مقايسه ترکيبات موثره گياه دارويي باريجه

فروغ مرتضايي نژاد (استاديار، گروه باغباني، دانشکده کشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان، اصفهان) و محمد مهدي صادقيان (مربي گروه باغباني، دانشکده کشاورزي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان، اصفهان)
تاريخ دريافت: 85/2/1
تاريخ پذيرش: 86/11/18

چکيده

به منظور مطالعه ترکيبات اسانس گياه دارويي باريجه (Ferula gummosa Boiss) از سه منطقه مرق، قالهر و نشلج کاشان گياهان جمع آوري و عصاره گيري به روش تقطير با آب انجام شد. عصاره زرد رنگ پس از جمع آوري به وسيله دستگاه کوپل کروماتوگراف طيف نگار جرمي مورد تجزيه قرار گرفت. ترکيبات شيميايي شناسايي شده موجود در عصاره آلفاپينن، بتاپينن، ميرسن، دلتا -3 کارن، ليمونن، فنچي استات و گوايل بودند. بيشترين درصد ماده شيميايي موجود در آن ليمونن و کمترين فنچي استات بود. نتايج آزمايش حاکي از آن بود که ترکيب هاي مختلف در سه منطقه مورد بررسي داراي اختلاف معني دار بودند. ترکيبات شيميايي منطقه مرق از نظر کميت بيشترين درصد را نسبت به دو منطقه قالهر و نشلج و منطقه نشلج کمترين درصد را نشان داد. با توجه به مواد گوناگون موجود در اسانس و خواص شناسايي شده آن اين ترکيب مي تواند در صنايع مختلف از جمله دارويي، عطرسازي و صنعتي مورد استفاده قرار گيرد. همچنين با وجود تفاوتهاي کمي و کيفي ترکيبات پيشنهاد مي گردد با توجه به نوع اسانس شيرابه موارد مصرف مشخص شود.
کلمات کليدي : باريجه، آلفا و بتاپينن، ميرسن، دلتا -3- کارن، ليمونن.

مقدمه

گياه باريجه با نام علمي Ferula gummosa Boiss از تيره چتريان Apiaceae بومي مناطق شرق و غرب ايران است و در استان هايي نظير سمنان، خراسان، اصفهان، فارس و استان هاي مرکزي پراکنده شده است (4). اين گياه يکي از مهمترين گياهان دارويي، صنعتي ايران است و از حيث صادرات رتبه اول را در بين گياهان دارويي ايران داراست(6).
اين گياه علفي، چند ساله و مونوکارپيک است که در سال آخر رويش (سال پنجم تا هشتم) به ساقه مي رود و تشکيل گل و ميوه مي دهد. گياه داراي ساقه ضخيم به ارتفاع يک تا دو متر و برگ هايي به رنگ سبز مايل به خاکستري و پوشيده از کرک هاي ريز و کوتاه است. گل ها زرد رنگ و گل آذين چتر مرکب است (7). جنس Ferula با داشتن 30 گونه بومي و به دليل داشتن ترکيبات شيميايي مختلف از جمله ترپنوئيد کومارين ها، استرهاي عطري، اسيدها و الکل هاي ترپني مورد توجه زياد است(2). مطالعه آناتومي ساقه اين گياه نشان مي دهد مجاري شيرابه در ناحيه آبکش ثانويه پوست و آبکش ها غير طبيعي واقع در حاشيه خارجي مغز به صورت يکنواخت پراکنده است (8). هر گونه خراش و يا گزش در ريشه و يا ساقه شيرابه خارج مي گردد(8). پيشينه تاريخي استفاده از اين گياه به بيش از 3000 سال قبل بر مي گردد و مصارف اين گياه به منظور تسکين دردها، درمان بيماري هاي داخلي و به عنوان ضدعفوني کننده زخم هاست (3). بيشترين مطالعات انجام شده در ايران و جهان نيز بر روي خواص درماني اين گياه است(1). گريفيت در 1997 بر روي خواص ضد ميکروبي ترکيب آلفا و بتاپينن موجود در باريجه تحقيق کرد. در سال 2001 رمضاني در دانشکده داروسازي مشهد بر روي اثرات آرام بخش باريجه بر روي موش تحقيق کرد. صدرايي و همکاران اثرات آلفا و بتاپينن موجود در باريجه را براي فعاليت اسپاسموليتيک روده بزرگ بررسي کردند. در سال 2004 افتخاري و همکاران بر روي فعاليت آنتي باکتريايي باريجه بر روي باکتري اشرشياکلي تحقيق کردند و نشان دادند باريجه اثرات مثبتي بر روي کم کردن جمعيت اين باکتري دارد. در سال 2007 سيورسول و همکاران نيز با استفاده از باريجه توانستند شيوه اي را براي حذف باکتري هاي گرم مثبت بيان کنند. در حال حاضر با بررسي هاي دقيق ترکيبات موجود در اين گياه، علاوه بر مصارف دارويي بيشتر در صنايع عطرسازي استفاده مي شود. بطوريکه رضايي و همکاران ترکيبات شيميايي گوناگون اسانس موجود در اين گياه را بررسي کردند (5). باريسو در 1996 بر روي ترکيب آروماتيک گوايل تحقيق کرد. سانسورينو در سال 2000 ترکيب ليمونن را از باريجه جدا و بر روي اين ترکيب و خواص آروماتيک آن بررسي کرد. دبني و همکاران ترکيب صمغ موجود در شيرابه باريجه در شرايط مزرعه بررسي نمودند. لذا با توجه به ارزش هاي گوناگون شيرابه و اسانس هاي موجود در شيرابه اين گياه به عنوان گياه دارويي و صنعتي، مطالعه ترکيبات موجود در اين گياه ضروري به نظر مي رسد.

مواد و روش ها

شيرابه اين گياه به دو صورت است. نوع اول آن به صورت شيرابه قطره اي است که معمولاً از تراوش طبيعي خارج شده و زرد رنگ است. اين شيرابه تحت تأثير دماي محيط به صورت تکه هاي شفاف بر روي ساقه مشاهده مي شود که به عصاره قطره اي معروف است. نوع دوم شيرابه توده اي است که به صورت مصنوعي در اثر برش هاي طولي و يا عرض در ريشه و يا ساقه حاصل مي شود، اين نوع شيرابه خميري شکل است که به نام عصاره عسلي نيز معروف است و به رنگ قهوه اي و يا زرد تيره است که در اين تحقيق از شيرابه نوع دوم استفاده شد. به اين منظور ابتدا اقدام به انتخاب بوته هاي بيش از 3 سال گرديد. در همين راستا در اوايل تيرماه 1385 پاي بوته هاي انتخاب شده به عمق 10 سانتي متر خاک برداري گرديد. در بخش زيرين يقه گياه يک لايه دايره يا بيضي شکل از سطح جانبي ريشه بر حسب سن و اندازه بوته قطري بين 2/5 تا 3 سانتي متر، ضخامت 0/3 تا 0/5 سانتي متر و فاصله مرکز لايه برداشت تا يقه 3 تا 4 سانتي متر عمل برداشت انجام شده با توجه به گرما و خشکي هواي منطقه و متغير بودن هوا بين 5 تا 10 مرتبه صبح زود برداشت انجام شده براي برداشت محصول از کاردک استفاده شد. براي باز کردن مجاري ترشحي لايه نازک ديگري به ضخامت 2 ميلي متر از سطح زخم اوليه برداشت و عمل جمع آوري صورت گرفت و برداشت از سطح زخم 3 بار تکرار شد. از 150 گرم شيرابه جمع آوري شده از هر منطقه ابتدا آن را با اتر عصاره گيري و بخش محلول جدا شد. در اين حالت رزين و اسانس در حلال حل شده و صمغ باقي مانده سپس اسانس حل شده را به روش تقطير با آب توسط دستگاه کلوينجر فرآيند استخراج به صورت 5 ساعت انجام گرفت. اسانس جمع آوري شده به ظرف مخصوص اسانس انتقال داده شد. براي آبگيري اسانس از سولفات سديم (Na2So4) و سولفات منيزيم (MgSo4) استفاده شد(9). اسانس حاصل از گياه به وسيله دستگاه کوپل کروماتوگراف گازي - طيف نگار جرمي GC-MS مورد تجزيه شيميايي قرار گرفت و طيف هاي جرمي اجزاي متشکله از هر اسانس به دست آمد. با استفاده از زمان هاي بازداري و انديس هاي کواتس آن ها و مقايسه آن ها با انديس هاي کواتس استاندارد ترکيبات مواد متشکله موجود در هر اسانس مشخص شد.
به منظور تجزيه و تحليل آماري 4 تکرار از هر ترکيب اسانس انجام شد. سپس با استفاده از نرم افزار آماري SPSS درصد ميزان مواد موثر موجود در نمونه هاي مختلف تجزيه واريانس انجام شد و با آزمون چند دامنه دانکن مقايسه ميانگين ها با سطح احتمال 5 درصد صورت گرفت.

نتايج و بحث

ابتدا صمغ و رزين موجود در شيرابه جدا و درصد اسانس موجود در هر منطقه مشخص شد. شناسايي ترکيبات اسانس هاي حاصل از هر منطقه با استفاده از انديس بازداري کواتس و مقايسه طيف هاي جرمي به دست آمده براي هر ترکيب و طيف هاي جرمي استاندارد آن ترکيبات مطابق منابع موجود صورت گرفت و 7 ترکيب عمده ترپنوئيد در اسانس شناسايي گرديد(جدول 1و2). تجزيه واريانس درصد ترکيبات اصلي اسانس در سه منطقه نشان مي دهد اختلاف معني داري بين مناطق از نظر 7 ترکيب شناسايي شده وجود دارد (جدول 1).

همان گونه که در جدول 1 مشاهده مي شود ترکيبات مختلف از نظر کميت در سه منطقه داراي اختلاف معني داراي در سطح احتمال 5 درصد بودند. مقايسه ميانگين درصد اسانس هاي مختلف نشان مي دهد ترکيبات مختلف از نظر کميت در سه منطقه داراي اختلاف معني داري است (جدول 2). بطوريکه مقايسه ميانگين ها حاکي از آن است که ميزان آلفاپنن، بتاپنن، دلتا-3- کارن و فنچي استات در دو منطقه مرق و قالهر مشابه بودند در حالي که ميزان اين ترکيبات در منطقه نشلج نسبت به دو منطقه قالهر و مرق تفاوت معني داري در سطح 5 درصد نشان داد.
در مورد ترکيبات ميرسن، ليمونن و گوايل منطقه مرق بيشترين درصد و سپس منطقه قالهر و کمترين درصد در منطقه نشلج ديده شد. از سوي ديگر مقايسه کليه 7 ترکيب اسانس شناسايي شده نشان مي دهد منطقه مرق در گروه بالاتري نسبت به منطقه قالهر و منطقه قالهر درصد بالاتري نسبت به منطقه نشلج قرار دارد.
در اين پژوهش برخي ترکيبات اسانس موجود در شيرابه باريجه در سه منطقه شهرستان کاشان بررسي گرديد. مهمترين ترکيبات شناسايي شده اسانس آلفا و بتاپينن بودند که اين ميزان با نتايج آناليز احمدي و رضايي (5 و1) مطابقت دارد. آلفاپينن مهمترين ماده تشکيل دهنده تربانتين است که به عنوان طعم دهنده مورد استفاده قرار مي گيرد يک واسط مهم در ساختمان ترکيبات معطر است، که به طور وسيعي به عنوان حلال و معطر کننده در نمکها، اسپري هاي خانگي، ضد عفوني کننده ها و حشره کشها به کار مي رود. بتاپينن نيز به عنوان يک واسطه مهم در ساخت ترکيبات معطر مصنوعي و ترکيبات روغني معطر به کار مي رود و به عنوان مونومر در توليد رزينهاي ترپني استفاده مي شود. فرم (-) آن طعم دهنده و در صنايع عطرسازي کاربرد دارد. هر دو ترکيب آلفا و بتاپينن داراي فعاليت ضد ميکروبي بر روي باکتريهاي گرم مثبت و گرم منفي بوده و اثر حشره کشي دارند. آلفاپينن داراي خاصيت اسپاسموليتيک و قرمز کنندگي پوست بوده و بتاپينن داراي اثرات ضد التهابي و ضد ترشحي بوده و داراي خواص آنتي بيوتيکي بر روي باکتريهاي اشرشياکلي و استافيلوکوکوس و قارچ کانديداآلبيکانس دارد. همچنين وجود ترکيب دلتا - 3- کارن نيز داراي خاصيت ضد ميکروبي بوده و حتي مقدار آن ترکيب يکي از شاخص هاي سنجش مرغوبيت اسانس باريجه است (5) که در اين تحقيق نيز در مرق و قالهر مقدار دلتا -3- کارن تفاوت معني داري را با منطقه نشلج نشان داد و اين مي تواند شاخص خوبي براي جدا کردن باريجه از مناطق خاص باشد.
همچنين با توجه به وجود گوايل و ليمونن که در صنايع عطرسازي استفاده مي شود و اين دو ترکيب نيز در مناطق مختلف اختلاف معني داري را نشان داد و مي توان در صورتي که استفاده باريجه به منظور کاربرد در صنايع عطرسازي و آرايشي باشد با توجه به مقدار درصد گوايل و ليمونن کاربرد آن را مشخص نمود. لذا با توجه به تجزيه هاي انجام شده پيشنهاد مي گردد شناسايي دقيق ترکيبات اسانس هر منطقه انجام شده و سپس اقدام به جمع آوري شيرابه گردد.
منابع
1. احمدي پ. 1364. بررسي فيتو شيميايي باريجه. پايان نامه دکتري، دانشکده داروسازي دانشگاه تهران، 121 صفحه.
2. اميد يگي ر. 1379. گياهان دارويي. چاپ دوم. انتشارات طراحان نشر. جلد اول . 283 صفحه.
3. جزايري غ. 1382. درمان گياهي. چاپ هجدهم، انتشارات تهران. 264 صفحه.
4. ديني م.، پ. باباخانلو، م. مسعود عليها و م. گلي پور. 1381. شناسايي رويشگاه ها و پراکندگي گونه هاي مولد باريجه در استان تهران، مجله تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران، شماره 13، صفحات 50-25.
5. رضايي م. ب. ف، برنار و الف. شفيعي. 1381. باريجه. مجله تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران، شماره 17، صفحات 1- 74.
6. زرگري ع. 1365. گياهان دارويي. انتشارات دانشگاه تهران، جلد دوم، صفحات 598-602.
7. قهرمان الف. 1372. کورموفيتهاي ايران. انتشارات دانشگاه تهران، جلد دوم، 842 صفحه.
8. مظفريان و . 1366. گياهان خانواده چتريان در ايران. انتشارات موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع ايران، 526 صفحه.
9. ميرزا م. 1375. اسانسهاي طبيعي، استخراج، شناسايي کمي و کيفي و کاربرد. انتشارات موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع ايران، 205 صفحه.
منبع: پژوهش در علوم کشاورزی
/خ