ديوار سرخ گرگان ؛ دومين ديوار تاريخي جهان

قزل آلان يا مار سرخ ( ديوار بزرگ گرگان ) طولاني ترين اثر معماري ايران باستان و پس ازديوار چين دومين ديوار تاريخي قاره آسيا با 200 کيلومتر طول ، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد . اين ديوار از شرق درياي خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق قلعه و گمشيان گذشته ، پس از پيمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه هاي پيش کمر محو مي شود . در نوشته هاي تاريخي ، ديوار بزرگ گرگان را که مانعي در برابر بيابانگردان آسياي ميانه بوده ، به نامهاي سد سکندر ، سد انوشيروان ، سد فيروز ، ديوار دفاعي و ... ناميده اند و مطالب گوناگوني در مورد آن بيان داشته اند .
نخستين پژوهش هاي باستان شناسي اين ديوار توسط ژاک دمرگان فرانسوي درست 100 سال پيش صورت گرفت که بخشي از مسير ديوار را از روي نقشه ترسيم نمود . بعد از او باستان شناس فرانسوي ، آرن ، در سال 1312 خورشيدي بخشي از ديوار گرگان را به صورت پيمايشي ، شناسايي و معرفي کرد . در سال 1316 خورشيدي اريک اشميت آمريکايي با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگي را روي زمين مشاهده کرد که با پيچ و تاب از دريا به سمت کوه هاي پيش کمر در شرق استان ادامه يافته است . او با ديدن اين منظره عجيب ، پرواز را بار ديگر تکرار کرد و با تهيه عکس هاي هوايي گام مهمي در شناسايي ديوار برداشت . بعد از آن دکتر محمد يوسف کياني در سال 1350 با پرواز مجدد روي ديوار، موفق به برداشتن عکس هاي جالب توجهي از ديوار شد و طول ديوار را 175 کيلومتر با 32 قطعه وابسته شناسايي کرد .
در سال 1378 با شروع ساخت سد گلستان ، بخشي از مسيرديوار در محدوده ي کانال آبياري و زهکشي سد قرار گرفت و بنا بر ضرورت حفظ ديوار ، آب سد از طريق دو کانال از زير ديوار هدايت شد . بعد از آن در سال 1381 ديوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراواني از آن به دست آمد به طوري که هم اکنون باستان شناسان طول ديوار را 200 کيلومتر مي دانند . از آنجايي که در برخي از نوشته ها اين ديوار تا مرو ادامه داشته ، باستان شناسان احتمال مي دهند طول ديوار بيشتر از 200 کيلومتر باشد که در کاوش هاي آينده به جواب آن خواهند رسيد . طبق آخرين نمونه هاي آزمايش شده در آزمايشگاه هاي معتبر ، اين ديوار مربوط به دوره ي ساساني است .
ديوار گرگان در مناطق کوهستاني 2 متر و در دشت 10 متر عرض داشته و آجرهاي بزرگ آن ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتيمتر در ده ها کوره آجرپزي پخت مي شده است . بسته به خاک منطقه اي که آجر پخته مي شد ، رنگ آن از نخودي تا قرمز فرق مي کند . خندقي 30 متري هم در جلوي ديوار کنده شده که آب از طريق آن به دشت ها و کوره هاي مسير مي رسيد . از ارتفاعات پيش کمر تا روستاي زاو در پارک ملي گلستان که 35 کيلومتر است ، بخش هايي از ديوار سالم تر باقي مانده و با حفاري در چندين نقطه خوشبختانه بقاياي ديوار از زير خاک بيرون آمده است .
در کاوش هايي که تاکنون انجام شده است ، 2 هزار متر مربع از ديوار حفاري گرديده که در پي آن يک آتشگاه و استراحگاه سربازان که فضا وابسته به ديوار بوده که کشف شده است همچنين دو قلعه از حدود 38 دژ تخمين زده در طول ديوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است . قلعه ها از اندازه هاي 120 در 120 متر شروع و بزرگترين آن به 240 در 300 متر مي رسيد . اکنون براي حفاظت ديوار در قسمت هايي از آن در دوطرف ديوار ميله گذاري انجام شده تا حريم ديوار حفظ و از خرابي آن جلوگيري شود . راندن خودروها روي آجرهاي ريخته از ديوار موجب شکستن و از بين بردن آنها شده و بعضي از اهالي از آجرهاي ديوار براي ساختمان سازي خود استفاده کرده اند . همچنين رعايت نکردن حريم ديوار از سوي سازمان هاي دولتي ، خسارات فراواني را به ديوار زده است .
طبق گزارشات مردمي نمونه هايي از آجرهاي ديوار نزديک ساحل درياي خزر و داخل خليج گرگان ديده شده است . در فصل آينده کاوش ، باستان شناسان قصد دارند اکتشاف زير آب دريا را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماري احتمالي مدفون شده ديوار گرگان را در زير آب به دست آورند . گفتني است ديوار تميشه ، ديوار ديگري در جنوب ديوار بزرگ گرگان است که بخش شمالي آن در خليج گرگان وجود دارد و احتمال اينکه ديوار بزرگ گرگان و تميشه زماني يک ديوار بوده است ، وجود دارد .
منبع:مجله خدايا کمکم کن،شماره 6
/خ