روابط جنسی در ازدواج از نظر اسلام (2)

نویسنده : روح ا... مظاهری

عجله نکنید
 

اِذْ اَرادَ اَحَدُکُمْ اَنْ یَأتیَ زَوجَتَهُ فَلا یُعَجِّلْها فَأنَّ لِلْنِساءِ حَوائج
حضرت امیر (ع) فرمود: وقتی کسی خواست با همسرش همبستر شود با عجله رفتار نکند که زنها نیز حاجتی دارند. (4) (مرد نباید فقط بفکر اطفاء شهوت خویش باشد بلکه باید زن و مرد همدیگر را اشباع کنند تا تفاهم کامل میان آنها برقرار باشد).

چشمان فتنه انگیز
 

امیرالمؤمنین (ع) در میان اصحاب خود نشسته بود که زن زیبائی عبور کرد، آن گروه با چشمان خود به آن زن خیره شدند حضرت فرمود: چشمهای این شترهای نر خیره است و همین علت نشاط (جنسی) آنهاست، چون کسی به زنی نگاه کند و خوشش آید با همسرش آمیزش کند، چرا که او هم زنی است مانند زن دیگر یکی از خوارج (منافقین مسلح) صدا زد خدا بکشد این کافر را چقدر داناست، اصحاب برجستند تا او را بکشند حضرت فرمود: صبر کنید همانا (جزای او) ناسزاگویی در مقابل ناسزاگوئی یا بخشش در مقابل گناه است، (5) یعنی ناسزای او جوابش یا یک ناسزای متقابل است یا عفو از او نه اینکه او را بکشید. البته مخفی نماند که از نظر روایات اسلامی و حکم شرعی کسی که به امیرالمؤمنین یا یکی از ائمه علیه‌السلام ناسزا گوید حکمش قتل است ولی حضرت امیر ‌(ع) این کار را در آن موقعیت صلاح ندانست شاید بخاطر اینکه این کار بعدها مستمسکی برای بهانه جویان در کشتن مخالفین ایجاد نکند.
و در حدیث دیگری حضرت فرمود: چون یکی از شما به زنی نگاه کند و متعجب شود نزد همسر خود رود که نزد او همانند آنچه دیده است هست، پس برای شیطان بر قلب خود راه باز نکند، چشم خود را از آن زن برگیرد و اگر همسر ندارد دو رکعت نماز بخواند و خدا را بسیار حمد گوید و بر پیامبر صلوات فرستد و سپس از فضل خداوند سؤال کند، و خداوند بر اثر این اعمال از رأفت خود به او عطا می‌کند (نیروئی) که او را (از وسوسه شیطان) در امان می‌دارد. (6)

بانوان توجّه کنند
 

امام صادق (ع) فرمود: زنی نزد پیامبر بخاطر کاری آمد حضرت فرمود شاید تو از آن زنان معطل کن هستی؟ پرسید اینها کیانند یا رسول الله؟ حضرت فرمود: زنی است که شوهرش با او کاری دارد (تمایل جنسی دارد) ولی او آنقدر معطّل می‌کند تا شوهر بخواب می‌رود، این زن همواره مورد لعنت ملائکه است تا شوهرش بیدار شود. (7)
و در حدیث دیگری پیامبر اکرم به بانوان فرمود: نماز خود را طول ندهید تا شوهران خود را ممنوع کنید (یعنی شوهر را اگر تمایل جنسی دارد معطل نکنید و لو به طولانی‌ کردن نماز) (8)

بانوان امتناع نکنند
 

در روایت است که زنی نزد پیامبر اکرم (ص) آمد و از حقوق شوهر که بر عهده زن است پرسید: حضرت ضمن بیاناتی که در فصل حقوق زن و شوهر خواهد آمد از جمله فرمود:
زن نباید شوهر را (از بهره وری جنسی) از خود منع کند، گر چه بر پشت مرکب سوار باشد. (9)

حیاء بد و خوب
 

خَیْرُ نِسائِکُمْ الَّتی اِذا خَلَتْ مَعْ زَوْجِها خَلَعَتْ لَهُ دِرْعَ الْحَیاءِ وَ اِذا لَبِسَتْ مَعَهُ دِرْعَ الْحَیاءِ
امام صادق (ع) فرمود: بهترین زنان بانوئی است که چون با شوهر خلوت کند لباس حیا را از خود دور کند و چون لباس بپوشد لباس حیاء را هم بپوشد (10) (از شوهر در مسئله جنسی مضایقه نکند ولی با دیگران با حیا باشد).

زن ، خود را بر شوهر عرضه کند
 

پیامبر اکرم (ص) فرمود: برای هیچ زنی روا نیست که بخوابد مگر اینکه خویشتن را به شوهر عرضه کند، به اینکه لباسهایش را در آورد، میان بستر شوهر رود و پوست بدن خویش را به بدن شوهر بچسباند، اگر این کار را بکند خود را عرضه کرده است. (11)

پاره‌ای از آداب آمیزش
 

از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود: آمیزش مکن مگر اینکه با زن بازی کنی و زیاد هم بازی کنی و دو پستان او را بفشاری چون چنین کنی، شهوت او را غلبه می‌کند و منّی او جمع می‌شود، زیرا منی زن میان دو پستان اوست، و شهوت از صورت و چشمان او نمایان می‌شود و از تو همان می‌طلبد که تو از او می‌خواهی (یعنی تفاهم و هماهنگی میان شما حاصل می‌شود و هر دو از نظر جنسی ارضاء می‌شوید).
با زنها آمیزش مکن مگر در وقتی که پاکیزه (از حیض) باشند، پس از آمیزش هم بلند مشو، و ننشین بلکه اول به طرف راست بچرخ و سپس سریع برای ادرار ولو اندک برو که اگر چنین کنی از سنگ مثانه به اذن خداوند متعال در امان میمانی و سپس غسل کن (12)

با شکم پر نباشد
 

از امام رضا علیه السلام روایت است که فرمود: با زنها در اول شب چه در زمستان یا تابستان آمیزش نکنید، زیرا معده و رگها پر است، و برای آمیزش مناسب نیست، و موجب بیماریهای سختی مثل قولنج و نقرس و سنگ مثانه و چکیدن ادار و ضعف و رقیق شدن چشم می‌شود، هر گاه خواستی آمیزش کنی در آخر شب انجام ده که برای بدن مناسبتر و برای فرزند دار شدن امیدوارتر، و اگر خداوند فرزندی برای شما مقدر کند عقل وی را پاکیزه‌تر می‌سازد! (13)

خودداری کردن
 

از امام صادق علیه السّلام روایت است که فرمود: آمیزش بدون ریختن منی در پی آن، (یعنی خودداری کردن از بیرون آمدن منی با وجود هیجان شهوت) موجب سنگ مثانه می‌شود. (14)

سه چیز مکروه کُشنده
 

ثَلاثَهٌ یَهْدِ مْنَ الْبَدَنَ وَ رُبَّما قَتَلْنَ، دُخُولُ الْحَمّامِ عَلَی الْبِطْنَهِ و الْغِشْیانُ عَلَی الْاِمْتِلاءِ وَ نِکاحُ الْعَجائِزِ.
امام صادق (ع) فرمود: سه کار بدن را خراب می‌کند و چه بسا موجب مرگ انسان شود، با شکم سیر به حمام رفتن، با شکم سیر همبستر شدن، آمیزش با زنان سالخورده. (15)

شیطان را دور کنید
 

اِذا جامَعَ اَحَدُکُمْ فَلْیَقُلْ بِسم اللهِ وَ بِاللهِ اَلّلهُمَّ جَنِّبْنی الشَّیْطانَ وَ جَنِّبْ الشَّیْطانَ ما رَزَقَتَنی قالَ فَأِنْ قَضَی اللهُ بَیْنَهُما وَلَداً لایَضُرُّهُ الشَّیْطانُُ بِشَیءٍ اَبَداً.
حضرت امیر (ع) فرمود: هنگام آمیزش بگوئید بنام خدا و استعانت او، خدایا مرا و آنچه بمن روزی می‌کنی (فرزند) از شیطان دور بدار، فرمود اگر خداوند فرزندی به آن دو دهد شیطان هرگز بدو ضرر نرساند (در روایات متعددی ذکر شده است که هنگام آمیزش جنسی شیطان می‌تواند بر روی نطفه اثر بگذارد و اگر نام خدا برده شود این اثر خنثی خواهد شد)! (16)

ساعات مکروه
 

در روایت است که به امام صادق (ع) عرض شد آیا آمیزش هم در ساعتی از ساعات مکروه می‌شود؟ حضرت فرمود: بله در شبی که ماه خسوف کند و روزی که خورشید کسوف کند و همچنین ما بین غروب خورشید تا ناپدید شدن شفق (ناپدید شدن سرخی در آسمان) همچنین ما بین طلوع فجر ( اذان صبح) تا طلوع خورشید و هنگام بادهای سیاه و زرد و سرخ و هنگام زلزله، سپس حضرت فرمود: بخدا سوگند کسی که در این ساعات آمیزش کند و این حدیث را هم شنیده باشد، اگر فرزندی به او داده شود، از او آنچه دوست دارد نمی‌بیند.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: مکروه است که مرد با همسر خود با حال جنابت آمیزش کند، تا اینکه از جنابت خودش غسل کند، اگر (در حال جنابت) آمیزش کند و بچه دیوانه متولد شود جز خود را ملامت نکند. (17)

در این سه وقت آمیزش نکنید
 

پیامبر اکرم (ص) (ضمن سفارشهائی که راجع به مسائل جنسی به علی (ع) فرموده است) فرمود با همسر خود در اول ماه (ماه قمری نه شمسی) و وسط ماه و آخر ماه همبستر مشو که زمینه دیوانگی و جذام و کم عقلی در همسر تو و فرزندش زیاد خواهد بود (18)

رو به قبله نه
 

امام صادق (ع) زشت می‌دانست (شاید بخاطر احترام این مکان) رو به قبله آمیزش جنسی نمودن را (19)

حکم عَزل
 

امام هفتم (ع) فرمود: در شش مورد مانعی ندارد که مرد منی را خارج از رحم بریزد، از زنی که یقین دارد نازاست، از زن سالخورده، از زن زبان دراز، از زن بد زبان بیهوده‌گو، از زنی که بچه خود را شیر نمی‌دهد و از کنیز. (20)

سه صفت خوب از کلاغ
 

پیامبر اکرم (ص) فرمود: سه صفت را از کلاغ یاد گیرید، مخفی شدن وی هنگام آمیزش جنسی، صبح زود بدنیال روزی رفتن و پرهیز وی از خطر. (21)

آمیزش واجب
 

اِذا تَرَکَها اَرْبَعَهَ اَشْهُرٍ کانَ آثِماً بَعْدَ ذلِکَ
امام رضا (ع) در جواب مردی که زن جوانی داشته و پرسید بخاطر مصیبتی که دیده است آمیزش جنسی با همسر خود را چند ماه یا یکسال ترک کند فرمود: اگر بیش از چهار ماه آمیزش جنسی را ترک کند گنهکار است. (22)
این کار خوب نیست
یا عَلیُّ لا تُجامِعْ اِمْرَأتَکَ بِشَهْوَهِ امْرَأهِ غَیْرِکَ.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: یا علی شهوت زن دیگر را خرج زن خود مکن (هنگام آمیزش به فکر زن دیگر مباش زیرا تصّورات و روحیّات دو طرف بسیاری از اوقات در ژنهای فرزند اثر بد می‌گذارد). (23)
زیاده‌روی در آمیزش شما را سبک می‌کند
حضرت امیر علیه‌السلام در سفارشات خود به فرزندش امام حسن علیه‌السّلام فرمود: برای خودت مقداری باقی گذار (تمام شهوت خود را بکار نبر) چرا که اگر از زنها امساک کنی بگونه‌ای که در تو توان ببینند، بهتر است از اینکه تو را ناتوان ببینند. (24)

عمر جاودانه
 

مَنْ اَرادَ الْبَقاءَ وَ لا بَقاءَ فَلْیُباکِرِ الْغَداءَ، وَ لْیُخَفِّفِ الرِّداءَ وَ لْیُقِلَّ غِشْیانَ النَّساءِ
امام صادق (ع) فرمود: هر که می‌خواهد در دنیا بماند – گر چه دنیا جای ماندن نیست- صبحانه را زود بخورد – قرض را کم کند، و با زنان کمتر همبستر شود (25) (این کارها عمر را زیاد می‌کند).

یاد خدا هنگام آمیزش
 

امام صادق علیه السلام فرمود: مرد وقتی نزد خانواده‌اش (برای آمیزش) می‌رود و میترسد که شیطان سهیم شود، بگوید: بسم الله و از شیطان به خدا پناه برد. (26)

خلوت کامل را مراعات کنید
 

پیامبر اکرم (ص) فرمود: مبادا کسی با زنش آمیزش جنسی کند در حالی که در گهواره بچه‌ای به آن دو نگاه می‌کند. (27)
امام صادق علیه السلام نیز فرمود که: اگر در اتاقی بچه‌ای هست، مرد با همسرش آمیزش نکند که موجب زنا خواهد بود (28)
پیامبر اکرم (ص) در حدیث دیگری فرمود: سوگند به آنکه جانم بدست اوست اگر مردی با زنش در حالی که طفل بیداری در اتاق است که آندو را می‌بیند، نفس و صدای آنها را می‌شنود، آمیزش کند، آن بچه هرگز رستگار نشود و زنا کار گردد (29)

سرگرمی مؤمن
 

لَهْوُ الْمُؤمِنِ ثَلاثَهُ اَشْیاءٍ اَلتَّمَتُّعُ بِالنِّساءِ وَ مُفاکَهَهُ الْأِخوانِ وَ الصَّلاهُ بِالَّیلِ.
پیامبر اکرم (ص) فرمود: سرگرمی مؤمن سه چیز است، لذت بردن از زنها، گفت و شنود شیرین با برادران و نماز شب (یعنی علاوه بر تشویق به این امور، مؤمن باید چنان با خدا انس بگیرد که از نماز شب و مناجات با خدا نیز لذّت برد). (30)

دعا برای سعادت و سلامتی فرزند
 

اِذا اَرَادْتَ الْجماعَ فَقُل اَلّلهُمَّ اَرْزُقْنی وَ لَداً وَ اجْعَلْهُ نَقِیّاً لَیسَ فی خَلْقِه زِیادَهٌ وَ لا نُقٌصانٌ وَاجْعَلْ عاقِبَتَهُ اِلی خَیْرٍ.
امام باقر علیه السلام فرمود: هنگام آمیزش جنسی این دعا را بخوانید: خدا یا مرا فرزندی عنایت فرما و او را پاکیزه و سالم قرار ده که در خلقت او زیاد و کم نباشد، و او را عاقبت بخیر گردان. (31) (یعنی در تمام احوال از توجه به خدا و اینکه کارها بدست اوست نباید غفلت کرد، هیجان جنسی نباید ما را از اهمیّت فرزند و سلامتی و سعادت وی غافل کند).

اثر موی زیاد بر شهوت
 

ما کَثُرَ شَعْرُ رَجُلٍ قَطُّ اِلاّ قَلّتْ شَهْوَتُهُ
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: هر مردی که موی بدنش زیاد شود شهوتش کم می‌شود. (32) (کسانی که ازدواج برای آنها مقدور نیست می‌توانند با گرفتن روزه و آنچه در حدیث ذکر شده است شهوت خویش را کم کنند اما این بدین معنی نیست که هر کسی گر چه دارای همسر یا امکان ازدواج است بنام صوفی و درویش دستورات اسلام را در زایل کردن موهای زائد نادیده بگیرد).

کارهای مکروه هنگام آمیزش
 

از امام علیه السلام سؤال شد آیا مرد به عورت زنش در حال آمیزش می‌تواند نگاه کند؟
حضرت فرمود: اشکالی ندارد لیکن موجب کوری می‌شود (یعنی ممکن است فرزند کور به دنیا آید). (33)
حضرت امیر علیه السلام فرمود: هر گاه یکی از شما نزد همسرش می‌رود (هنگام آمیزش) سخن را کم کند، (هنگام دخول زیاد سخن نگویند) چرا که سخن در آن وقت موجب لالی است، یعنی اگر فرزندی برای آنها مقّدر شود ممکن است لال به دنیا آید. (34)
امام صادق علیه السلام فرمود: اگر مردی شب از سفر نزد اهل خود آمد مکروه است آمیزش کند، تا صبح شود. (35)
حیا و شرم را رعایت کنید
حضرت علی علیه السلام به چارپائی عبور کرد که کنار راه با جفت خود آمیزش می‌کرد، حضرت صورت برگرداند، از حضرت سؤال شد چرا چنین کردی یا امیرالمؤمنین حضرت فرمود: سزاوار نیست که همانند اینها، انجام دهید که کار زشتی است، مگر اینکه آن را پنهان کنید، به گونه‌ای که هیچ مردی و زنی نبیند. (36)

آمیزش حرام
 

آمیزش جنسی با زن هنگامی که حائض است، حرام می‌باشد، اما غیر از دخول، سایر لذت جوئیها حلال است، امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی زن حیض شد بر شوهرش حرام است با او آمیزش کند زیرا خداوند (در قرآن) فرموده است: (برای آمیزش) نزدیک زنها نشوید تا پاک شوند، سپس حضرت فرمود: مرد می‌تواند از زن خود در حال حیض از هر نظر به جز عورت او، بهره ببرد.
دشمن علی علیه‌السلام ناپاک است
در روایات متعدّد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است که به حضرت علی علیه السلام فرمود:
تو را دوست ندارد مگر مؤمن و تو را دشمن ندارد مگر منافق و یا زنازاده و یا کسی که مادرش در حیض به او حامله شده است. (37)
این دشمن علی علیه‌ السلام خود را رسوا کرد
از علامه حلّی (ره) نقل است که در کتاب کشف‌الیقین فرموده است: ابودُلف (که نامش قاسم ابن عیسی و از امرای دربار مأمون عباسی و از شیعیان سرسخت حضرت امیر بود و به سخاوت و شجاعت و شعر معروف بود اما) فرزندی داشت که دشمن حضرت علی علیه السلام بود، روزی اطرافیان وی راجع به محبت و دشمنی با علی علیه‌السلام بحث می‌کردند، یکی از آنها روایتی از پیامبر اکرم (ص) خواند که حضرت فرمود: یا علی تو را دوست نمی‌دارد مگر مؤمن با تقوی و دشمن نمی‌دارد مگر زنازاده یا فرزند حیض، پسر ابو دلف گفت:
شما راجع به امیر چه می‌گوئید (منظور از امیر پدرش بود که از سران دربار مأمون بود) آیا کسی به حریم او تجاوز می‌کند؟ همه گفتند: خیر، سپس گفت: بخدا که دشمنی من (با اینکه حلال زاده‌ام) از همه مردم نسبت به علی ابن ابی طالب بیشتر است، در این گفتگو بودند، که پدرش وارد شد، و گفت: بخدا که این خبر حق است و این پسر هم فرزند حیض است و هم زنا، زیرا (در جوانی) روزی مریض شدم و در خانه برادرم بستری بودم، کنیزی بخاطر کاری نزد من آمد، شهوتم مرا بطرف او کشید، اما وی امتناع کرد و گفت من حائض هستم، ولی من رهایش نکردم، تا اینکه با او آمیزش کرده، او به این پسر باردار شد، و این پسر، هم فرزند حیض است و هم زنا. و چون علامت بارداری ظاهر شد، با آن کنیز ازدواج کردم. (38) (از ترس ننگ و رسوائی).
بازگو نکنید
نَهی رَسُوُلُ اللهِ (ص) اَنْ تُحَدِّثَ الْمَرأهُ بِما تَخْلُو بِهِ مَعَ زَوْجِها
پیامبر اکرم (ص) فرمود: زنها نباید آنچه میان آنها و شوهرشان در خلوت می‌گذرد به زن دیگری بازگو کنند. (39) (علنی کردن کارهای مخفی موجب بی حیایی و بی غیرتی فرد و جامعه می شود).
علاج هیجان جنسی
اِذْ نَظَرَ اَحَدُکُمْ اِلی امْرأهٍ تُعْجِبُهُ فَلْیُلامِسْ اَهْلَهُ فَأنَّما هِیَ امْرَأهٌ کَامْرَأهٍ.
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: هر گاه مردی در اثر نگاه به زنی، خوشش آمد با همسرش همبستر شود، همانا زن مانند زن است (40) (گر چه نگاه او ناشایست و حرام است).

جمع بندی و نتیجه گیری
 

جمع بندی و نتیجه بحث ما پیرامون روابط جنسی در ازدواج ما را به این مطلب سوق می‌دهد که توجه به مسائل (جنسی در ازدواج باعث استحلام بیشتر محیط خانواده و در نتیجه محیط جامعه خواهد شد؛ مد نظر قراردادن چیزهای جزئی که به چشم نمی‌آیدو حتی فراموش می‌شود از جمله مسائل و ابعاد مختلف روابط جنسی با توجّه به احکام و روایات وارده از ائمه معصومین علیهما السلام که الگوی رفتاری و گفتاری ما هستند. ما را در حرکت به سوی کمال یاری خواهد کرد. استفاده از لذّتهای حلال و شرعی توجه به اینکه آمیزش یک نیاز است و نه یک هوس، از طرفی آمیزش را امر مقدّس دانستن به صورتی که برای آن در حالت حلال ثواب واقع می‌شود، آمیزش را امر منطقی و عقلانیّت را در آن جاری کردن و نظم و بهداشت در روابط جنسی بصورتی که کثرت آمیزش باعث ضرر به بدن خواهد بود و دیگر مسائل قابل بحث همه و همه ما را به این مطلب می‌رساند که اسلام دین کامل و جامع است و از کوچکترین تا بزرگترین مسائل فردی و اجتماعی در آن قابل بحث و دارای جواب قانع کننده خواهد بود. در پایان توفیق حق تعالی را برای خود و همه کسانی که در مسیر روشنگری دینی قدم بر می‌دارند را خواستارم.
منابع تحقیق :
1- قرآن
2- بحار: مجلسی- محمدباقر – بیروت – داراحیاه التراث العربی – بیروت لبنان- 1403ق
3- خورشید معرفت، ج 1 موسوی غروی – محمدجواد- انتشارات جاوید - بی‌جا- بی‌تا
4- سفینه البحار – عباس قمی (بی جا) دارالاسوه الطباعه و النشر- 1414ق
5- فروع کافی - کلینی- محمدبن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی – تهران – دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا
6- کافی – کلینی- محمدبن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی – تهران – دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا
7- لئالی الاخبار- محمدنبی التویسره نی- تهران – جهان – 1371 شمسی
8- میزان الحکمه/ ج7/ باب فساد قم- حوزه علمیه قم- دفتر تبلیغات اسلامی – مرکز انتشارات 1369
9- وسائل: محمدبن الحسن الحرالعاملی: تهران/ اسلامیه/ 1367

پی نوشت ها :
 

1- سوره روم/ آیه 21
2 - سوره روم، آیه 21
3 - خورشید معرفت، ج 1 و میزان الحکمه؛ ج 7، باب فساد.
4 - وسائل ج 14 ص 82 و 83.
5 - وسائل ج 14 ص 73.
6 - وسائل ج 14 ص 73
7 - وسائل ج 14 ص 117 و 112.
8 - همان
9 - وسائل ج 14 ص 117 و 112.
10 - وسائل ج 14 ص 14 و 126.
11 - وسائل ج 14 ص 14 و 126.
12 - سفینه البحار ج 1 باب جمع.
13 - سفینه البحار ج 1 باب جمع.
14 - همان
15 - وسائل ج 14 ص 191 و 96.
16 - وسائل ج 14 ص 191 و 96.
17 - وسائل ج 14 ص 96 و 91.
18 - وسائل ج 14 ص 96 و 91.
19 - وسائل ج 14 ص 107 و 95 و 100.
20 - وسائل ج 14 ص 107 و 95 و 100.
21 - وسائل ج 14 ص 107 و 95 و 100.
22 - وسائل ج 14 ص 188 و 120.
23 - وسائل ج 14 ص 188 و 120.
24 - وسائل ج 14 ص 180 و 96.
25 - وسائل ج 14 ص 180 و 96.
26 - وسائل ج 14 ص 180 و 96.
27 - بحار ص 100 ص 295 ص 220
28 - فروع کافی ج 5 ص 499 و 500
29 - فروع کافی ج 5 ص 499 و 500
30 - بحار ص 100 ص 295 ص 220
31 - وسائل ج 15 ص 106 و 178.
32 - وسائل ج 15 ص 106 و 178.
33 - وسائل ج 15 ص 75.
34 - وسائل ج 14 ص 87 و 93.
35 - وسائل ج 14 ص 87 و 93.
36 - وسائل ج 14 ص 94 و 95 و 101.
37 - وسائل ج 1، ص 569.
38 - سفینه البحار باب زنی و تتمه المنتهی ص 227.
39 - وسائل ج 14 ص 154.
40 - وسائل ج 14 ص 73.
 

/ن