اوقات فراغت از نگاه دین
چکیده
یکی از مسایلی که همواره نسبت به آن تاکید ویژه ای شده است موضوع زمان و نحوه گذراندن آن است. زمان مساله ای است غیرقابل برگشت در نتیجه هر فرد در زندگی خود باید تلاش کند که از این فرصت به بهترین نحو استفاده کند حتی اگر این فرصت در گستره اوقات فراغت قرار گیرد.
دین مبین اسلام حتی برای مساله اوقات فراغت نیز مداقه ویژه ای داشته و معتقد است که این زمان باید به بهترین شکل سپری شود و در این راستا راهکارهایی نیز ارایه کرده است.
تعداد کلمات 1585/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه
یکی از مسایلی که همواره نسبت به آن تاکید ویژه ای شده است موضوع زمان و نحوه گذراندن آن است. زمان مساله ای است غیرقابل برگشت در نتیجه هر فرد در زندگی خود باید تلاش کند که از این فرصت به بهترین نحو استفاده کند حتی اگر این فرصت در گستره اوقات فراغت قرار گیرد.
دین مبین اسلام حتی برای مساله اوقات فراغت نیز مداقه ویژه ای داشته و معتقد است که این زمان باید به بهترین شکل سپری شود و در این راستا راهکارهایی نیز ارایه کرده است.
تعداد کلمات 1585/ تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه
نویسنده: طاهره موسوی
فراغت یعنی...
هر کدوم از فرهنگ لغت‌ها رو که باز کنید، فراغت رو این‌طوری معنا کردن:
فراغت؛ یعنی «آسودگی»، «آسایش»، «آسوده شدن از کار»، «آزاد بودن از کار روزانه».
روان‌شناسا اوقات فراغت رو، زمانی می‌دونن که کارهای ضروری یا وظایفمون رو انجام دادیم و می‌خوایم به فعالیت شادی‌آور و مورد علاقه‌مون بپردازیم، تا خستگی کارهای روزانه از تنمون بیرون بیاد و با روحیه بهتر و نیروی بیشتری به بقیه کارمون ادامه بدیم.
برنامه‌های هر فرد و گروهی در اوقات فراغت، متفاوته، مثلاً فعالیت‌های کودک با پیر یا با جوون و ... در هنگام فراغتشون با هم فرق دارن. بنابراین هرکسی برای اوقات فراغتش یه برنامه‌ای داره که به سلیقه، نیازهای روحی و روانی، سن و توانایی مالی فرد بستگی داره.
افزایش اوقات فراغت با گذشت زمان
با پیشرفت علم و صنعت و تکنولوژی و ساخت دستگاه‌ها و ماشین‌های متفاوت، روز به روز، وقت‌های بیکاری و فراغت ما بیشتر می‌شه؛ چون دیگه مثل گذشته مجبور نیستیم بیشتر وقتمون رو صرف کارهای زمان‌بر بکنیم. حدود ده بیست سال پیش اگه کسی می‌خواست نامه‌ای برای کسی بفرسته، باید نامه‌رو پست می‌کرد؛ حتی اگه با پست سفارشی می‌فرستاد، یکی دو روز طول می‌کشید تا به دست گیرنده برسه. ولی حالا می‌تونیم با پست الکترونیک، در کمتر از چند دقیقه، به هر کجای دنیا که بخوایم نامه بفرستیم. نمونه‌های دیگه مثل این هم زیاده. پس حالا که وقت‌های آزادمون خیلی بیشتر از گذشته شده، بهتره یه برنامه‌ریزی خیلی مناسب برای این اوقات داشته باشیم، تا خدای ناکرده ضرر نکنیم.
اهمیت اوقات فراغت
اوقات فراغت، لحظه‌هایی ارزشمند از عمر انسان هستن که بندگان مؤمن در این اوقات، با خدا راز و نیاز می‌کنن و توشه‌ای برای آخرتشون بر می‌دارن.
عالمان در اوقات فراغتشون، به تفکر و تأمل و مطالعه مشغول می‌شن، و هنرمندان به آفرینش کارهای هنری؛ مخترعین هم به نوآوری و اختراع می‌پردازن. اوقات فراغت برای کسانی که هیچ برنامه‌ای برای این لحظه‌ها ندارن، بسیار خسته‌کننده است. کسانی که از این اوقات فراغت استفاده‌ای نمی‌کنن، فرصت دستیابی به حکمت و معرفت رو از دست می‌دن و تخصص و مهارت در عرصه فلسفه، سیاست، هنر، ادبیات، موسیقی و معرفت از آنِ کسانیه که با برنامه‌ای صحیح، در اوقات فراغتشون به یاد گرفتن این مهارت‌ها و دانش‌ها پرداختن. البته منظور ما از اوقات فراغت در اینجا به معنایی که گفتیم، یعنی «آسوده شدن از کار» و... نیست؛ چراکه در این هنگام، بهتره آدم به استراحت و تفریح و... بپردازه. بلکه منظور ما از فراغت در اینجا، یعنی آنکه، شخص، نه بیماره، نه مشکل خاصی داره، نه مانعی بر سر راهشه، بلکه از همه اینها فراغت داره، و بدین‌گونه فرصت‌هایی کافی و ناب در اختیارشه.
به عقیده دانشمندا و جامعه‌شناس‌ها، موجودیت و اصالت فرهنگ هر جامعه، بر پایه فرصت‌ها و اوقات فراغت افراد اون جامعه پی‌ریزی شده. از طرف دیگه، چگونه سپری شدن اوقات فراغت افراد هر جامعه، تا حد زیادی، مُعَرِّف ویژگی‌های فرهنگی اون جامعه یا در واقع آینه فرهنگ جامعه است. تاگور، شاعر معروف هندی، معتقدِ که تمدن‌های انسانی، سرمایه‌های جاویدانی هستن که از کاشت، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی شدن.
عالمان در اوقات فراغتشون، به تفکر و تأمل و مطالعه مشغول می‌شن، و هنرمندان به آفرینش کارهای هنری؛ مخترعین هم به نوآوری و اختراع می‌پردازن. اوقات فراغت برای کسانی که هیچ برنامه‌ای برای این لحظه‌ها ندارن، بسیار خسته‌کننده است. کسانی که از این اوقات فراغت استفاده‌ای نمی‌کنن، فرصت دستیابی به حکمت و معرفت رو از دست می‌دن و تخصص و مهارت در عرصه فلسفه، سیاست، هنر، ادبیات، موسیقی و معرفت از آنِ کسانیه که با برنامه‌ای صحیح، در اوقات فراغتشون به یاد گرفتن این مهارت‌ها و دانش‌ها پرداختن. البته منظور ما از اوقات فراغت در اینجا به معنایی که گفتیم، یعنی «آسوده شدن از کار» و... نیست؛ چراکه در این هنگام، بهتره آدم به استراحت و تفریح و... بپردازه. بلکه منظور ما از فراغت در اینجا، یعنی آنکه، شخص، نه بیماره، نه مشکل خاصی داره، نه مانعی بر سر راهشه، بلکه از همه اینها فراغت داره، و بدین‌گونه فرصت‌هایی کافی و ناب در اختیارشه.
به عقیده دانشمندا و جامعه‌شناس‌ها، موجودیت و اصالت فرهنگ هر جامعه، بر پایه فرصت‌ها و اوقات فراغت افراد اون جامعه پی‌ریزی شده. از طرف دیگه، چگونه سپری شدن اوقات فراغت افراد هر جامعه، تا حد زیادی، مُعَرِّف ویژگی‌های فرهنگی اون جامعه یا در واقع آینه فرهنگ جامعه است. تاگور، شاعر معروف هندی، معتقدِ که تمدن‌های انسانی، سرمایه‌های جاویدانی هستن که از کاشت، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی شدن.
نحوه گذراندن اوقات فراغت
برخی کارشناس‌ها معتقدن که افراد با توجه به شیوه سپری کردن اوقات فراغتشون، چند دسته می‌شن:
1. دسته اول: کسانی هستن که از کار و فعالیت روزانه‌شون خیلی خسته می‌شن و در اوقات فراغتشون، هیچ کار مفیدی انجام نمی‌دن و تمام وقتشون رو به بیکاری می‌گذرونن یا به رؤیاهاشون فکر می‌کنن.
2. دسته دوم: کسانی هستن که خیلی فعالن و دوست دارن از اوقات فراغتشون لذت ببرن و این فرصت رو صرف بازی، تفریح، هیجان و خوش گذرونی می‌کنن.
3. دسته سوم: این افراد در اوقات فراغتشون، به سرگرمی‌ها و کارهای خاص، غیر از کارهای روزانه می‌پردازن.
4. دسته چهارم: این گروه، از اوقات فراغتشون برای پیشرفت در رشته‌های مورد علاقه‌شون استفاده می‌کنن و در رشته‌های: علمی، هنری، ورزشی، فنی و حرفه‌ای و... آموزش می‌بینن تا استعدادهاشون رو شکوفا کنن و احساس موفقیت بیشتری داشته باشن.
دسته آخر: انسان‌های خیرخواه و مؤمنی هستن که اوقات فراغتشون رو به کمک به دیگران اختصاص می‌دن و سعی می‌کنن مشکلات اطرافیانشون رو حل کنن و در یه جمله، به خلق خدا خدمت می‌کنن.
تا توانی به جهان، خدمتِ محتاجان کن
به دَمی، یا درمی، یا قدمی، یا قلمی
چقدر خوب می‌شد اگه همه ما بخشی از اوقات فراغتمون رو به کمک به دیگران اختصاص می‌دادیم. در این صورت، خیلی از مشکلات خودمون و دیگران حل می‌شد.
1. دسته اول: کسانی هستن که از کار و فعالیت روزانه‌شون خیلی خسته می‌شن و در اوقات فراغتشون، هیچ کار مفیدی انجام نمی‌دن و تمام وقتشون رو به بیکاری می‌گذرونن یا به رؤیاهاشون فکر می‌کنن.
2. دسته دوم: کسانی هستن که خیلی فعالن و دوست دارن از اوقات فراغتشون لذت ببرن و این فرصت رو صرف بازی، تفریح، هیجان و خوش گذرونی می‌کنن.
3. دسته سوم: این افراد در اوقات فراغتشون، به سرگرمی‌ها و کارهای خاص، غیر از کارهای روزانه می‌پردازن.
4. دسته چهارم: این گروه، از اوقات فراغتشون برای پیشرفت در رشته‌های مورد علاقه‌شون استفاده می‌کنن و در رشته‌های: علمی، هنری، ورزشی، فنی و حرفه‌ای و... آموزش می‌بینن تا استعدادهاشون رو شکوفا کنن و احساس موفقیت بیشتری داشته باشن.
دسته آخر: انسان‌های خیرخواه و مؤمنی هستن که اوقات فراغتشون رو به کمک به دیگران اختصاص می‌دن و سعی می‌کنن مشکلات اطرافیانشون رو حل کنن و در یه جمله، به خلق خدا خدمت می‌کنن.
تا توانی به جهان، خدمتِ محتاجان کن
به دَمی، یا درمی، یا قدمی، یا قلمی
چقدر خوب می‌شد اگه همه ما بخشی از اوقات فراغتمون رو به کمک به دیگران اختصاص می‌دادیم. در این صورت، خیلی از مشکلات خودمون و دیگران حل می‌شد.
اوقات فراغت از دیدگاه قرآن و احادیث
ائمه اطهار علیهم السلام هم برای گذراندن اوقات شبانه‌روز، سفارش‌هایی کردن. امام رضا علیه السلام در این‌باره می‌فرماید:
اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی را برای مناجات و ارتباط با معبود قرار دهید. ساعتی را به امرار معاش و کسب روزی اختصاص دهید، و ساعتی را برای ارتباط و معاشرت با برادران و افراد مورد اعتمادتان صرف کنید.[یعنی کسانی که کژی‌ها و عیوبتان را به شما تذکر می‌دهند و در باطن به شما علاقمند هستند] و ساعتی را هم برای لذت بردن از امور حلال و غیر حرام خالی نگه دارید. [اوقات فراغت] با بهره گرفتن از بخش چهارم این اوقات است که می‌توانید از سه بخش دیگر، بهره لازم را ببرید.(1)
اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کنید: ساعتی را برای مناجات و ارتباط با معبود قرار دهید. ساعتی را به امرار معاش و کسب روزی اختصاص دهید، و ساعتی را برای ارتباط و معاشرت با برادران و افراد مورد اعتمادتان صرف کنید.[یعنی کسانی که کژی‌ها و عیوبتان را به شما تذکر می‌دهند و در باطن به شما علاقمند هستند] و ساعتی را هم برای لذت بردن از امور حلال و غیر حرام خالی نگه دارید. [اوقات فراغت] با بهره گرفتن از بخش چهارم این اوقات است که می‌توانید از سه بخش دیگر، بهره لازم را ببرید.(1)
بیشتر بخوانید: نیم‌نگاهى به اوقات فراغت؛ زمینه‌ها و راه‌کارها
نمونه هایی برای گذراندن فراغت
1.بازی و تفریح
پیامبرخدا می‌فرماید: به تفریح و بازی بپردازید؛ زیرا من دوست ندارم در دین شما سخت‌گیری دیده شود.(2)
همون‌طور که قبلاً گفتیم در زمان فراغت می‌تونیم براساس علاقه‌مون، به هر کاری که دوست داریم مشغول بشیم، حتی می‌تونیم با تفریح و بازی وقت فراغتمون رو سپری کنیم؛ چون تفریح یکی از نیازهای طبیعی انسان در تمام عمر؛ در کودکی در قالب بازی‌های کودکانه است و در بزرگ‌سالی، با توجه به شرایط اجتماعی و خانوادگی و علاقه هر شخص، تعریف می‌شه. اما نباید تمام وقتمون رو صرف تفریح و خوش‌گذرونی کنیم؛ چون افراط در هرکاری ناپسند و اشتباهه.
پیامبرخدا می‌فرماید: به تفریح و بازی بپردازید؛ زیرا من دوست ندارم در دین شما سخت‌گیری دیده شود.(2)
همون‌طور که قبلاً گفتیم در زمان فراغت می‌تونیم براساس علاقه‌مون، به هر کاری که دوست داریم مشغول بشیم، حتی می‌تونیم با تفریح و بازی وقت فراغتمون رو سپری کنیم؛ چون تفریح یکی از نیازهای طبیعی انسان در تمام عمر؛ در کودکی در قالب بازی‌های کودکانه است و در بزرگ‌سالی، با توجه به شرایط اجتماعی و خانوادگی و علاقه هر شخص، تعریف می‌شه. اما نباید تمام وقتمون رو صرف تفریح و خوش‌گذرونی کنیم؛ چون افراط در هرکاری ناپسند و اشتباهه.
2.عبادت و بندگی خدا
ما مسلمونا عمرمونو فرصتی از طرف خدا می‌دونیم و معتقدیم که هدف تمام هستی، قرب الی الله است. بنابراین بهتره که بخشی از اوقات فراغتمون رو در مسیر تعالی و کسب رضایت خدا و قرب الهی صرف کنیم. در این صورت، اوقات فراغت ما به فراغتی شیرین و پربار تبدیل می‌شه.
از بهترین اعمال در زمان فراغت، عبادت برای خداوندِ، همون‌طور که در قرآن کریم آمده است: «پس چون فراغت یافتی، به طاعت در کوش و با اشتیاق به‌سوی پروردگارت روی آور». (انشراح: 7 و 8)
خداوند سبحان در حدیث قدسی می‌فرماید: «خود را به بندگی من مشغول ساز تا سینه‌ات را از بی‌نیازی پر سازم و تهی‌دستی‌ات را برطرف کنم و اگر چنین نکنی، دلت را به کارهای مختلف مشغول می‌سازم و نیازت را برآورده نمی‌کنم».(3)
امام علی علیه السلام هم درباره فراغت اولیای خدا می‌فرماید: «شب‌زنده‌داری با یاد خدا، فرصتی است برای افراد سعادتمند، و تفریح و آسایشی است برای اولیای خدا».(4)
از بهترین اعمال در زمان فراغت، عبادت برای خداوندِ، همون‌طور که در قرآن کریم آمده است: «پس چون فراغت یافتی، به طاعت در کوش و با اشتیاق به‌سوی پروردگارت روی آور». (انشراح: 7 و 8)
خداوند سبحان در حدیث قدسی می‌فرماید: «خود را به بندگی من مشغول ساز تا سینه‌ات را از بی‌نیازی پر سازم و تهی‌دستی‌ات را برطرف کنم و اگر چنین نکنی، دلت را به کارهای مختلف مشغول می‌سازم و نیازت را برآورده نمی‌کنم».(3)
امام علی علیه السلام هم درباره فراغت اولیای خدا می‌فرماید: «شب‌زنده‌داری با یاد خدا، فرصتی است برای افراد سعادتمند، و تفریح و آسایشی است برای اولیای خدا».(4)
3. حسابرسی اعمال
از کارهای دیگه‌ای که در اوقات فراغت توصیه شده، حسابرسیِ اعمال و تفکر درباره هدف هستی و آخرت است.
امام علی علیه السلام در این‌باره می‌فرماید: «چقدر شایسته است که انسان در ساعتی از زندگی خود، از مشغولیت‌های زندگی چشم بپوشد و به حساب نفس خود برسد و در آنچه روز و شب به دست آورده یا از کف داده، اندیشه کند».(5)
در روایتی از امام صادق علیه السلام هم آمده است که فرمود: «اف بر مسلمانی که برای کار دین خویش و پرس‌و جو درباره آن، [دست‌کم] روز جمعه هر هفته، خود را از [کارهای دیگر] فارغ نمی‌سازد».(6)
امام علی علیه السلام در این‌باره می‌فرماید: «چقدر شایسته است که انسان در ساعتی از زندگی خود، از مشغولیت‌های زندگی چشم بپوشد و به حساب نفس خود برسد و در آنچه روز و شب به دست آورده یا از کف داده، اندیشه کند».(5)
در روایتی از امام صادق علیه السلام هم آمده است که فرمود: «اف بر مسلمانی که برای کار دین خویش و پرس‌و جو درباره آن، [دست‌کم] روز جمعه هر هفته، خود را از [کارهای دیگر] فارغ نمی‌سازد».(6)
4. ورزش
دین اسلام، همون‌قدر که به روح توجه کرده، به جسم هم اهمیت داده است. پیشوای سوم شیعیان، امام حسین علیه السلام می‌فرماید: «در تمام عمر، در سایه تندرستی، به انجام کارهای شایسته اقدام کنید».(7)
می‌توان با ورزش کردن، جسم سالمی داشته باشیم و به دنبال آن اعمال شایسته انجام دهیم. توجه به این نکته هم لازمه که اگر اوقات فراغتمون همراه با بیکاری باشه و برای این لحظه‌ها، برنامه‌ریزی عاقلانه‌ای نداشته باشیم، شیطان برای این لحظه‌های حساس و ارزشمند برنامه‌ریزی می‌کنه. همون‌طور که حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «همراه با بیکاری، تمایل به خواسته‌های شیطانی حاصل می‌شود».(8)
می‌توان با ورزش کردن، جسم سالمی داشته باشیم و به دنبال آن اعمال شایسته انجام دهیم. توجه به این نکته هم لازمه که اگر اوقات فراغتمون همراه با بیکاری باشه و برای این لحظه‌ها، برنامه‌ریزی عاقلانه‌ای نداشته باشیم، شیطان برای این لحظه‌های حساس و ارزشمند برنامه‌ریزی می‌کنه. همون‌طور که حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «همراه با بیکاری، تمایل به خواسته‌های شیطانی حاصل می‌شود».(8)
اوقات فراغت، تهدید یا فرصت؟
براساس پژوهش‌های کارشناسان، با برنامه‌ریزی درست برای گذراندن اوقات فراغت، این اوقات به فرصت‌هایی پربار برای انسان تبدیل می‌شه که مزیت‌هایی به دنبال داره، از جمله:
1. استعدادهای افراد رو شکوفا می‌کنه.
2. بهداشت روحی و روانی رو تأمین می‌کنه؛ چون کار کردن بدون هیچ‌وقت آزاد، خستگی ذهنی و جسمی افراد رو به دنبال داره و به‌تدریج باعث می‌شه فرد، شادابیش، رو از دست بده.
3. باعث اصلاح رفتار می‌شه. مثلاً دانشجوها، موقع امتحان به دلیل اضطرابی که دارن، خیلی بداخلاق و پرخاشگر می‌شن. اما همین‌که مشغله‌شون کمتر می‌شه و یه کم تفریح می‌کنن، رفتارشون به حالت عادی برمی‌گرده.
بنابراین، اوقات فراغت، مناسب‌ترین زمینه برای اصلاح خیلی از اختلال‌های رفتاری، پرخاشگری، افسردگی، کم‌رویی و ... است.
4. یکی از عوامل خودباوری و پیشرفت افراد در زمینه‌های مختلف به شمار می‌یاد.
5. برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از این نعمت بزرگ؛ سبب لذت بردن از زندگی و آرامش خاطر می‌شه.
و خیلی موارد دیگه.
به قول حافظ: «هر وقتِ خوش که دست دهد مغتنم شمار.» پس سعی کنیم از این فرصت‌ها بهترین بهره‌رو ببریم. چون به فرمایش حضرت علی علیه السلام : «فرصت‌ها زود می‌روند و دیر باز‌می‌گردند».(9)
1. استعدادهای افراد رو شکوفا می‌کنه.
2. بهداشت روحی و روانی رو تأمین می‌کنه؛ چون کار کردن بدون هیچ‌وقت آزاد، خستگی ذهنی و جسمی افراد رو به دنبال داره و به‌تدریج باعث می‌شه فرد، شادابیش، رو از دست بده.
3. باعث اصلاح رفتار می‌شه. مثلاً دانشجوها، موقع امتحان به دلیل اضطرابی که دارن، خیلی بداخلاق و پرخاشگر می‌شن. اما همین‌که مشغله‌شون کمتر می‌شه و یه کم تفریح می‌کنن، رفتارشون به حالت عادی برمی‌گرده.
بنابراین، اوقات فراغت، مناسب‌ترین زمینه برای اصلاح خیلی از اختلال‌های رفتاری، پرخاشگری، افسردگی، کم‌رویی و ... است.
4. یکی از عوامل خودباوری و پیشرفت افراد در زمینه‌های مختلف به شمار می‌یاد.
5. برنامه‌ریزی صحیح برای استفاده از این نعمت بزرگ؛ سبب لذت بردن از زندگی و آرامش خاطر می‌شه.
و خیلی موارد دیگه.
به قول حافظ: «هر وقتِ خوش که دست دهد مغتنم شمار.» پس سعی کنیم از این فرصت‌ها بهترین بهره‌رو ببریم. چون به فرمایش حضرت علی علیه السلام : «فرصت‌ها زود می‌روند و دیر باز‌می‌گردند».(9)
نمایش پی نوشت ها:
1 ـ بحارالانوار ، ج 78 ، ص 319 .
2 ـ محمد محمدی ری شهری ، میزان الحکمه ، ج 4 ، ص 2804.
3 ـ سنن ابن ماجه ، ج 2 ، ص 1376.
4 ـ عبدالواحد تمیمی آمدی ، غرر الحکم و درر الکلم ، ح 5642.
5 ـ همان ، ح 9684.
6 ـ شیخ صدوق ، الخصال ، ص 393 .
7 ـ حسن بن علی بن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، ص 239.
8 ـ غرر الحکم و درر الکلم ، ح 9743 .
9 ـ بحارالانوار ، ج 78 ، ص 112.
