي در حدود 13/5سالگي است که به آن «قاعدگي اول»مي گويند و احتمالاً با احساس درد، نارحتي و حالت تهوع نيز همراه است و در پسران به صورت احتلام شبانه ظهور پيدا مي کند.
اين مسئله،نوجوانان بي اطلاع را به شدت نگران ومتوحش مي کند، به گونه اي که سعي مي کنند موضوع را از والدين خود مخفي نگاه دارند که در بيشتر موارد با احساس گناه، احساس شرم و خجلت و نوعي نگراني همراه است.

خصوصيات ثانويه ي جنسي

نشانه ها و علايم ديگري مؤيد اين مطلب است که نوجوان ازنظرجنسي به مرحله ي آمادگي و ايفاي نقش نايل گرديده است.علايم ثانويه ي جنسي در دختران، به صورت بزرگ شدن ناگهاني سينه، لگن خاصره، رويش موهاي زهاري و سپس موهاي زيربغل و جوشهاي صورت مي باشد.
بايد توجه داشت که معمولاً دختران درست قبل از عادت ماهانه جوشهاي بيشتري در بدن، بخصوص در صورت، پيدا مي کنند.
در پسران نيز صفات ثانوي به صورت رويش موي زهاري، رويش مو در زيربغل و در صورت،تغييرناگهاني صدا (دورگه شدن)،جوشهاي صورت و بزرگ شدن بيني، باعث اضطراب در نوجوان مي شود.نمودار (6-4) به مشکل نوجواناني که از کيفيت جوشهاي صورت رنج مي برند ارتباط دارد.
علاوه براين نوجوان از حرف زدن با ديگران و خواندن درس با صداي بلند در کلاس خجالت مي کشد.(8)

توجه به وضع ظاهري

يکي از توجهات افراطي نوجوان،دقيق شدن در چهره، ترکيب بدني، تناسب اندام و سايرخصوصيات مي باشد که بخصوص در سالهاي اوليه نوجواني، از اهميت فراواني نزدشان برخوردار است.در نمودار (6-4)به اين مسئله توجه شده است:
درجه ي I-دانه هاي چربي پراکنده و فراوان بدون عکس العمل و يا با اندکي عکس العمل ناراحت کننده.
درجه ي II-جوش معمولاً به صورت محدود مي شود و شامل زخمها و جراحتهاي وضعي کوچک ظاهري و دانه هاي چربي است که از روزنه هاي لنفي بروزپيدا مي کند.
درجه ي III-اين درجه از جوش يک بيماري حقيقي را نشان مي دهد بيش از حدي است که با فن آرايش تغيير يابد.اين جوشها معمولاً توسط دانه هاي چربي و جوشهاي چرکي کوچک شناسايي مي شود و تمايلي براي عميقترشدن جراحتها وجود دارد.

نمودار (6-4)درصد پسران و دختران 12 تا 17 ساله را که گفته اند به خاطر داشتن مقداري و يا به ميزان زيادي جوش صورت دچار دردسر شده اند.اين درجه هاي برخورداري از جوش صورت براساس استانداردهاي پزشکي تنظيم شده است.(9)
درجه ي IV-صورت و گردن به طور جدي از جوشهايي پوشيده شده است با جراحتهاي زياد در بالاي بيني، همچون ممکن است افزايش جوشها درپوست سر و عقب گردن مشاهده شود.
مقايسه ي تغييرات بلوغ پسران و دختران
به منظور بررسي تطبيقي وضعيت بلوغ در دختران و پسران، نمودار (7-4)ارائه مي شود.
در اين نمودارخصايص ثانوي جنسي نيز مورد توجه قرار مي گيرد.

نموار (7-4)تغييراتي که بر اثر بلوغ جنسي براي دختران و پسران به وجود مي آيد همچنين طرحهايي ازرشد خصايص ثانوي جنسي مشاهده مي شود.(10)

ارتباط عملکردهاي بدني و بلوغ دختران

براي وظايف اساسي ارگانيسم نظيرتعداد دفعات نبض، فشارخون و سوخت و ساز اکسيژن دربدن مي توان رابطه اي با علايم بلوغ نظير قاعدگي در دختران پيدا نمود.درنمودار (8-4)اين ارتباط بين نخسين قاعدگي و عملکردهاي اساسي شرح داده شده است.

نمودار (8-4)وظايف و عملکردهاي اساسي به رشدجنسي در دختران بستگي دارد.
مقدار متوسط براساس انحراف سني از اولين قاعدگي شخص مبتني است. خط عمودي درنقطه ي صفر دلالت بر شروع قاعدگي دارد.(11)
براي آگاهي بيشترخوانندگان، تابلوي تغييرات بلوغ پسران و دختران را از يکي از منابع علمي (12)دراينجا مي آوريم:

تابلوي زماني تغييرات بلوغ در نزد پسران

سن (برحسب سال)	مشخصات
10-9	رشد لگن خاصره، آغاز برجسته شدن سینه ها
11-10	برجستگی سینه ها، رویش مو در اعضای تناسلی
12-11	رشد اعضای تناسلی
13-12	رنگ پیداکردن نوک پستانها
14-13	رویش موی زیربغل، پیدایش اولین عادت ماهانه (قاعدگی اول) که اغلب هنوز قابلیت باروری پیدا نکرده است
17-16	پایان رشد جسمی

تابلوی زمانی تغییرات در نزد دختران

سن (برحسب سال)	مشخصات
10-9	رشد لگن خاصره، آغاز برجسته شدن سینه ها
11-10	برجستگی سینه ها، رویش مو در اعضای تناسلی
12-11	رشد اعضای تناسلی
13-12	رنگ پیداکردن نوک پستانها
14-13	رویش موی زیربغل، پیدایش اولین عادت ماهانه (قاعدگی اول) که اغلب هنوز قابلیت باروری پیدا نکرده است
17-16	پایان رشد جسمی

کلاس دوم ابتدايي بودم که يک روز متوجه وضع غيرعادي خود شدم نمي دانستم چه بگويم و با چه کسي حرف بزنم.بله چيزي را که آن روز نمي دانستم چيست و بعدها حقيقت آن را فهميدم، برايم پيش آمده بود و آن مسئله بالغ شدن من بود.وقتي با ترس و لرز ماجرا را به مادرم گفتم، کتک سختي به من زد و گفت:حتماً خودت هم بدنت را دستکاري کرده اي، درحالي که خدا مي داند تقصيري نداشتم.ولي او مي گفت:پس چرا الآن اين مسئله پيش آمده است؟ هنوز زود است.بعدها فهميدم که من دچار بلوغ زودرس شده بودم و نه من و نه مادرم، هيچ يک اين موضوع را نمي دانستيم.(13)
پسري 18 ساله ام و در کلاس چهارم نظري درس مي خوانم، متأسفانه هنوز علايمي را که ديگران به موقع بلوغ مي بينند، نديده ام.لطفاً به من بگوييد آيا بيماري خاصي دارم يا خير؟ (14)

بلوغ زودرس و بلوغ ديررس

قبلاً اشاره اي داشتيم که بلوغ معمولاً براي پسران در سنين 18-13 و براي دختران در سنين 12،11تا 16حاصل مي شود.ولي هميشه اين معادله براي هر کس و در همه جا صادق نيست، بلکه در مواردي بلوغ زودتر از موعد طبيعي فرا مي رسد و زماني هم براي مدتي به تأخير مي افتد.سن بلوغ و شکفتگي کامل آن برحسب عوامل متعددي متغير است.از اين رو ابتدا اشاره اي گذرا به عوامل زودرس بلوغ مي نماييم:

عوامل بلوغ زودرس

ـ عوامل ارثي (وضعيت فيزيکي و جسمي خانوادگي فرد):وضعيت خوب استخوان بندي و بدني مي تواند به صورت ژنتيک استعداد بلوغ زودرس را براي فرزند خانواده به ارمغان بياورد
و يا سابقه خانوادگي بلوغ زودرس مي تواند عامل مؤثري باشد.
ـ طرح و ساختمان فيزيکي:افراد کوتاه قد زودتر از افراد بلند قد بالغ مي شوند.
ـ عرض جغرافيايي (عامل آب و هوا):آب و هواي متعادل و گرمسيري مي تواند بلوغ را جلو بيندازد.
ـ عامل سلامتي و نوع تغذيه خوب و تأمين نيازمنديهاي بدن از حيث ويتامينها و ساير موارد ضروري مي تواند در بلوغ زودرس مؤثر باشد.
ـ ترشح زود رس گونادوتروپين ها هيپوتالاموسي و هيپوفيزي مي تواند عامل زودرسي بلوغ تلقي شود.هورمونهاي آندروژن و استروژن نيز به تناسب درمردها و زنها تأثيرات تعيين کننده اي دارد.درنمودار (9-4)، تغييرات هورموني را در دختران و پسران مشاهده مي کنيم:

نمودار (9-4)تغييرات سني و ميزان هورمونهاي استروژن و آندروژن که براساس آزمايشهاي طبي به دست آماده است.(15)

فرهنگ و محرکات محيطي

قرارگرفتن درمحيط کاملاً محرک از حيث غريزي مي تواند عامل بلوغ زودرس باشد؛به عنوان نمونه درحال حاضر، بلوغ در مقايسه با اوايل قرن بيستم،زودتر فرا مي رسد و در کشورهايي که محدوديتي درمعاشرتها و روابط متقابل دختر و پسر وجود ندارد، بلوغ زودرس را مي توان مشاهده نمود.
به طريق اولي مي توان گفت در جريان آخرين دهه ي اين قرن،شتابي که به «شتاب قرن»معروف است در زمينه ي رشد و بلوغ ايجاد شده است که حداقل بخشي از آن مربوط به شرايط زندگي، بهداشت و تغذيه در اين دهه مي باشد؛ به عنوان مثال، اولين قاعدگي در نروژ بين سالهاي 1840 و 1950 از 17 سال به 13/5 سال کاهش يافته و اين سن در ايالات متحده بين سالهاي 1905 تا 1955 از 14 سال و دو ماه به 12 سال و نه ماه تنزل يافته است. (16)
در نمودار (10-4)،طرحي را از سنين مختلفي که دختران در آن سنين پريود ماهانه (قاعدگي)برايشان انجام مي شود، ملاحظه مي نماييم:

نمودار (10-4)درصد دختراني که پريود ماهانه (قاعدگي)آنها در سنين مختلف واقع شده است.

عوامل بلوغ ديررس

برخي از عوامل نيز مسبب بروز بلوغ ديررس مي شوند که مهمترين آنها عبارتند از:
ـ عوامل ارثي:طرح ژنتيکي خانواده و بخصوص الگوهاي زيستي ـ فيزيکي والدين مي تواند فرزند را مستعد تأخير بلوغ نمايد.
ـ عرض جغرافيايي (عوامل آب و هوا)درمناطق سردسير عموماً بلوغ قدري ديرتر واقع مي شود.
ـ سلامتي و نوع تغذيه:نه تنها بيماريهاي مزمن مي توانند به شدت اين مرحله از زندگي را عقب بيندازند، بلکه فقدان تغذيه ي خوب و محروميتهاي ارگانيسم از مواد ضروري براي رشد فرد، مي تواند درتأخير بلوغ مؤثر باشد.
ـ عوامل عصبي و رواني نيز درتأخير بلوغ مؤثرند.حوادث ناگوار،وقايع مهم و تلخ زندگي مي توانند عامل تعيين کننده اي در ديررسي بلوغ محسوب شوند.
ـ ضايعات غدد هيپوفيز و هيپوتالاموس از عوامل مؤثر بلوغ ديررس محسوب مي شوند.بخصوص اين حالت در دختران بيشتر مشاهده شده و معمولاً با چاقي همراه است (سندرم بابنسکي، فرليش).
درنمودارهاي شماره ي (11-4)، (12-4)، (13-4)، (14-4)، (15-4)مواردي از بلوغ زودرس و بلوغ ديررس در رابطه با خصوصيات عاطفي، ظاهري، علايق و بلندي قامت مشاهده مي شود.
در اين نمودارها مقايسه هايي از لحاظ جذابيت بدني، زيبايي و آراستگي و بلندي قامت در بلوغ زودرس و بلوغ ديررس مشاهده مي شود.

نمودار (11-4)ميانگين نمره ي معياربراي گروههاي بلوغ زودرس و ديررس در ظاهرجسمي (17)

نمودار (12-4)اندازه گيري بلندي قد در مورد افرادي که بلوغ زودرس و يا ديررس درچهارسن مختلف داشته اند.(18)

نمودار (13-4)ميانگين نمره ي معيار در زمينه زودرسي و ديررسي بلوغ گروهها با توجه به خصوصيت رفتار جستجوگرايانه نوجوانان (19)

نمودار (14-4)ميانگين نمره ي معيار درزمينه ديررسي وزودرسي بلوغ گروهها با توجه به خصوصيت الگوهاي عاطفي.(20)
موارد ديگري که دربلوغ زودرس و بلوغ ديررس مورد مقايسه قرار مي گيرد توجه و جستجوي رفتار و نيز الگوهاي عاطفي است.
انگيزش و اشتياق نوجوانان از جهت زودرسي و ديررسي بلوغ حائز اهميت است و در نمودارهاي (15-4)مي توان آنها را مشاهده نمود.

نمودار (15-4)ميانگين نمره ي معيار براي زودرسي و ديررسي بلوغ گروهها درخصوصيات بيانگر نوجواني (21)
قيافه ظاهري نوجوان نيز با زودرسي و ديررسي رشد ارتباط دارد.در نموداري (16-4)اين موضوع مشاهده مي شود.

نمودار (16-4)مقايسه ي پراکندگي زودرسي و ديررسي رشد در جنبه ي قيافه ي ظاهري نوجوان (22)

پی نوشتها:

1-بلوغ (چه مي دانم)؛ موريس دبس، ترجمه حسن صفاري، ص 22و41.
2-The Adolescent jerome: M. Seidman, 1965, P. 91
3-Ibid, P. 91
4-Devlopmental Psycholog: Libert, poulos and Marmot, 1979, P. 482
5-The Psychology of Adolescence: Dorothy Rogers. 1971, P. 81
6-Developmental psychology: Hurlock, P. 201
7-گلستان، در تأثير تربيت
8-Developmental psychology: Hurlock, 1983, P. 121
9-Ibid, P. 229
10-Ibid, P. 205
11-The Adolescent: M. Seidman, 1965, P. 126
12-روانشناسي رشد2، نيکچهره محسني، صص 19و20.
13-دختر هيجده ساله اي از جهرم.
14-دانش آموز دبيرستاني از همدان.
15-The Adolescent: Jerome. M. Seidman, P. 125
16-بلوغ؛ ترجمه و اقتباس فرخ سيف بهزاد، ص 38.
17-The Adolescent: Jerome. M. Seidman, P. 155
18-Ibid, P. 154
19-Ibid, P. 158
20-Ibid, P. 159
21-Ibid, P. 157
22-Ibid, P. 156

منبع:دنياي نوجواني
/خ