معراج ؛ سفری اعجازآمیز

یکی از رخدادهای شگرف و شگفت‏انگیز که در صدر اسلام و برای شخص پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) اتفاق افتاد، سفر اعجازآمیز «معراج» است که یکی از بزرگترین معجزه‏های رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده و عقول بشری از درک حقیقت آن عاجز است. این معجزه الهی در سایه عبودیت و بندگی خالص نبوی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) حاصل شده است و آیات و روایات بسیاری، از آن با عظمت و شکوه یاد کرده است.
در حقیقت معراج، سفر رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از زمین به سوی عرش بود. در این باره اختلافها زیاد است، بعضی معتقدند که این سفر جسمانی بود و عده‏ای بر این باورند که سفری روحانی بود.
در این نوشتار مختصر بر آنیم تا با مطالعه در آیات الهی و روایات اسلامی ضمن بیان عظمت این سفر اعجازآمیز، به برخی از ابهاماتی که درباره این موضوع مهم اسلامی وجود دارد، پاسخ دهیم.

● مفهوم معراج‏

عروج به معنای بالا رفتن است. به شبی که دعا بالا رود لیلة المعراج گویند؛( ۱) و نیز حرکت (با جسم) در زمین و بر روی زمین را گویند،( ۲) و «اسار و اسراء» به معنای راندن است، یا سیر در شب را گویند،( ۳) و معنای روح و جسم هم روشن است. راغب اصفهانی، روح را به معنای نفس گرفته است.( ۴) بنابراین، حقیقت معراج، سیر در زمین و جهان‏های بالا و دوردست است.
نکته درخور توجه در اینجا این است که داستان معراج پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) مرکب از دو قسمت بوده، قسمت نخست آن سفر با مرکب فضاپیمایی به نام «براق»( ۵) از مسجدالحرام تا مسجدالاقصی بود که آن حضرت در مدت کوتاهی در آن نقطه پایین آمد، و از نقاط مختلف مسجد، و «بیت اللحم» که زادگاه حضرت عیسی (ع) است و منازل انبیاء و آثار و جایگاه آنها دیدن کرد؛ و در برخی از منازل دو رکعت نماز گزارد. البته ناگفته نماند آن حضرت این مسیر را در یکی از شبها در دوران رسالت در مکه از طریق اعجاز طی کرده است، که این قسمت را اصطلاحاً در کتابها و تواریخ «إسراء» می‏نامند و قسمت دوم داستان معراج، سیر آن حضرت از مسجدالاقصی به آسمانها انجام شده و «ستارگان و نظام جهان بالا را مشاهده کرد؛ و با ارواح پیامبران و فرشتگان آسمانی سخن گفت، و از مراکز رحمت و عذاب (بهشت و دوزخ) بازدیدی به عمل آورد؛ درجات بهشتیان و اشباح دوزخیان را از نزدیک مشاهد فرمود.»( ۶) این قسمت سفر اعجازآمیز آسمانی را اصطلاحاً «معراج» می‏نامند.
رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این سیر آسمانی (معراج) با رموز هستی و اسرار شگفت‏انگیز دستگاه عظیم آفرینش و وسعت عالم خلقت و آثار قدرت بی‏پایان خداوند کاملاً آگاه گشت. سپس به سیر خود ادامه داد، و به «سدرة المنتهی»( ۷) رسید، و آن را سراپا پوشیده از شکوه و جلال و عظمت دید. در این هنگام برنامه سفر اعجازآمیز وی پایان یافت، سپس مأمور شد از همان راهی که پرواز نموده بود بازگشت نماید. در برگشت نیز در «بیت‏المقدس» فرود آمد، و روانه مکه و وطنش گردید.

● معراج در آینه آیات و روایات‏

هر موضوعی را که قرآن‏کریم بدان اشاره فرموده است از ضروریات دین در میان مسلمان می‏باشد. داستان نیز این چنین است. یعنی، معراج اجمالاً یکی از ضروریات دین و صریح قرآن و جمله مسلمات در میان تمام فرق اسلام است؛ پس انکار آن، انکار ضروری دین و موجب ارتداد است؛ بنابراین، هر فرد مسلمان که معتقد به قرآن و روایات اسلامی و اتفاق مسلمانان باشد، نمی‏تواند آن را انکار نماید؛ زیرا، معراج ریشه قرآنی دارد و در دو سوره از قرآن‏کریم به سرگذشت این سیر جسمانی و روحانی تصریح شده است.
اول) سوره اسراء، که شروع این سفر اعجازآمیز را متذکر است:
«سبحان الذی اسرای بعبده لیلاً من المسجدالحرام الی المسجدالاقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا إنه هو السمیع البصیر»( ۸) پاک و منزه است آن خدایی که بنده‏اش را در یک شب از مسجدالحرام به مسجدالاقصی که در سرزمین مبارک و مقدسی واقع شده برد، تا آیات و نشانه‏های (عظمت) ما را ببیند، او شنوا و بینا است.
دوم) سوره «النجم» که به قسمتهایی از این سفر آسمانی اشاره دارد که در ضمن ۶ آیه، از آیه ۱۳ تا ۱۸ قسمت دوم معراج، یعنی سیر آسمانی را بیان می‏کند. آنجا که می‏فرماید: «و لقد رءاه نزلة اُخری، عند سدرة المنتهی، عندها جنة المأوی، اذ یغشی السدرة ما یغشی، مازاغ البصر و ما طغی، لقد رأی من آیات ربّه الکبری» آیا با او درباره آنچه (با چشم خود) دیده مجادله می‏کنید؟! و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد، نزد «سدرة المنتهی»، که «جنت المأوی» در آنجاست. در آن هنگام که چیزی (= نور خیره کننده‏ای) سدرة المنتهی را پوشانده بود، چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد (آنچه دید واقعیت بود). او پاره‏ای از آیات و نشانه‏های بزرگ پروردگارش را دید.
غالب مفسران، آیات سوره «النجم» را هم در ارتباط با قضیه معراج پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دانسته‏اند.(۹)
همچنین در آیه دیگری از قرآن‏کریم به صورت اشاره، برخی از تماسهای پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) را در شب معراج تأیید می‏کند و آن آیه ۴۵ سوره «زخرف» است: «و سئلْ مَن ارسلنا مِن قبلک من رسلنا اجعلنا من دون الرحمن ءالهةً یُعبدون؛ ای پیامبر! از پیامبرانی که قبل از تو فرستادیم بپرس: آیا ما برای آنها معبودانی غیر از خدای رحمان برای پرستش قرار داده بودیم؟!»
آیا پرسش پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از انبیای گذشته به جز با رویارویی با آنها ممکن است؟ و در کدام مجمعی غیر از آن شب معهود این امر مواجهه میسر شد؟
روایتی هم از امام باقر (علیه السّلام) در تفسیر این آیه شریفه به همین معنا وارد شده است و نیز علامه مجلسی در «جلد ۱۸ بحارالانوار، باب اثبات المعراج» این آیه شریفه را در زمره آیات معراج مطرح نموده است.
ناگفته پیداست که با امعان‏نظر در مطالب یاد شده، بدون مراجعه به روایات تفسیری معراج، تنها از تأمل در آیات سوره «اسرا» و «النجم» به تصویر نسبتاً روشنی از این سفر مبارک اعجازآمیز رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) دست می‏یابیم.
در منابع روایی اسلام روایات زیادی درباره معراج وارد شده که بسیاری از علمای اسلام ، تواتر یا شهرت آن را تصدیق کرده‏اند ، (۱۰) که به عنوان نمونه و رعایت اختصار به دو روایت و آن هم از طریق فریقین اشاره می‏کنیم:
۱) امام باقر (علیه السّلام) در ضمن روایتی که طولانی است فرمود: «و لکنّه اسری به... و اشار بیده الی السماء؛ و لکن پیامبر را از مسجدالحرام تا آسمان ها سیر داد.»( ۱۱)
۲) زمخشری حدیثی را نقل نموده است که در قسمتی از آن چنین آمده است: «و قد عرج به الی السماء فی تلک اللیله... و انه لقی الانبیاء و بلغ البیت‏المأمور و سدرةالمنتهی؛ در حالی که سیر داده شده بود بسوی آسمان در این شب و عجائب آسمان به او نشان داده شده، و انبیاء را ملاقات نموده بود و تا بیت‏المأمور و سدرةالنتهی سیر نمود.»(۱۲) در این حدیث «عرج به»، به معراج جسمانی اشاره دارد؛ از اینجا معلوم می‏شود روایاتی که فقط دلالت بر معراج روحانی دارد، چون مخالف ظاهر قرآن کریم است، قابل اعتماد نیست.
سخن از این که آیا تنها روح بزرگ پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در خواب و مکاشفه در این سفر همراه جبرئیل بوده و یا آن حضرت با این بدن خاکی دعوت به عالم بالا شده است، مورد اختلاف است. با این که صریح قرآن و روایات اسلامی گواهی قطعی بر جسمانی بودن آن می‏دهد؛ چنان که فقیه و مفسر بزرگ شیعه، مرحوم طبرسی، در تفسیر «مجمع البیان» اتفاق علماء را بر جسمانی بودن معراج نقل می‏کند.(۱۳)
همچنین محدث عالیقدر شیعه، علامه مجلسی (ره)، و مفسر معروف اهل سنت، فخررازی، معتقدند که اهل تحقیق بر این باورند که به مقتضای دلالت قرآن‏کریم و روایات متواتر شیعه و سنی، خدای متعال روح و جسد پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را از مکه به مسجدالاقصی و سپس از آنجا به آسمانها برد و انکار این مطلب، یا تأویل آن به عروج روحانی، یا وقوع آن در خواب، ناشی از کمی تتبع یا سستی دین و ضعف یقین است.(۱۴)
▪ برای اثبات این موضوع دلائل و شواهدی وجود دارد که:
۱) کلمه «عبد» نشان می‏دهد،(۱۵) که این سفر در بیداری و این سیر، جسمانی بوده است؛ چون وقتی گفته می‏شود: فلان شخص را به فلان نقطه بردم، یعنی خودش را با همان جسم و روح، نه این که در عالم خواب و خیال برده؛ مگر قرینه‏ای برخلاف باشد. بنابراین، از باب آن که قرآن خود مفسر خود است می‏بینیم در سوره «جن» آیه ۱۹ می‏فرماید: «و انّه لمّا قام عبدالله یدعوه» و در سوره «علق» آیه ۱۰ می‏فرماید: «عبداً اذا صلی» از عبد اراده مجموع روح و جسم شده است. یعنی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با تن و جسم خود به عالم بالا عروج کرده است و این سیر جسمانی و روحانی بوده است، نه روحانی تنها، و معلوم است چنین سیری، از مسجدالحرام تا بیت‏المقدس (حدود یکصد فرسخ) در صورتی یک ارزش و معجزه حساب می‏شود که با جسم بوده باشد.
همچنین در تأیید و تقویت بیشتر این نظر (جسمانی بودن معراج) آیت ا... سبحانی می‏فرماید: «قریش از شنیدن این که پیامبر ادعا نمود من در ظرف یک شب همه این اماکن (سیر به مسجدالاقصی و عروج به آسمانها) را سیر نموده‏ام، سخت ناراحت شدند، و جداً به تکذیب او برخاستند؛ به طوری که جریان معراج وی در همه محافل قریش موضوع روز شد؛ هرگاه سیر این عوالم به صورت یک رؤیا بود، معنا نداشت که قریش به تکذیب حضرت برخیزند، و جنجالی راه بیندازند؛ زیرا گفتن این که من در شبی از شبها در هنگام خواب، چنین خوابی را دیده‏ام، هرگز موجب نزاع و اختلاف نمی‏گردد، چون سرانجام هر جه هست خواب است، و تمام امور محال و غیر ممکن و به دور از ذهن، در خواب به صورت ممکن درمی‏اید.»
ایشان می‏افزاید: «این نظر (معراج در خواب و عالم مکاشفه بود) آن قدر ارزش ندارد، که ما آن را دنبال کنیم؛ ولی افسوس اینجاست که برخی از دانشمندان مصری، مانند «فرید وجدی»( ۱۶) این نظر را پسندیده و با سخنان بی‏اساس، به تحکیم آن پرداخته است. با این همه، بهتر آن است که از این مطلب بگذریم.»( ۱۷)
شیخ طوسی (ره) در تفسیر «التبیان»، ذیل این آیه شریفه می‏فرماید: «علمای شیعه معتقدند که خداوند در همان شبی که پیامبرش را از مکه به بیت‏المقدس برد، او را به سوی آسمانها عروج داد، و آیات عظمت خویش را در آسمانها به او ارائه فرمود؛ و این در بیداری بود، نه در خواب.»
۲) لفظ «سبحان» که در ابتدای سوره اسراء آمده حکایت از اعجازگونه بودن این جریان مهم دارد که خداوند متعال برای رفع استبعاد مردم، خود را از هرگونه عیب و نقص و ناتوانی تنزیه می‏کند و گرنه سیر روح منهای جسد که از محدویت‏های عالم مادی رها باشد، این تعبیر را نمی‏طلبد.
۳) آن‏که در سوره «النجم» ماده «رؤیت» بکار رفته: «ما زاغ البصر و ماطغی، لقد رأی من آیات ربه الکبری»؛ چشم پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) دچار خطا و انحراف نشد. او نشانه‏های بزرگ خدای خود را مشاهده کرد. این دو آیه شریفه به روشنی می‏رساند که این رؤیت با همین و حالت بیداری پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) رخ داده، نه در حالت خواب و عالم مکاشفه.
سؤالی که در اینجا مطرح می‏شود این است که بر اساس تناسب بین رائی و مرئی (بیننده و دیده شده)، این چشم مادی تنها آنچه را که از جنس خود باشد را می‏بیند نه روح مجرد را و فرشتگانی که در ذات وجوشان طبیعت مادی راه ندارد. بنابراین، دیدارهای پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با انبیای گذشته و برپا شدن نماز جماعت در بیت‏المقدس که آن تمامی انبیاء و رسل به خاتم خود (پیامبر اسلام) اقتداء کردند و حجت با فرشتگان و رؤیت اهل بهشت و جهنم که شرحش در اخبار آمده، چگونه صورت گرفته است؟
پاسخ آن است که: این امر با تمثل ارواح در ابدان مناسب خود، و مفارقت نوریه در قالب‏های مثالی، شدنی است؛ چنان که جبرئیل(علیه السّلام) در برابر حضرت مریم به صورت مردی ظاهر گشت. ناگفته نماند که ما این برخوردها را در نقل روایاتی که در این‏باره رسیده، تا جایی می‏پذیریم که برهان عقلی آن را مردود نداند و بر این اصل، آن قسمتهایی که در پاره‏ای از روایات، مراحل نهایی و اوج صعود حضرت را بازگو می‏کند که ملاقات با پروردگار است و چگونگی آن که ملازم است با جسمیت خدای متعال، به هیچ وجه پذیرفته نیست؛
به عنوان نمونه: ابن هوازن قشیری (متوفی ۴۶۵) در کتاب معراجش روایت می‏کند که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، پروردگارش را با همین چشم سر دید، یا آن که از پیامبر نقل کرده است که: خدای خود را دیدم در حالی که دو کفش از طل در پای وی بود و در نوشته‏های برخی از خاورشناسان آمده است: در آخرین آسمان، پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به خداوند به اندازه‏ای نزدیک شد که صدای قلم خدا را می‏شنید و می‏فهمید که خدا مشغول نگاهداری حساب افراد می‏باشد.(۱۸)
متأسفانه جریان معراج پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) مانند بسیاری دیگر از جریان‏های صحیح تاریخی، از روی غرض‏ورزی یا ساده‏لوحی و اعمال سلیقه‏های شخصی در طول تاریخ آمیخته با خرافات عجیب و غریبی شده است که قیافه اصلی آن را از نظر کسانی که مطالعه کافی در این قسمت ندارند، ناپسند نشان داده است.
درباره مطالب مزبور (دیدن خداوند و...) می‏گوییم: لازمه رؤیت با چشم، محدود بودن مرئی است و هر محدودی، محدودکننده‏ای باید، پس او نمی‏تواند واجب الوجود باشد و آیا نشنیده‏اید این کلام امام علی (ع) را که در جواب «ذعلب یمانی» فرمود: «لاتدرکه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقایق الایمان...»( ۱۹) و فرازی دیگر از کلام ۱۸۲ می‏فرماید: او مکان ندارد و با حواس ظاهری ادراک نگردد و با مردمان مقایسه نشود. او با موسی سخن گفت و آیات خویش را به او نمایاند، بدون آن که از اعضا و جوارح و ابزاری همانند بشر استفاده کرده باشد.
آخرین ابهام و یا سؤالی که در باره معراج مطرح می‏شود این است: آیا معراج پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به عنوان یک بشر، از نظر علوم طبیعی امکان‏پذیر است؟
در پاسخ، مقدمه ذکر می‏کنیم: اساساً اعتقاد ما بر آن است که شریعت حیات‏بخش اسلام و قوانین نورانی آن از طرف خالق هستی‏بخش حکیم، تنظیم و توسط بهترین‏ها که انبیا، و ائمه معصومین (علیهم السّلام) هستند به بشر ابلاغ شده است. ازاین‏رو، آنچه که جنبه خرافی داشته و با عقل و علم و حکمت منافی باشد در آن راه ندارد. ما پیرو مذهبی هستیم که علوم روز آن را تأیید می‏کند، بلکه این مذهب پویا خود، دانشهایی را پایه‏گذاری کرده است، ولی باید متوجه بود که منظور از علوم تنها آن دسته از مسائلی است که صد در صد جنبه قطعی به خود گرفته، نه هر آنچه که به عنوان علم مطرح شود؛ زیرا ممکن است در پرتو اکتشافات دیگری دیر یا زود دگرگون شود و این دسته در میان علوم کم نیستند.
کوتاه سخن آن که ما می‏گویی میان عقائد مسلمان مذهبی و مسائل قطعی علوم، رابطه تنگاتنگ وجود دارد و هر کدام دیگری را تقویت می‏کند.
از این مقدمه نتیجه می‏گیریم که بسیاری از موانع سفر انسان به فضا با اختراعات و اکتشافات علم روز از میان بر داشته شده است و اموری که زمانی غیرمعقول انگاشته می‏شد با پیشرفت بشر در عرصه‏های علمم و صنعت و فناوری به امری ممکن و معقول مبدل شد و انسان در این عصر تسخیر فضا و ... توانست بر مشکل جاذبه زمین، پرتوهای خطرناک شهابهای آسمان، فقدان اکسیژن، مشکل بی وزنی فائق آید.
ولی سخن در این است: آیا تنها این موجود ضعیف (بشر) که سراپا فقر و نیاز است، و پس از گذشت قرنها تلاش و کوشش طاقت‏فرسا با تجهیزات کذائی، توان سفر به کرات آسمانی را دارد؟ و آیا خالق قادر متعال او از ابداع وسیله‏ای که بهتر از سفینه‏های فضایی مدرن، این مأموریت را انجام دهد، عاجز است؟!
روی سخن با مسلمانان است آیا هیچ فرد خداپرستی که ایمان به قدرت لایزال و بی‏پایان الهی دارد. (ان الله علی کل شی‏ء قدیر) می‏تواند انکار کند؟ آیا برای خدای متعال مانعی دارد که وسیله مرموزی که از فکر محدود بشر بیرون است در اختیار پیامبرش بگذارد تا بتواند در آسمانها سیر کند و عجائب آیات پروردگارش مشاهده نماید؟ جواب البته منفی است. چه مانعی در مقابل عظمت و قدرت خدای متعال می‏تواند ابراز وجود کند!
جایی که بشر با این فکر محدود در پرتو صنعت و تکنولوژی، همه موانع را برطرف کرد و توانست فضانوردانی را در قمر (کرات آسمانی) پیاده کند و در ماوراء جوّ به حرکت درآورد، به یقین پیامبران الهی می‏توانند با عنایت خداوند بزرگ که قدرت او مافوق قدرتها است و خالق تمام موجودات و قدرتهاست بدون اسباب ظاهری و خارجی ایجاد کنند.
پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) با عنایت خداوند بزرگ به معراج رفته است. هرگاه برنامه سیر تاریخی پیامبر، در پرتو عنایت الهی انجام گرفته باشد، به طور مسلم تمام این قوانین طبیعی در برابر اراده قاهره وی تسلیمند، و هر آنی در قبضه قدرت او هستند؛ از این رو، چه اشکالی دارد: خدایی که به زمین جاذبه داده است و به اجرام آسمانی اشعه کیهانی بخشیده، بنده برگزیده‏اش را به وسیله قدرت نامتناهی خویش، بدون اسباب ظاهری و خارجی از مرکز جاذبه خارج نماید، و اشعه‏های خطرناکی که در ماوراء جو وجود دارد، مانند اشعه ماوراءبنفش، اشعه‏ایکس و اشعه کیهانی، مصون بدارد.

پي نوشت :

۱. حسین راغب اصفهانی، المفردات، دفتر نشر الکتاب، دوم ۱۴۰۴ ق، ص ۳۲۹.
۲. همان، ص ۲۴۷.
۳. احمد سیاح، فرهنگ جامع ، تهران: کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴ ، ج ۱- ۲ ،ص ۶۹۰.
۴. مفردات راغب، ص ۲۰۵.
۵. براق نام مرکوبی است که بنا بر روایات، حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم) شب معراج برپشت او آسمانها را درنوردید.
۶. طبرسی، مجمع البیان، سوره اسراء،ج ۳ ، ص ۳۹۵.
۷. سدره یا سدرة المنتهی، نام درخت کُنار بزرگی است که بنابر روایات اسلامی بر بالای آسمان هفتم قرار دارد و برگش مانند گوش فیل و میوه اش مانند کوزه است. علم ملائکه و سایر مخلوقات به آن منتهی شود و از آن درنمی گذرد. هیچ موجودی، بجز پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در شبِ معراج از آن درنگذشته است و آنچه ورای آن است جز خدای نداند. از پای این درخت رودهایی از آب صاف روشن و شیر تازه و باده خوشگوار، برای نوشندگان روان می گردد. دربارة آن گفته اند که اسب سوار، در سایه اش هفتاد سال راه می پیماید و یک برگ از آن روی تمام مردم سایه می افکند.(جعفر یاحقّی، دکتر جعفر محمّد: فرهنگ اساطیر و اشارات در ابیّات فارسی، ص ۲۴۱ - ۲۴۲.)
۸. سوره اسراء، آیه ۱.
۹. ر.ک: محمود زمخشری، الکشاف، دارالکتاب العربی، بیروت، چ سوم، ۴۰۷ ق، ج‏ ۴ ، ص ۴۱۹.
۱۰. تفسیر نمونه، ج ۱۲ ، ص ۱۲.
۱۱. محسن فیض کاشانی، تفسیر صافی، بیروت: مؤسسة الاعلمی مطبوعات، ج ۳ ، ص ۱۶۶-۱۷۱.
۱۲. الکشاف، ج ۲ ، ص ۶۴۷.
۱۳. مجمع البیان، ج‏ ۷ ، ص ۳۹۵.
۱۴. بحارالانوار، چاپ مؤسسه الوفاء، بیروت، ج ۱۸ ، ص ۲۸۹ فخررازی، مفاتیح الغیب، ج ۵ ، ص ۵۴۰ - ۵۴۶.
۱۵. تفسیر نمونه، ج ۱۲ ، ص ۹.
۱۶. دایرة المعارف، ج ۷ ، ص ۳۲۹ ، ماده «عرج».
۱۷. آیت اللّه جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم چاپ نهم، ۱۳۷۳ ، ج‏ ۱ ، ص ۳۸۶.
۱۸. « محمد پیامبری که از نو باید شناخت»، ص ۱۲۵.
۱۹. نهج البلاغه صبحی صالح، کلام ۱۷۹.

برگرفته از : پاسدار اسلام ـ ش ۲۹۶ - مرداد ۸۵
منبع : سایت پاسخگو
ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372
/س