نقش احزاب در سياست پس از انقلاب اسلامي
نويسنده:کمال اکبري
احزاب و گروه هاي سياسي در تأثيرگزاري بر قدرت و ايفاي نقش در عرصه سياسي -اجتماعي در نظام هاي مردم سالار داراي جايگاه مهمي هستند. بررسي اين مسئله در جمهوري اسلامي ايران و پس از سه دهه فعاليت پرفراز و نشيب احزاب ضروري به نظر مي رسد. از اين رو، در اين نوشتار به نقش و کارکرد احزاب در چهار عنوان؛ از قبيل، دوره هاي آنارشيسم حزبي، انفعال و محدوديت، قاعده مندي و تثبيت،شکوفايي و افکارسازي پرداخته شده و تحليلي از نقش آنها در سياست ارائه شده است.
واژه هاي کليدي: احزاب سياسي، آنارشيسم، قاعده مندي، نخبگان سياسي.
مدني و نقش احزاب به عنوان يکي از نهادهاي مدني در پيکره سياسي جامعه، امري ضروري به نظر مي رسد. وقوع انقلاب اسلامي ايران در سال 1357 سرآغازي بر حضور گسترده احزاب در عرصه ي سياسي ايران بود؛ به گونه اي که بلافاصله پس از انقلاب اسلامي، صدها حزب، گروه و انجمن تشکيل شد . وقوع چنين وضعيتي به دليل دوران طولاني اختناق سياسي، امري عادي بود، اما در عين حال، وضعيت جديد نيز به دور ازآسيب نبود و مي توانست مشکلات زيادي را براي جامعه جديد و نظام نوپاي ايران به وجود آورد . علاوه بر اين که در وضعيت جديد، هنوز نهادهاي اجرايي و تقنيني تشکيل نشده و هنوز نهادمندي سياسي در کشور رخ نداده بود . به همين دليل، احزاب و گروه هاي
تشکل يافته، داراي قاعده مندي نبوده و فاقد شناسنامه، شفافيت، برنامه رسمي و مرامنامه ثبت شده بودند . گرچه نهادهاي نظام از سال 58 شکل گرفت و برخي از نقايص موجود را جواب گو بود، اما تکثر شديد احزاب و رشد بي برنامه آنها در اثر تحولات انقلابي و رها شدن نيروهاي اجتماعي و سياسي به راحتي کنترل پذير نبود. با توجه به اين که ماهيت احزاب، يافتن راه حل براي نفوذ در قدرت است، در سال هاي بعد نيز شاهد حضور احزاب درقدرت و تأثيرگذاري بر سياست بوديم و در دوران هاي مختلف، نقش هاي متفاوتي را پذيرفتند. اين نوشتار در پي آن است که به نقش احزاب در سياست پس از انقلاب اسلامي پرداخته و ميزان ايفاي نقش آنها را بررسي کند . البته منظور از حزب در اين نوشتار،مجموعه تشکل ها و گروه هاي سياسي است؛ اگرچه ساختار و کارکرد حزب در غرب را نيزنداشته باشد.
لاپالومبارا و واينر، چهار خصوصيت را در رابطه با حزب مورد توجه قرار داده اند:
-داراي سازماني مستمر و بادوام باشد و بتواند در فقدان بنيان گذارانش نيز به حيات تشکلاتي خود ادامه دهد؛
-داراي شعبه هاي محلي باشد و سازمان حزب در سطح کشور گسترده باشد؛
-رهبرانش در صدد به دست گرفتن قدرت باشند و بخواهند علاوه بر تأثيرگذاري برنحوه اجراي قدرت، خود نيز در آن مشارکت مستقيم داشته باشند؛
-درصدد گسترش پايگاه مردمي خود باشند و بکوشند بر تعداد رأي دهندگان وهوادارانش بيفزايند.
پس مي توان در تعريف حزب به عنوان يک تشکل هدف مند و مؤثر، از سويي به کارکرد و از طرف ديگر به اهداف آنها نگريست و نهايتاً نحوه شکل گيري آنها و نيز بادوام و موقتي بودنشان را مورد توجه قرار داد.
کينگ مرتن، دو دسته کارکرد آشکار و پنهان را براي احزاب در نظر مي گيرد و کارکردهاي آشکار آن را شکل دادن به افکار عمومي، معرفي نامزدها در انتخابات، و سازمان دادن به انتخاب شوندگان و اعمال نفوذ بر آنها مي داند و کارکردهاي پنهان حزب را در «برقراري پيوند رواني و مادي بين فرد و سيستم سياسي » و «جذب افراد جديد »،«مديريت منازعه »مي داند.(9) نقيب زاده در کتاب حزب سياسي و عملکرد آن در جوامع امروز ، (10) دو دسته کارويژه ي انتخاباتي و آموزشي براي احزاب قائل است که کارويژه هاي انتخاباتي حزب عبارتند از: شکل دادن به افکار عمومي : احزاب سياسي از طريق ارائه اطلاعات و شکل دادن به افکارعمومي، افراد را وادار به مشارکت به نفع کانديداهاي طرف دار خود مي کنند و از اين طريق در جهت کسب قدرت سياسي قدم برمي دارند. گزينش نامزدها : با توجه به اين که فعاليت حزبي و بودن افراد در درون احزاب سياسي، آموزش عملي سياست است، احزاب، ضمن معرفي افرادي به عنوان کانديدا در انتخابات، کارکرد ديگر خود را در مشخص کردن افراد مورد اعتماد خود به نمايش مي گذارند.
اما کارويژه هاي آموزشي احزاب عبارتند از:
اطلاع رساني : اين عمل به منظور تأييد تصميمات دولت و يا نقد و نفي تصميمات دولت انجام مي گيرد که عمل تأييد، معمولاً در نظام هاي يک حزبي و عمل نقد درنظام هاي چند حزبي انجام مي گيرد.
آموزش توده ها براي مشارکت سياسي : اين کارکرد احزاب از مهم ترين فعاليت ها محسوب مي شود که علاوه بر فعالان درون احزاب، مي تواند توده هاي غير عضو را نيز با آموزش هايي درگير کرده و در زمان انتخابات، مردم را به سمت شرکت فعال بکشاند.
جامعه پذيري : اگر يکي از مهم ترين وظايف دولت ها را جامعه پذير کردن افراد و انتقال مفاهيم بدانيم، احزاب نيز مي توانند اين کارکرد را به نحو مؤثري انجام دهند و در سطوح مختلف فردي، گروهي و جمعي به اين مهم دست بزنند.
آلموند درکتاب «سياست تطبيقي »،از ديگر کار ويژه هاي حزب را ، «نظارت يا نفوذ درارگان هاي قدرت »و«پيوند و تجميع منافع » مي دانند که اين دو کارکرد، بسيار اساسي به نظر مي رسد؛ زيرا نظام سياسي با دو دسته ورودي،i (inputيعني فعاليت ها و تقاضاها روبه روست ،که بايد آنها را به تصميم و کنش تبديل کند؛ در نتيجه، پيوند و تنظيم خواسته ها و سپس هم آهنگ کردن تقاضاهاي پراکنده توسط احزاب انجام مي شود که نهايتاً اعمال نظر وصدور حکم قطعي توسط حکومت انجام مي گيرد.
اما آن چه در نوشتار حاضر بر روي آن تأکيد مي شود، کارکرد حزب در به دست گرفتن يعني اين که احزاب چه مقدار در سياست مي توانند دخالت کنند و در جمهوري اسلامي چه مقدار نقش داشته اند؟
از اين رو، به کارکردهاي ذيل که از تعاريف مختلف به دست آمده است، پرداخته و در رابطه با جمهوري اسلامي مورد بررسي قرار مي دهيم.
کارکرد انتخاباتي احزاب پس از انقلاب که شامل نحوه شکل دهي به افکار عمومي، گزينش نامزدها و تأثير بر منتخبان مي شود. کارکرد پيوند و تجميع منافع؛ کارکرد نظارت بر ارگان هاي قدرت.
بين سال هاي 57 تا 60 احزاب در ايران با تکثر فراوان ظهور کردند و نهايتاً هم بر اساس شرايط جنگ و تحولات ديگر، موقعيت خود را از دست دادند . در ابتداي انقلاب اسلامي، گروه ها و احزاب با اعلام انتشار نشريه و ارگان مطبوعاتي، ديدگاه هاي خود را بيان مي کردند و در اين دوره ي آشفته، کارکردهاي خود را در قالب چانه زني و فعاليت براي کسب قدرت آغاز کردند . پس از تدوين قانون اساسي و تأييد آن، مي بايست احزاب، داراي مرامنامه و اساسنامه مي شدند؛ از اين رو برخي از احزاب حذف شده و بعضي ديگر همچنان فعال بودند تا اينکه به تنازعات ميان احزاب در سال 60 مي رسيم که نهايتاً تعطيلي احزاب را در اين دوره شاهد هستيم.
احزاب، جمعيت ها، انجمن هاي سياسي و صنفي و انجمن هاي اسلامي يااقليت هاي ديني شناخته شده، آزادند؛ مشروط به اين که اصول استقلال، آزادي، وحدت ملي، موازين اسلامي و اساسي جمهوري اسلامي را نقض نکند . هيچ کس را نمي توان از شرکت در آنها منع کرد يا به شرکت در يکي از آنها مجبور ساخت. (11)
در قوانين عادي نيز مسئله احزاب و امکان آزادي فعاليت آنها مطرح شده است؛ از جمله در 14 بهمن 59 طرح قانوني احزاب به مجلس اول تقديم شده و در 18 تير 1360 به تصويب رسيد که در مجالس بعدي نيز برخي اصلاحات صورت گرفت . در نتيجه، احزاب بر اساس قوانين عادي و اعلام وزارت کشور به اخذ مجوز اقدام کردند و تاکنون بيش از 120 حزب و جمعيت سياسي از کميسيون ماده 10 احزاب، پروانه فعاليت کسب کرده اند و در عرصه هاي مختلف به فعاليت و تأثيرگذاري بر سياست مي پردازند. با توجه به مقدمات ذکر شده و وجود عرصه سياسي و قانوني آماده براي فعاليت احزاب، تعداد قابل توجهي از احزاب ابتداي انقلاب اسلامي، فعاليت خودشان را آغاز کردند و کارکردهاي مختلف و متفاوتي را از خود بر جاي گذاشتند . نقش احزاب در نظارت بر قدرت، تأمين و تجميع منافع ملي، کسب قدرت و مبارزه سياسي براي افزايش و حفظ قدرت از جمله زمينه هاي فعاليت احزاب است که در قانون اساسي و قوانين عادي جمهوري اسلامي ايران به آنها پرداخته شده است.
1360/6/7ا اشاره به اصل 26 قانون اساسي، محدوديت هاي فعاليت احزاب مشخص شده است که عبارتند از:
الف: ارتکاب افعالي که به نقض استقلال کشور منجر شود؛
ب: هرنوع ارتباط، مبادله ي اطلاعات، تباني و مواضعه با سفارتخانه ها، نمايندگي هاي ارگان هاي دولتي و احزاب کشورهاي خارجي؛
ج: دريافت هر گونه کمک مالي و تدارکاتي از بيگانگان؛
د: نقض آزادي هاي مشروع ديگران؛
ه: ايراد تهمت، افترا و شايعه پراکني؛
و: نقض وحدت ملي و ارتکاب اعمالي چون طرح ريزي براي تجزيه کشور؛
ز: تلاش براي ايجاد و تشديد اختلاف ميان صفوف ملت با استفاده از زمينه هاي متنوع فرهنگي و نژادي موجود در ايران؛
ج: نقض موازين اسلامي و اساسي جمهوري اسلامي ايران؛
ط: تبليغات ضد اسلامي و پخش کتاب و نشريات مضله؛
ي: اختفا و نگهداري و حمل اسلحه و مهمات غيرمجاز.(13)
به طورکلي، انتخابات، موقعيت هاي استثنايي را براي احزاب به وجود مي آورد و آنها را قادر مي سازد تا تأثيرگذاري خود را علني سازند.اين مسئله، آن چنان حائز اهميت است که برخي، وظايف احزاب را تنها در انتخابات خلاصه مي کنند و حزب را دستگاهي جهت کنترل و رهبري انتخابات، جهت دادن به افکارعمومي و معرفي کانديداها مي دانند. (14)البته اين نظريه، برگرفته از واقعيات جامعه آمريکاست . با در نظر گرفتن موارد ياد شده، نقش احزاب در سياست پس از انقلاب را در دوره هاي مختلف بررسي مي کنيم.
احزاب دوران انقلاب و نقش آنهاتا سال 57 فعاليت هاي حزبي زيرزميني بود، که پس از آن در قالب هاي مختلف ظهورکردند. يکي از مهم ترين کارکردهاي احزاب در اين دوره مخالفت صريح يا ضمني باحکومت سلطنتي بود . البته بايد تأکيد کنيم که حضور احزاب در عرصه سياسي از سال 56به صو رت مقابله با رژيم شاه آغاز شده بود که با پيروزي انقلاب، اين روند اوج گرفت واحزاب به نمايش نقش و کارکرد خود در عرصه سياسي برگشتند. پس از انقلاب، احزاب و گروه هاي سياسي به طور نامنظم و در عين حال با رويکردهاي افراطي در طيف هاي مختلف به وجود آمدند و به دليل نبود ابزارهاي قانون مند سازي فعاليت ها ، عمدتاً از فعاليت هاي راديکال و گاهي خشن بهره مي بردند . در اين دوره، عمدتاً چهار طيف گسترده فعاليت داشتند که عبارتند از:احزاب ليبرال؛ که شامل گروه ها و احزابي مثل حزب ايران، حزب مردم ايران، انجمن حقوقدانان ايران، نهضت آزادي، حزب جمهوري خواه خلق مسلمان مي شد. مهم ترين فصل مشترك در تفکرات و اقدامات اين طيف، علاقه مندي به غرب وتفکرات غربي و هواداري از قانون اساسي سکولار و طرف داري از حکومت غير مذهبي بود. اين طيف در ابتداي پيروزي انقلاب به دليل مشي خاصي که داشتند و حضور برخي تکنوکرات هاي دين دار در ميانشان توانستند مسئوليت دولت موقت را از سوي رهبر فقيدانقلاب اسلامي عهده دار شوند؛ از اين رو موقعيت خوبي را در جريان سياسي به دست آورند، اما به دليل عدم توفيق در همراه ساختن مردم با خود و پي گيري امور به صورت غيرانقلابي، از قدرت کنار رفتند.
احزاب و گروه هاي راديکال اسلام گرا؛ که شامل جنبش مسلمانان مبارز، سازمان مجاهدين خلق ايران، جنبش انقلابي مردم مسلمان، و سازمان اسلامي شورا مي شد. اين عده به دليل نظرات و اقدامات تند و همچنين نداشتن پايگاه علمي فقهي و فقدان پايگاه مردمي به نيروهاي معارض انقلاب تبديل شدند و بدون ايفاي نقش اساسي در سياست کنار رفتند.احزاب و گروه هاي چپ و هوادار سوسياليسم؛ اين طيف شامل سازمان فدائيان خلق،سازمان پيکار، سازمان طوفان، سازمان حکومت کمونيستي، حزب کمونيست کارگران و دهقانان ايران، سازمان انقلابي، حزب کارگران سوسياليست، سازمان کارگران مبارز، کميته مارکسيست هاي لنينيست، سازمان جوانان انقلابي و حزب توده مي شد. عمده فعالان اين طيف از ايده هاي سوسياليستي اطاعت مي کردند و الگوي آنها تحولات شوروي سابق بوده و هواداري آن کشور را بر عهده داشتند. اين گروه به دليل نداشتن پايگاه اجتماعي گسترده و رهبري قوي، امکان استمرار کار نداشتند . طيف چپ در تحولات انقلاب اسلامي از يک روش در عرصه سياسي پيروي نکردند؛ مثلاً حزب توده با نيروهاي مذهبي همنوايي کرد و در رفراندوم نظام سياسي به جمهوري اسلامي رأي داد و برخي از گروه هاي اين طيف نيزمثل سازمان چريک هاي فدايي خلق دچار شکاف دروني شد و هرگونه ابتکار عمل درعرصه سياسي را از دست داد و برخي نيروهاي آن گروه دست به اقدامات خشن درسال هاي بعد زدند و دسته هاي جوان تر نيز به نيروهاي التقاطي تبديل شدند.نيروهاي مذهبي پيرو امام خميني (رحمه).اين طيف شامل حزب جمهوري اسلامي، جامعه ؛ مدرسين حوزه علميه قم، جامعه روحانيت مبارز تهران، سازمان فجر اسلام، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، حزب توحيد و حزب الله مي شد. عمده ترين مشخصه اين طيف، اطاعت از فرامين بنيان گذار انقلاب اسلامي و طرف داري از حاکميت دين در جامعه بود . به دليل گستره فعاليت، مقبوليت عمومي و توان رهبري قوي توانستند اکثريت قريب به اتفاق مردم کشور را به سمت خود متمايل سازند و در واقع، اصلي ترين منابع و طيف کشور پس از انقلاب محسوب مي شدند که تأييد اين نکته، پيروزي هاي مکرر آنها در صحنه هاي رقابت انتخاباتي در سال هاي بعد بود؛ به گونه اي که به طيف مسلط تبديل شدند و مهم ترين نقش را در عرصه سياسي سال هايپس از انقلاب ايفا کردند.
پس از شناخت اجمالي از طيف هاي موجود، به طور مختصر به نقش آنها در سياست مي پردازيم. البته به دليل تغيير وضعيت گروه ها و تبديل شدن عمده طيف ها به سه طيف چپ، ليبرال و مذهبي، اين سه دسته را بررسي مي کنيم. نقش و کارکرد احزاب و گروه هايسياسي و يا طيف هاي مختلف سياسي در چهار عنوان ،«آنارشيسم حزبي »انفعال ومحدوديت، قاعده مندي و تثبيت»و «شکوفايي احزاب و افکارسازي »مهم ترين بخش اين مقاله است.
الف: دوره آنارشيسم حزبي
اين دوره که شامل نقش و کارکرد احزاب در دوران انقلاب (بين سال هاي 57 تا 60)مي شود، وضعيت انقلاب اسلامي به دليل تکثر گروه ها، کارکرد راديکال بسياري از آنها و اتفاقات داخلي و خارجي کشور، وضعيت ويژه اي دارد و نقش احزاب نيز در اين دوره اهميت مي يابد که به طور مختصر به آنها مي پردازيم. در اين اشارات کوتاه، تنها به بخشي از کارکردهاي احزاب و جريان ها مثل کسب قدرت و نفوذ در قدرت توجه شده و از کارکردهاي انتخاباتي احزاب و گروه ها سخن به ميان آمده است.
انتخابات اولين دوره مجلس و ناکامي ليبرال ها در کسب پيروزي، زمينه شکست هاي بعدي آنها و تا کناررفتن از قدرت به طور کامل در اول تيرماه 1360 را فراهم کرد. منظور از ليبرال، مفهوم غربي آن نيست، بلکه احزاب داراي گرايش به غرب را نيز در اين طيف آورديم.
به طور مثال، اين طيف که در انتخابات اول رياست جمهوري نتوانسته بود کانديداي مورد نظرخود را مطرح کند و پيروز شود، براي مجلس اول، قدم هاي جدي برداشت و هر کدام از گروه هاي چپ مثل پيکار، چريک هاي فدايي خلق و مجاهدين خلق، ضمن اعلام شرکت در انتخابات، آن را موقعيت ممتاز تلقي کرده و بر شرکت در انتخابات تأکيد کردندو شرکت نکردن را چپ روي کودکانه برشمردند .(22)اما اين طيف همواره به سمت جريان ليبرال گرايش داشت تا يک جريان مذهبي و نهايتاً نيز همين عملکرد در رفتارهاي آنها پيدا مي شود.
عرصه ديگر ايفاي نقش، تدوين و تصويب قانون اساسي بود که اين طيف به آن اهميت اساسي داد و بلافاصله پس از تعيين نوع نظام براي بررسي آن مبادرت کرد. نيروهاي مذهبي در اين دوره که در شوراي انقلاب، اکثريت را داشتند، با پي گيري هاي لازم، در پيش نويس قانون اساسي نقش ايفا کردند و در مسئله اختلاف طيف ها بر سر تشکيل يا عدم تشکيل مجلس مؤسسان (23) براي بررسي و تصويب قانون اساسي، نقش مناسبي در جلوگيري از دفع الوقت گروه هاي ليبرال و چپ که در انتخابات قبلي شکست خورده بودند، ايفا کرد و در آماده کردن قانون اساسي براي اعلام نظر مردم اقدام نمود .
پس ازاين مسئله انتخابات رياست جمهوري بود که نيروهاي مذهبي پس از منصرف شدن شهيد بهشتي و ديگر روحانيون مطرح از کانديدا شدن، فرد شاخصي را به طوراجماعي انتخاب نکردند و هر کدام از گروه هاي مذهبي از کانديدايي حمايت کردند که درنهايت، پيروزي براي کانديداي ليبرال ها - که حزب جمهوري اسلامي نيز حمايت کرده بود- تثبيت شد.
احزاب مذهبي با جريان غيرمذهبي وارد مبارزات اساسي در اين سال ها شده بود تا اينکه با کسب پيروزي گسترده در انتخابات مجلس اول، زمينه حذف جناح غير مذهبي را فراهم کرد. با توجه به توصيف نحوه حضور احزاب سياسي در اين مقطع مشخص مي شود که اولاً،احزاب و طيف هاي مختلف سياسي با تمام توان در عرصه سياسي اجتماعي حاضر شدند و در پي ايفاي نقش خود بودند . اقداماتي نظير ايفاي نقش در اصل نظام و رفراندوم براي تعيين نوع نظام سياسي جديد، معرفي نامزدهاي انتخاباتي، تلاش براي نفوذ در قدرت و تأثيرگذاري در عرصه هاي تقنيني و اجرايي، جذب افراد به عنوان اعضاي حاميان خود، شکل دهي به افکارعمومي از طريق مطبوعات و برگزاري ميتينگ هاي سياسي، نظارت بر کارکرد قواي اجرايي و همچنين تلاش براي نفوذ در منتخبان و پي گيري اهداف خود از طريق آنان از جمله اقداماتي بود که در همين مقطع توصيف شده احزاب انجام دادند. در مبارزه قدرت سياسي بين طرف داران حکومت اسلامي و طيف هاي مذهبي از يک سو و مخالفان حکومت اسلامي و احزاب ليبرال و غير مذهبي و چپ از طرف ديگر، احزاب اسلامي پيروزشدند و با قاطعيت تمام از طريق انتخابات متعدد، جريان ليبرال و چپ را از قدرت کنار گذاشتند. در اولين انتخابات - که انتخابات خبرگان قانون اساسي بود- همه احزاب و گروه ها و طيف هاي سياسي حضور داشتند که عمده آنها سه طيف مذهبي، چپ و ليبرال ها بودند . گروههاي اسلامي مثل حزب جمهوري اسلامي، مجاهدين انقلاب اسلامي، فدائيان امام و جامعه روحانيت مبارز تهران بودند و در ليست مشترك، نمايندگان خود را معرفي کردند.
نهضت آزادي از سوي ليبرال ها و ائتلاف چپ، شامل فدائيان خلق، پيکار و گروه هاي کوچک ديگر دراين انتخابات از 73 عضو مجلس، 60 تن به طيف مذهبي تعلق داشت و کمتر از 10 نفر از هواداران نهضت آزادي بودند.(24)
فعاليت اين دوره احزاب به دليل جوان بودن و نبود اهرم هاي قانوني مشکلاتي نيز در پي داشت. نقش احزاب در دوره ياد شده بسيار پررنگ است و بر اساس کارکردي که دارند و تأثيري که در عموم بر جاي مي گذارند، وزن و قدرت سياسي پيدا مي کنند. البته برخي معتقدند احزاب در اين دوره، چندان نقشي نداشته اند؛ چرا که وضعيت انتخاب ها به صورت فراگير يا توده اي بوده و از اين رو، احزاب، جايگاه مناسبي در نظم
بخشي سياسي نداشته است.(25) گرچه دراين دوره، احزاب، آزادانه فعاليت مي کنند؛ اما به دليل تفرقه انگيز بودن برخي
اقدامات و تهديد امنيت ملي، دادستاني کل انقلاب براي برخي مطبوعات و ارگان هاي حزبي، محدوديت هايي را اعمال کرد؛ از جمله منوط کردن ايجاد دفاتر حزبي و گروهي به اطلاع وزارت کشور، استفاده نکردن در هيچ حزب و گروهي از سلاح، مجاز نبودن احزاب به تشويق و تحريک مردم به اعتصاب و کم کاري و تحصن و موارد ديگر. (26) اين دوره که احزاب و گروه ها بدون هر گونه مجوز قانوني که با صلاحديد فرد به هر اقدامي مبادرت مي کردند، داراي مشخصاتي به شرح ذيل بود:
عمده احزاب اين دوره، فاقد تشکيلات و سازمان مناسب، اساسنامه و مرامنامه مدون بودند. و عمدتاً افراد معدودي، احزاب را راهبري مي کردند. امکان کنترل فعاليت گروه ها و احزاب اين دوره به دليل تکثر و فقدان اطلاعات مقدور نبود؛ حتي برخي از احزاب داراي شاخه نظامي نيز بودند. درگيري ها و مشاجرات خياباني احزاب با يکديگر از ديگر مشخصه هاي احزاب اين دوره بود.
ب: دوره ي انفعال و محدوديت
پس از سال 1360 تا سال 68 به دليل وقوع جنگ تحميلي و شديد شدن تهديدات امنيتي و از سوي ديگر مضر بودن برخي فعاليت هاي حزبي، و اولويت دار بودن اتمام جنگ براي همه مردم، فعاليت هاي ياد شده، تعطيل و يا بسيار کم سو شد؛ در نتيجه، در اين دوره که پس از پشت سر گذاشتن وقايع سخت سال 60 و به وجود آمدن تثبيت نظام و حاکم شدن طيف مذهبي، همچنان دغدغه اصلي مسئله جنگ بود؛ به همين دليل، احزاب از توجه نظام کنار ماندند و حتي نظام، فعاليت هاي حزبي را مانع پيشرفت امور مي دانست . از سويي نيز به دليل شکست انتخاباتي برخي از احزاب و همچنين عزل بني صدر، بسياري از گروه هاي سياسي، امکان فعاليت را نمي ديدند و در درون برخي گروه ها مثل سازمان مجاهدين اختلاف افتاد و منجر به انحلال آن ها شد. در اين سال، قانون احزاب در مجلس تصويب شد، (27 )ولي احزاب به دليل مسائل حاشيه اي و موقعيت جنگي در کشور، امکان فعاليت سياسي مناسب و تأثيرگذاري پيدا نکردند و اساساً فضاي کشور، چنين تدابيري را مي طلبيد؛ چنان که در بسياري از کشورها در صورت جنگ چنين اتفاقي مي افتد . در درون حزب جمهوري اسلامي نيز که جناحِ حاکم بود، اختلافاتي بروز کرد و اين حزب در خرداد 66 با نامه مؤسسين آن به حضرت امام تعطيل شد. جناح بندي در درون طيف هاي مذهبي به چپ و راست در اين دوره شکل گرفت و از اين رو، احزاب و گروه هاي سياسي در اين دوره از نقش کمتري در سياست برخوردار بودند.
در اين دوره بيش از آن که احزاب ديده شوند، شخصيت هاي مذهبي بر اساس نزديکي با حضرت امام (رحمه)اهميت مي يابند و انتخابات نيز با همين سنجه ها از سوي مردم مورد استقبال قرار مي گيرد؛ به طوري که مقاومت برخي از چهره هاي جناح راست (طيف راست مذهبي) در رأي اعتماد به نخست وزيري ميرحسين موسوي به مثابه مخالفت با ولايت فقيه دانسته شده و در نتيجه، باعث عدم استقبال مردم از جناح راست در انتخابات مجلس سوم شد و اکثريت مجلس سوم را جناح چپ (طيف چپ مذهبي) از آن خود کرد.
به طور کلي در اين دوره 8 ساله احزاب و گروه هاي سياسي، حضور غير فعال در عرصه سياسي جامعه دارند و تنها در زمان انتخابات، طيف بندي خاصي از سوي گروه هاي عمدتاً مذهبي تشکيل مي شود و به معرفي نامزدهاي انتخاباتي مي پردازد.
گروه هاي سياسي در اين دوره به صورت کاملاً متفق، موضع نظام را در پيشبرد جنگ دنبال مي کردند و رقابت هاي خود را در سطح به دست آوردن کرسي هاي بيشتر در مجلس و تأثير فضاي انتخاباتي در زمان انتخابات محدود مي کردند، يعني دراين دوره نيز معرفي نامزدهاي انتخاباتي و رقابت براي کسب اکثريت انجام مي شد. احزاب رسمي با اساسنامه و مرامنامه، مردم را جهت جذب و آموزش و يا ايجاد دفاتر و کار حزبي دعوت نمي کردند و کارکرد حزبي خود را منوط به ايام انتخابات کرده بودند. دراين دوره، احزابي مثل حزب جمهوري اسلامي، نقش بسيار گسترده اي در سياست اجرا مي کند؛ به گونه اي که در انتخابات رياست جمهوري و مجلس، اکثريت مردم را متمايل به خودش مي کند و حتي در دور دوم رياست جمهوري، آيت الله خامنه اي (کانديداي حزب جمهوري اسلامي ) با کسب بيش از 85 درصد آراء، حضور مقتدرانه اي در عرصه سياسي کشور بر جاي مي گذارند؛ گرچه در اين دوره از درون نيروهاي مذهبي، شکاف چپ و راست پيدا بود.
ديگر نقش احزاب در اين دوره تربيت افراد براي تصدي امور حکومتي است که مي بينيم احزاب، افرادي از درون خود را به عنوان کانديدا مطرح مي کنند و همچنين حزب حاکم، همواره از نيروهاي درون حزب و رشد يافته در آن را براي سمت هاي حساس اداره کشور برمي گزيند.
ج: دوره قاعده مندي و تثبيت
اين دوره که سال هاي ميان 68 تا 76 را در بر مي گيرد-احزاب سياسي، نقش و کارکرد مشابه دوره قبل و البته با تحرك بيشتري را پيدا مي کنند. اين دوره که به لحاظ زماني پس از دوران جنگ و شروع دوران بازسازي و سازندگي است، فضاي جديدي را براي احزاب باز مي کند و احزاب نيز کارکرد ويژه اي مي يابند . اين دوره با توجه به ويژگي هايي که دارد و تکثر عددي که از احزاب پيدا مي شود و قانون مندي که پيدامي کنند، را مي توانيم «دوران قاعده مند شدن »احزاب از سويي و همچنين«جوانه زني »احزاب از سوي ديگر بدانيم. مهم ترين کار احزاب اين دوره، حرکت به سوي قانون مند شدن و دريافت مجوزهاي قانوني فعاليت بود که از جناح چپ، مجمع روحانيون در 68/3/12،
انجمن اسلامي معلمان در فروردين 70 ، انجمن اسلامي مهندسان در مهرماه 70 ، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي در مهرماه 70 ، مجمع زنان جمهوري اسلامي در تيرماه 68 و خانه کارگر دي ماه
70 مجوزهاي خود را از وزارت کشور اخذ کردند و از جناح راست، جمعيت مؤتلفه اسلامي در آذر 69 ، کانون فارغ التحصيلان شبه قاره هند در ارديبهشت 68 ، جامعه اسلامي مهندسين در خرداد 70 و جامعه زينب در آبان 70 خود را بازسازي و براي اخذ مجوزات لازم، اقدام کردند. با توجه به وضعيت آرامش داخلي و بين المللي و وجود قانون احزاب، فعاليت احزاب زياد مي شود و با گرايش هاي مختلف به عرصه سياسي باز مي گردند که برخي به آن، عنوان « پذيرش قهري فعاليت احزب و گروه هاي سياسي »داده اند. (29 )
از ديگرنقش هاي احزاب و گروه هاي سياسي در اين دوره، شرکت در برپايي انتخابات و معرفي نامزد براي انتخابات بود که در انتخابات مجلس چهارم، جناح راست که با شعار حمايت از دولت هاشمي رفسنجاني به ميدان آمده بود -توانست اکثريت را از آن خود
کند.(30) از ديگر کارکرد هاي احزاب اين دوره، تأثيرگذاري بر سياست از طريق انتشار روزنامه و نشريه بود که از سوي هر دو جناح انجام شد؛ به گونه اي که مهم ترين ارگان مطبوعاتي جناح چپ، روزنامه سلام و جناح راست، روزنامه رسالت بود که خط مقدم مصاف رسانه اي را بر عهده داشتند و کارگزاران نيز روزنامه همشهري و ايران را منتشر کردند. در اين دوره، گرچه از فضاي جنگ فاصله گرفته شد، اما فضاي بازسازي مناطق جنگي و ضرورت همراهي طيف ها و گروه ها و نوع مديريت هاشمي رفسنجاني ، از راديکال شدن نقش احزاب جلوگيري کرد و گروه هاي فعال، کارکرد عمدتاً انتخاباتي از خود بر جاي گذاشتند. بنابراين، در اين دوره که احزاب از قاعده مندي بيشتري برخوردار شدند و تعبير ديگر، احزاب در اين دوره «شناسنامه دار »شدند-(31 )نقش هاي خود را در انتخابات به صورت پررنگ بر جاي گذاشتند و به ايجاد دفاتر حزبي و جذب اعضاي جديد و تأثير برقدرت مبادرت کردند، اما به دليل قدرت محور بودن احزاب، تنها به اندازه حضورشان در عرصه ي قدرت رسمي فعاليت مي کردند؛ به گونه اي که مجمع روحانيون مبارز پس از شکست در انتخابات مجلس سوم به صورت نااميدانه اي، حضور خود را در عرصه سياسي کاهش داد و يا حزب کارگزاران سازندگي به دليل نزديکي به قدرت و نياز طيف خاصي از جناح حاکم، فعاليت خود را آغاز کرده و گسترش داد.
البته در سال هاي پاياني دوره هاشمي رفسنجاني، فضاي تکثر حزبي و رشد مطبوعات و درنتيجه، اعلام وجود نگرش هاي مختلف و حتي گاه متعارض و متضاد، زمينه جديدي براي شکل گيري جديد احزاب و ايفاي نقش حزبي به وجود آورد که انتخابات مجلس پنجم شوراي اسلامي در همين راستا قابل تفسيراست. در دوره دوم رياست جمهوري هاشمي رفسنجاني، دوره تکثر رويکرد حزبي و انشعابات بود و گروه ها و جريانات مستقل و يا نيمه مستقلي پديد آمدند و در قالب هاي سياسي و سياسي - فرهنگي به تأثيرگذاري در حوزه هاي سياسي-اجتماعي پرداختند . در سال 72« انصار حزب الله » به صورت مستقل از دو جناح به وجود آمد .(گرچه چند سال بعد به جناح راست گرايش پيدا کرد).« جمعيت دفاع از ارزشها »در سال 74 توسط محمدي ري شهري با هدف اصول گرايي و ارزش محوري و بدون وابستگي به جناحي خاص به وجود آمد(32) که به سهم خود، نقش مهمي در معرفي نامزدهاي انتخاباتي مجلس پنجم رياست جمهوري سال 76 ، و همچنين نقد قدرت و پي گيري منافع نظام ايفا کرد. در نتيجه، در اين دوره، احزاب و گروه هاي سياسي در طيف چپ و راست به چهار طيف راست
سنتي، راست مدرن (تکنوکرات ها)، چپ سنتي و چپ مدرن (که در حال شکل گيري بود )رسيده بود .(33)رشد کمي احزاب و گروه هاي سياسي، تأثير بارزي در شرکت گسترده مردم در انتخابات عمومي و همچنين امکان پي گيري بسياري از مطالبات گذاشت؛ به گونه اي که آگاهي از شرايط موجود جامعه، تبليغات جدي و رقابت سالم در زمان انتخابات و خلاصه، آموزش سياسي از وظايف گروه هاي سياسي محسوب مي شد. همچنين، کارآمدي گروه ها و تشکل هاي سياسي موجود باعث شور و نشاط سياسي در مردم، و نيز افزايش
رغبت آنان به مشارکت در امور سياسي شد.(34) بنابراين مي توان نتيجه گرفت که در اين دوره، احزاب، جاني دوباره گرفته و زمينه را براي تأثير و نفوذ خود، بيش از گذشته فراهم کردند . در اين دوره، احزاب علاوه بر کارکردهاي انتخاباتي، در نقد قدرت و پي گيري برخي مطالبات عمومي و طرح مشکلات اساسي قدم برداشتند و در مطبوعات و رسانه هاي متعلق به خود، مباحثي را طرح کردند. در گذشته، امکان طرح اين مباحث نبود . به طور مثال، پي گيري اتهام اختلاس معروف به123 ميليارد توماني فاضل خداداد و مرتضي رفيق دوست در افکار عمومي مطرح شد و گروه هاي جديد سياسي و تشکل هاي دانشجويي و... نتيجه مقطعي آن را دنبال کردند.
د: شکوفايي احزاب و افکارسازي
بعد از سال 1377 احزاب در ايران وضعيت جديدي پيدا کرده و پس از پشت سر گذاشتن دوران هاي مختلف به وضعيت بلوغ و تأثيرگذاري رسيدند؛ از اين رو، در اين دوران، احزاب و گروه هاي سياسي متعدد و متنوع رشد کردند و نقش نسبتاً فعالي نيز در عرصه سياسي - اجتماعي کشور ايفا کردند؛ گرچه همچنان، عرصه مهم و اساسي تجلي نقش احزاب در انتخابات ديده مي شود، اما در ديگر زمينه ها نيز فعاليت هايي را به ثمر رساندند.
احزاب-که در دوره گذشته، وضعيت قاعده مندي خود و جوانه زني را پشت سر گذاشته بودند-امکان حضور قدرت مند و در عين حال، هوش مندانه حزبي يافتند. ضمن اينکه در دوره گذشته و به ويژه در دوره دوم رياست جمهوري هاشمي رفسنجاني، فضاي کشورتغييرات بيشتري پيدا کرد و برخي از افراد که در رقابت هاي قدرت کنار مانده بودند، با تغييرات به وجود آمده و به ويژه پس از برگزاري انتخابات مجلس پنجم، زمينه را براي حضور مناسب ديدند.
احزابي که در اين دوره هستند، در قالب گروه ها و احزابي اند که ديگر زير چتر دو طيف اصلي چپ و راست کشور متشکل نمي شوند و انشعاباتي به ويژه در جناح راست پيدا شده است؛ به گونه اي که عملاً قبل از انتخابات 76 سه گروه، رسماً کانديداهايي را اعلام مي کنند: طيف راست، ناطق نوري را اعلام مي کند، جمعيت دفاع از ارزش ها دبير کل خود را معرفي و کارگزاران،(35) سخن از انتخابات را زود هنگام و با طرح نظري لزوم بيش از دو دوره شدن رياست جمهوري شروع مي کنند، ولي پس از عدم توفيق در معرفي نامزد مشخص با گرايش خود و رايزني با چند چهره سرشناس به خاتمي گرايش مي يابند( 36)و جريان چپ نيز پس از بررسي هايي از خاتمي حمايت کردند.
انتخابات سال 76 ميدان رقابت بسيار پررنگ حزبي در ايران بود که با تمام توان از سوي گروه هاي سياسي دنبال شد و فضاي بانشاطي را براي مردم جهت شرکت در آن فراهم ساخت و همچنين صحنه خوبي براي هم آورد طلبي احزاب و به ويژه، احزاب و گروه هاي جديد سياسي بود . در اين انتخابات که نهايتاً دو طيف چپ و راست و يک طيف مستقل رقابت مي کردند، رقابت اصلي بين دو طيف چپ و راست يا محافظه کار و اصلاح طلب بود که با تفاوت هاي بيشتر مثل تساهل و تسامح، و از طرف ديگر، تأکيد بر اصول اسلامي رقابت مي کردند.(37) هر دو طرف از حداکثر امکانات حزبي براي پيروزي بهره مند شدند . جناح چپ پس از پيروزي و به دست گرفتن قدرت اجرايي، ضمن تجديد
سازمان سياسي و به وجود آوردن حزب جديد مشارکت به دنبال به دست گيري قدرت درقوه مقننه بود که اين حزب جديدالتأسيس با کمک روزنامه هاي جديد، اين امکان را محقّق ساخت و اکثريت مجلس ششم را از آن خود کرد. احزاب سياسي در دوران رياست جمهوري خاتمي، تلاش گسترده خود را بر کسب قدرت و حفظ آن به کار بردند . گرچه در اين دوره، احزاب نتوانستند اعتماد عمومي را به خود جلب کنند و همچنان سايه دولتي بودن بر سرشان سنگيني مي کرد. راديکال ترين اقدامات احزاب در اين دوره به دو سال ابتدايي حاکميت اصلاح طلبان درقدرت يعني بين سال هاي 78-76و يک سال پاياني آن، يعني 82 –81 مربوط مي شود –که در اين دوره نيز عملاً رقابت قدرت بين احزاب به دو دسته اصلاح طلبان و اصول گرايان رسيده بود و در يک رقابت سخت و پرحاشيه، جريان اصول گرا، اعتماد مردم را جلب کرد و اصلاح طلبان از همه روش هاي استفاده شده از قبيل فشارهاي قانوني از طريق نهاد مجلس به برخي نهادها مثل شوراي نگهبان(38) ، سپاه و صدا و سيما، طرح استعفا از نمايندگي مجلس، تحصن 26 روزه در مجلس، نامه هاي سرگشاده و اعلام وضعيت بحراني در کشور نتوانستند اعتماد دوباره مردم را براي حمايت از جناح اصلاح طلب برآورده کنند. احزاب اصلاح طلب و اصول گرا پس از پشت سرگذاشتن وقايع مجلس هفتم، پي گير رياست جمهوري آتي بودند که از اوايل سال 83 به آن واکنش نشان دادند و در پي معرفي کانديداهاي خود بودند که عملاً هر دو جناح در اين دو دوره دچار انشعاب شده و از هر جرياني، چند کانديداي جدي و با حمايت حزبي وارد عرصه رقابت ها شد . اما آنچه مهم بود، اين که انتخابات اين دوره، دو قطبي نبود، بلکه از طيف اصلاح طلبان، چند کانديدا
(کروبي، معين و مهرعليزاده ) و از اردوگاه اصول گرايان (قاليباف، احمدي نژاد، لاريجاني، رضايي) و هاشمي رفسنجاني (به صورت مستقل، فراجناحي و مورد قبول برخي از شخصيت هاي همه جناح ها) وارد عرصه رقابت شدند و اين مرحله از انتخابات، نشان دهنده عدم اقبال به جريان اصلاح طلب بود که در نهايت، احمدي نژاد که کانديداي بخشي از اصول گرايان بود در دور دوم برگزيده شد . پيروزي احمدي نژاد که حزب قدرت مندي از او حمايت نمي کرد چالش جديدي براي احزاب، به ويژه براي احزاب قديمي بود. از اين رو، طيف بندي جديدي در راه بود که مهم ترين ويژگي آن، انشعاب در جريان راست و به وجود آمدن جريان جديدي از درون آن بود؛ گرچه پايه اوليه آن در جريان راست وجود داشت، اما در برخي باورها، استراتژي ها و تاکتيک ها با آن متفاوت بود.
براساس مباحث ذکر شده، دو جريان سياسي کشور به مثابه دو حزب گسترده بر اساس اختلاف نظر در موضوعات مختلف، مانند سياست خارجي و نحوه برخورد با آمريکا، اقتصاد و گسترش خصوصي سازي، نقش و اختيارات برخي نهادهاي نظام، مثل شوراي نگهبان و مجمع تشخيص مصلحت نظام، و ديگر مباحث سياسي و ... از جمله نقش احزاب سياسي به رقابت سياسي پرداختند.
از مهم ترين کارکردهاي احزاب سياسي در اين دوره مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:
-کمک به توسعه سياسي و امکان بهره گيري از توان و تجربه همه نيروهاي نظام؛
-پي گيري مطالبات مردم از نظام سياسي و ايجاد ارتباط بين مردم و حکومت؛ گرچه در اين خصوص، احزاب هنوز نتوانسته اند به طور مناسب نقش ايفا کنند؛
-جلوگيري از انسداد سياسي احتمالي که در صورت نبود احزاب قدرت مند، امکان ايجاد آن وجود دارد؛
-رشد افکار عمومي از طريق ايجاد رسانه هاي گروهي و حمايت از آنها؛
-معرفي نامزدهاي مورد نظر و مشخص کردن توان و قابليت نامزد مورد حمايت؛
-اطلاع رساني به مردم از اتفاقات ايجاد شده در قدرت و بهره گيري از اطلاع مردم در جلوگيري از برخي مفاسد سياسي و اقتصادي.
اين موارد، عمده ترين نقش هايي است که احزاب در ايران و به ويژه در دوره خاص ياد شده ايفا کرده اند که بر اساس نکات ابتدائي مقاله، احصاء و نتيجه گيري گرديد.
ثانياً، احزاب و گروه هاي سياسي، مبارزات خود را در سال هاي پس از 60 نيز جهت کسب و حفظ قدرت انجام دادند و در برخي مواقع نيز احزاب، کارکرد آموزشي نيز ايفا کردند. به طور مثال، چاپ نشريات، خبرنامه ها و انتشار عمومي و ويژه آنها، بخشي از کارکردهاي آموزشي احزاب به شمار مي رود. در اين کارکرد، نيروهاي مذهبي، عمدتاً پايگاه هاي اصلي خود را در مساجد قرار دادند و برخي از اين احزاب نيز کلاس هاي رسمي آموزش عقايد اسلامي، باورهاي گروهي و حزبي در راستاي اهداف نظام اسلامي را مطرح کردند. حزب جمهوري اسلامي، اولين حزب گسترده اي بود که با ايجاد دفاتر رسمي در شهرستان ها اقدام به عضوگيري کرد . البته احزاب ديگر نيز در سال هاي بعد به اين امر مبادرت کردند که اين امر نيز کارکرد ديگر احزاب بود. اين کارکرد بر نقش مؤثر احزاب درسياست مي افزود؛
ثالثاً، کمک به آگاهي عمومي و رشد افکار سياسي از ديگر نقش هاي مؤثر احزاب پس از انقلاب بود که اين امر در دوره اخير، بيش از قبل محقق گرديد؛
رابعاً، نقد قدرت و امکان انتقاد از آن و پي گيري مطالبات مردم و لزوم پاسخ گو بودن قدرت از محورهاي اصلي بود که با حضور احزاب محقق شد . اين امر از طرف برخي احزاب، اتفاق افتاد، اما به دليل نهادينه نشدن کامل احزاب و نقصان در اقدامات آنها، در برخي دوره ها از جمله دوره اخير فعاليت احزاب، مطبوعات متمايل به احزاب، اين کارکرد راعهده دار شدند؛ خامساً، بايد به اين نکته توجه کرد که هنوز احزاب در ايران، دوران نوجواني خود را طي مي کنند و از اين رو، نقش و کارکرد آنها گاهي عجولانه و گاهي با اتقان کمتر همراه است و حتي بسياري از کارکردهاي خود را پيدا نکرده اند و در نتيجه، اگر شناخت عميق تري از فضاي حزبي در ايران مورد بررسي قرار گيرد و برخي موانع کارکرد احزاب مطرح گردد و احزاب نيز بر اساس اين تجارب و با توجه به فرهنگ ايراني – اسلامي فعاليت کنند، مي توان انتظار داشت که ايفاي نقش اساسي خود به عنوان يکي از نهادهاي جامعه مدني مؤثرتر باشند و در تجميع منافع نظام و تضمين پيشرفت کشور قدم هايي را بردارند.
واژه هاي کليدي: احزاب سياسي، آنارشيسم، قاعده مندي، نخبگان سياسي.
مقدمه
مدني و نقش احزاب به عنوان يکي از نهادهاي مدني در پيکره سياسي جامعه، امري ضروري به نظر مي رسد. وقوع انقلاب اسلامي ايران در سال 1357 سرآغازي بر حضور گسترده احزاب در عرصه ي سياسي ايران بود؛ به گونه اي که بلافاصله پس از انقلاب اسلامي، صدها حزب، گروه و انجمن تشکيل شد . وقوع چنين وضعيتي به دليل دوران طولاني اختناق سياسي، امري عادي بود، اما در عين حال، وضعيت جديد نيز به دور ازآسيب نبود و مي توانست مشکلات زيادي را براي جامعه جديد و نظام نوپاي ايران به وجود آورد . علاوه بر اين که در وضعيت جديد، هنوز نهادهاي اجرايي و تقنيني تشکيل نشده و هنوز نهادمندي سياسي در کشور رخ نداده بود . به همين دليل، احزاب و گروه هاي
تشکل يافته، داراي قاعده مندي نبوده و فاقد شناسنامه، شفافيت، برنامه رسمي و مرامنامه ثبت شده بودند . گرچه نهادهاي نظام از سال 58 شکل گرفت و برخي از نقايص موجود را جواب گو بود، اما تکثر شديد احزاب و رشد بي برنامه آنها در اثر تحولات انقلابي و رها شدن نيروهاي اجتماعي و سياسي به راحتي کنترل پذير نبود. با توجه به اين که ماهيت احزاب، يافتن راه حل براي نفوذ در قدرت است، در سال هاي بعد نيز شاهد حضور احزاب درقدرت و تأثيرگذاري بر سياست بوديم و در دوران هاي مختلف، نقش هاي متفاوتي را پذيرفتند. اين نوشتار در پي آن است که به نقش احزاب در سياست پس از انقلاب اسلامي پرداخته و ميزان ايفاي نقش آنها را بررسي کند . البته منظور از حزب در اين نوشتار،مجموعه تشکل ها و گروه هاي سياسي است؛ اگرچه ساختار و کارکرد حزب در غرب را نيزنداشته باشد.
تعريف حزب
حزب و معادل آن در زبان هاي ديگر از سال هاي دور در کتاب ها و فرهنگ ها آمده و در فرهنگ ديني مسلمانان نيز کاربرد داشته است . در قرآن کريم نيز به اين واژه اشاره شده و حتي سوره اي نيز به نام احزاب نام گذاري شده است. از دو حزب در قرآن کريم ياد شده است:حزبي که به دنبال اهداف الهي است با عنوان «حزب الله » شناخته مي شود که خداوند فرموده است: فان حزب الله هم الغالبون (1) و دسته ديگر که از آن با عنوان« حزب الشيطان » (2) ياد شده است. در ادبيات لاتين، معادل حزب ، واژه «پارتي »(party(iاست که در سياست به گروهي اطلاق مي شود که داراي بينش هاي سياسي يکساني هستند و در مقابل گروهي ديگر، اجتماع نموده اند. (3 )سه ويژگي انساني در معناي حزب از قديم مورد توجه بوده است که عبارتند از :تفرق، اشتراك، مبارزه . دليل آن نيز اين است که در تمامي فرهنگ ها حزب به معناي جمعي در مقابل ديگران است و از منافع يا بينش هاي مشترکي حمايت مي کند و براي مقابله با گروهي ديگر تشکيل شده است.لاپالومبارا و واينر، چهار خصوصيت را در رابطه با حزب مورد توجه قرار داده اند:
-داراي سازماني مستمر و بادوام باشد و بتواند در فقدان بنيان گذارانش نيز به حيات تشکلاتي خود ادامه دهد؛
-داراي شعبه هاي محلي باشد و سازمان حزب در سطح کشور گسترده باشد؛
-رهبرانش در صدد به دست گرفتن قدرت باشند و بخواهند علاوه بر تأثيرگذاري برنحوه اجراي قدرت، خود نيز در آن مشارکت مستقيم داشته باشند؛
-درصدد گسترش پايگاه مردمي خود باشند و بکوشند بر تعداد رأي دهندگان وهوادارانش بيفزايند.
پس مي توان در تعريف حزب به عنوان يک تشکل هدف مند و مؤثر، از سويي به کارکرد و از طرف ديگر به اهداف آنها نگريست و نهايتاً نحوه شکل گيري آنها و نيز بادوام و موقتي بودنشان را مورد توجه قرار داد.
سياست
کارکرد احزاب سياسي
کينگ مرتن، دو دسته کارکرد آشکار و پنهان را براي احزاب در نظر مي گيرد و کارکردهاي آشکار آن را شکل دادن به افکار عمومي، معرفي نامزدها در انتخابات، و سازمان دادن به انتخاب شوندگان و اعمال نفوذ بر آنها مي داند و کارکردهاي پنهان حزب را در «برقراري پيوند رواني و مادي بين فرد و سيستم سياسي » و «جذب افراد جديد »،«مديريت منازعه »مي داند.(9) نقيب زاده در کتاب حزب سياسي و عملکرد آن در جوامع امروز ، (10) دو دسته کارويژه ي انتخاباتي و آموزشي براي احزاب قائل است که کارويژه هاي انتخاباتي حزب عبارتند از: شکل دادن به افکار عمومي : احزاب سياسي از طريق ارائه اطلاعات و شکل دادن به افکارعمومي، افراد را وادار به مشارکت به نفع کانديداهاي طرف دار خود مي کنند و از اين طريق در جهت کسب قدرت سياسي قدم برمي دارند. گزينش نامزدها : با توجه به اين که فعاليت حزبي و بودن افراد در درون احزاب سياسي، آموزش عملي سياست است، احزاب، ضمن معرفي افرادي به عنوان کانديدا در انتخابات، کارکرد ديگر خود را در مشخص کردن افراد مورد اعتماد خود به نمايش مي گذارند.
تأثيرگذاري بر منتخبان
اما کارويژه هاي آموزشي احزاب عبارتند از:
اطلاع رساني : اين عمل به منظور تأييد تصميمات دولت و يا نقد و نفي تصميمات دولت انجام مي گيرد که عمل تأييد، معمولاً در نظام هاي يک حزبي و عمل نقد درنظام هاي چند حزبي انجام مي گيرد.
آموزش توده ها براي مشارکت سياسي : اين کارکرد احزاب از مهم ترين فعاليت ها محسوب مي شود که علاوه بر فعالان درون احزاب، مي تواند توده هاي غير عضو را نيز با آموزش هايي درگير کرده و در زمان انتخابات، مردم را به سمت شرکت فعال بکشاند.
جامعه پذيري : اگر يکي از مهم ترين وظايف دولت ها را جامعه پذير کردن افراد و انتقال مفاهيم بدانيم، احزاب نيز مي توانند اين کارکرد را به نحو مؤثري انجام دهند و در سطوح مختلف فردي، گروهي و جمعي به اين مهم دست بزنند.
آلموند درکتاب «سياست تطبيقي »،از ديگر کار ويژه هاي حزب را ، «نظارت يا نفوذ درارگان هاي قدرت »و«پيوند و تجميع منافع » مي دانند که اين دو کارکرد، بسيار اساسي به نظر مي رسد؛ زيرا نظام سياسي با دو دسته ورودي،i (inputيعني فعاليت ها و تقاضاها روبه روست ،که بايد آنها را به تصميم و کنش تبديل کند؛ در نتيجه، پيوند و تنظيم خواسته ها و سپس هم آهنگ کردن تقاضاهاي پراکنده توسط احزاب انجام مي شود که نهايتاً اعمال نظر وصدور حکم قطعي توسط حکومت انجام مي گيرد.
اما آن چه در نوشتار حاضر بر روي آن تأکيد مي شود، کارکرد حزب در به دست گرفتن يعني اين که احزاب چه مقدار در سياست مي توانند دخالت کنند و در جمهوري اسلامي چه مقدار نقش داشته اند؟
از اين رو، به کارکردهاي ذيل که از تعاريف مختلف به دست آمده است، پرداخته و در رابطه با جمهوري اسلامي مورد بررسي قرار مي دهيم.
کارکرد انتخاباتي احزاب پس از انقلاب که شامل نحوه شکل دهي به افکار عمومي، گزينش نامزدها و تأثير بر منتخبان مي شود. کارکرد پيوند و تجميع منافع؛ کارکرد نظارت بر ارگان هاي قدرت.
احزاب در جمهوري اسلامي ايران
بين سال هاي 57 تا 60 احزاب در ايران با تکثر فراوان ظهور کردند و نهايتاً هم بر اساس شرايط جنگ و تحولات ديگر، موقعيت خود را از دست دادند . در ابتداي انقلاب اسلامي، گروه ها و احزاب با اعلام انتشار نشريه و ارگان مطبوعاتي، ديدگاه هاي خود را بيان مي کردند و در اين دوره ي آشفته، کارکردهاي خود را در قالب چانه زني و فعاليت براي کسب قدرت آغاز کردند . پس از تدوين قانون اساسي و تأييد آن، مي بايست احزاب، داراي مرامنامه و اساسنامه مي شدند؛ از اين رو برخي از احزاب حذف شده و بعضي ديگر همچنان فعال بودند تا اينکه به تنازعات ميان احزاب در سال 60 مي رسيم که نهايتاً تعطيلي احزاب را در اين دوره شاهد هستيم.
احزاب در قانون اساسي
احزاب، جمعيت ها، انجمن هاي سياسي و صنفي و انجمن هاي اسلامي يااقليت هاي ديني شناخته شده، آزادند؛ مشروط به اين که اصول استقلال، آزادي، وحدت ملي، موازين اسلامي و اساسي جمهوري اسلامي را نقض نکند . هيچ کس را نمي توان از شرکت در آنها منع کرد يا به شرکت در يکي از آنها مجبور ساخت. (11)
در قوانين عادي نيز مسئله احزاب و امکان آزادي فعاليت آنها مطرح شده است؛ از جمله در 14 بهمن 59 طرح قانوني احزاب به مجلس اول تقديم شده و در 18 تير 1360 به تصويب رسيد که در مجالس بعدي نيز برخي اصلاحات صورت گرفت . در نتيجه، احزاب بر اساس قوانين عادي و اعلام وزارت کشور به اخذ مجوز اقدام کردند و تاکنون بيش از 120 حزب و جمعيت سياسي از کميسيون ماده 10 احزاب، پروانه فعاليت کسب کرده اند و در عرصه هاي مختلف به فعاليت و تأثيرگذاري بر سياست مي پردازند. با توجه به مقدمات ذکر شده و وجود عرصه سياسي و قانوني آماده براي فعاليت احزاب، تعداد قابل توجهي از احزاب ابتداي انقلاب اسلامي، فعاليت خودشان را آغاز کردند و کارکردهاي مختلف و متفاوتي را از خود بر جاي گذاشتند . نقش احزاب در نظارت بر قدرت، تأمين و تجميع منافع ملي، کسب قدرت و مبارزه سياسي براي افزايش و حفظ قدرت از جمله زمينه هاي فعاليت احزاب است که در قانون اساسي و قوانين عادي جمهوري اسلامي ايران به آنها پرداخته شده است.
انتخابات و احزاب
1360/6/7ا اشاره به اصل 26 قانون اساسي، محدوديت هاي فعاليت احزاب مشخص شده است که عبارتند از:
الف: ارتکاب افعالي که به نقض استقلال کشور منجر شود؛
ب: هرنوع ارتباط، مبادله ي اطلاعات، تباني و مواضعه با سفارتخانه ها، نمايندگي هاي ارگان هاي دولتي و احزاب کشورهاي خارجي؛
ج: دريافت هر گونه کمک مالي و تدارکاتي از بيگانگان؛
د: نقض آزادي هاي مشروع ديگران؛
ه: ايراد تهمت، افترا و شايعه پراکني؛
و: نقض وحدت ملي و ارتکاب اعمالي چون طرح ريزي براي تجزيه کشور؛
ز: تلاش براي ايجاد و تشديد اختلاف ميان صفوف ملت با استفاده از زمينه هاي متنوع فرهنگي و نژادي موجود در ايران؛
ج: نقض موازين اسلامي و اساسي جمهوري اسلامي ايران؛
ط: تبليغات ضد اسلامي و پخش کتاب و نشريات مضله؛
ي: اختفا و نگهداري و حمل اسلحه و مهمات غيرمجاز.(13)
به طورکلي، انتخابات، موقعيت هاي استثنايي را براي احزاب به وجود مي آورد و آنها را قادر مي سازد تا تأثيرگذاري خود را علني سازند.اين مسئله، آن چنان حائز اهميت است که برخي، وظايف احزاب را تنها در انتخابات خلاصه مي کنند و حزب را دستگاهي جهت کنترل و رهبري انتخابات، جهت دادن به افکارعمومي و معرفي کانديداها مي دانند. (14)البته اين نظريه، برگرفته از واقعيات جامعه آمريکاست . با در نظر گرفتن موارد ياد شده، نقش احزاب در سياست پس از انقلاب را در دوره هاي مختلف بررسي مي کنيم.
احزاب دوران انقلاب و نقش آنهاتا سال 57 فعاليت هاي حزبي زيرزميني بود، که پس از آن در قالب هاي مختلف ظهورکردند. يکي از مهم ترين کارکردهاي احزاب در اين دوره مخالفت صريح يا ضمني باحکومت سلطنتي بود . البته بايد تأکيد کنيم که حضور احزاب در عرصه سياسي از سال 56به صو رت مقابله با رژيم شاه آغاز شده بود که با پيروزي انقلاب، اين روند اوج گرفت واحزاب به نمايش نقش و کارکرد خود در عرصه سياسي برگشتند. پس از انقلاب، احزاب و گروه هاي سياسي به طور نامنظم و در عين حال با رويکردهاي افراطي در طيف هاي مختلف به وجود آمدند و به دليل نبود ابزارهاي قانون مند سازي فعاليت ها ، عمدتاً از فعاليت هاي راديکال و گاهي خشن بهره مي بردند . در اين دوره، عمدتاً چهار طيف گسترده فعاليت داشتند که عبارتند از:احزاب ليبرال؛ که شامل گروه ها و احزابي مثل حزب ايران، حزب مردم ايران، انجمن حقوقدانان ايران، نهضت آزادي، حزب جمهوري خواه خلق مسلمان مي شد. مهم ترين فصل مشترك در تفکرات و اقدامات اين طيف، علاقه مندي به غرب وتفکرات غربي و هواداري از قانون اساسي سکولار و طرف داري از حکومت غير مذهبي بود. اين طيف در ابتداي پيروزي انقلاب به دليل مشي خاصي که داشتند و حضور برخي تکنوکرات هاي دين دار در ميانشان توانستند مسئوليت دولت موقت را از سوي رهبر فقيدانقلاب اسلامي عهده دار شوند؛ از اين رو موقعيت خوبي را در جريان سياسي به دست آورند، اما به دليل عدم توفيق در همراه ساختن مردم با خود و پي گيري امور به صورت غيرانقلابي، از قدرت کنار رفتند.
احزاب و گروه هاي راديکال اسلام گرا؛ که شامل جنبش مسلمانان مبارز، سازمان مجاهدين خلق ايران، جنبش انقلابي مردم مسلمان، و سازمان اسلامي شورا مي شد. اين عده به دليل نظرات و اقدامات تند و همچنين نداشتن پايگاه علمي فقهي و فقدان پايگاه مردمي به نيروهاي معارض انقلاب تبديل شدند و بدون ايفاي نقش اساسي در سياست کنار رفتند.احزاب و گروه هاي چپ و هوادار سوسياليسم؛ اين طيف شامل سازمان فدائيان خلق،سازمان پيکار، سازمان طوفان، سازمان حکومت کمونيستي، حزب کمونيست کارگران و دهقانان ايران، سازمان انقلابي، حزب کارگران سوسياليست، سازمان کارگران مبارز، کميته مارکسيست هاي لنينيست، سازمان جوانان انقلابي و حزب توده مي شد. عمده فعالان اين طيف از ايده هاي سوسياليستي اطاعت مي کردند و الگوي آنها تحولات شوروي سابق بوده و هواداري آن کشور را بر عهده داشتند. اين گروه به دليل نداشتن پايگاه اجتماعي گسترده و رهبري قوي، امکان استمرار کار نداشتند . طيف چپ در تحولات انقلاب اسلامي از يک روش در عرصه سياسي پيروي نکردند؛ مثلاً حزب توده با نيروهاي مذهبي همنوايي کرد و در رفراندوم نظام سياسي به جمهوري اسلامي رأي داد و برخي از گروه هاي اين طيف نيزمثل سازمان چريک هاي فدايي خلق دچار شکاف دروني شد و هرگونه ابتکار عمل درعرصه سياسي را از دست داد و برخي نيروهاي آن گروه دست به اقدامات خشن درسال هاي بعد زدند و دسته هاي جوان تر نيز به نيروهاي التقاطي تبديل شدند.نيروهاي مذهبي پيرو امام خميني (رحمه).اين طيف شامل حزب جمهوري اسلامي، جامعه ؛ مدرسين حوزه علميه قم، جامعه روحانيت مبارز تهران، سازمان فجر اسلام، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي، حزب توحيد و حزب الله مي شد. عمده ترين مشخصه اين طيف، اطاعت از فرامين بنيان گذار انقلاب اسلامي و طرف داري از حاکميت دين در جامعه بود . به دليل گستره فعاليت، مقبوليت عمومي و توان رهبري قوي توانستند اکثريت قريب به اتفاق مردم کشور را به سمت خود متمايل سازند و در واقع، اصلي ترين منابع و طيف کشور پس از انقلاب محسوب مي شدند که تأييد اين نکته، پيروزي هاي مکرر آنها در صحنه هاي رقابت انتخاباتي در سال هاي بعد بود؛ به گونه اي که به طيف مسلط تبديل شدند و مهم ترين نقش را در عرصه سياسي سال هايپس از انقلاب ايفا کردند.
پس از شناخت اجمالي از طيف هاي موجود، به طور مختصر به نقش آنها در سياست مي پردازيم. البته به دليل تغيير وضعيت گروه ها و تبديل شدن عمده طيف ها به سه طيف چپ، ليبرال و مذهبي، اين سه دسته را بررسي مي کنيم. نقش و کارکرد احزاب و گروه هايسياسي و يا طيف هاي مختلف سياسي در چهار عنوان ،«آنارشيسم حزبي »انفعال ومحدوديت، قاعده مندي و تثبيت»و «شکوفايي احزاب و افکارسازي »مهم ترين بخش اين مقاله است.
الف: دوره آنارشيسم حزبي
اين دوره که شامل نقش و کارکرد احزاب در دوران انقلاب (بين سال هاي 57 تا 60)مي شود، وضعيت انقلاب اسلامي به دليل تکثر گروه ها، کارکرد راديکال بسياري از آنها و اتفاقات داخلي و خارجي کشور، وضعيت ويژه اي دارد و نقش احزاب نيز در اين دوره اهميت مي يابد که به طور مختصر به آنها مي پردازيم. در اين اشارات کوتاه، تنها به بخشي از کارکردهاي احزاب و جريان ها مثل کسب قدرت و نفوذ در قدرت توجه شده و از کارکردهاي انتخاباتي احزاب و گروه ها سخن به ميان آمده است.
طيف ليبرال
انتخابات اولين دوره مجلس و ناکامي ليبرال ها در کسب پيروزي، زمينه شکست هاي بعدي آنها و تا کناررفتن از قدرت به طور کامل در اول تيرماه 1360 را فراهم کرد. منظور از ليبرال، مفهوم غربي آن نيست، بلکه احزاب داراي گرايش به غرب را نيز در اين طيف آورديم.
طيف چپ
به طور مثال، اين طيف که در انتخابات اول رياست جمهوري نتوانسته بود کانديداي مورد نظرخود را مطرح کند و پيروز شود، براي مجلس اول، قدم هاي جدي برداشت و هر کدام از گروه هاي چپ مثل پيکار، چريک هاي فدايي خلق و مجاهدين خلق، ضمن اعلام شرکت در انتخابات، آن را موقعيت ممتاز تلقي کرده و بر شرکت در انتخابات تأکيد کردندو شرکت نکردن را چپ روي کودکانه برشمردند .(22)اما اين طيف همواره به سمت جريان ليبرال گرايش داشت تا يک جريان مذهبي و نهايتاً نيز همين عملکرد در رفتارهاي آنها پيدا مي شود.
طيف مذهبي
عرصه ديگر ايفاي نقش، تدوين و تصويب قانون اساسي بود که اين طيف به آن اهميت اساسي داد و بلافاصله پس از تعيين نوع نظام براي بررسي آن مبادرت کرد. نيروهاي مذهبي در اين دوره که در شوراي انقلاب، اکثريت را داشتند، با پي گيري هاي لازم، در پيش نويس قانون اساسي نقش ايفا کردند و در مسئله اختلاف طيف ها بر سر تشکيل يا عدم تشکيل مجلس مؤسسان (23) براي بررسي و تصويب قانون اساسي، نقش مناسبي در جلوگيري از دفع الوقت گروه هاي ليبرال و چپ که در انتخابات قبلي شکست خورده بودند، ايفا کرد و در آماده کردن قانون اساسي براي اعلام نظر مردم اقدام نمود .
پس ازاين مسئله انتخابات رياست جمهوري بود که نيروهاي مذهبي پس از منصرف شدن شهيد بهشتي و ديگر روحانيون مطرح از کانديدا شدن، فرد شاخصي را به طوراجماعي انتخاب نکردند و هر کدام از گروه هاي مذهبي از کانديدايي حمايت کردند که درنهايت، پيروزي براي کانديداي ليبرال ها - که حزب جمهوري اسلامي نيز حمايت کرده بود- تثبيت شد.
احزاب مذهبي با جريان غيرمذهبي وارد مبارزات اساسي در اين سال ها شده بود تا اينکه با کسب پيروزي گسترده در انتخابات مجلس اول، زمينه حذف جناح غير مذهبي را فراهم کرد. با توجه به توصيف نحوه حضور احزاب سياسي در اين مقطع مشخص مي شود که اولاً،احزاب و طيف هاي مختلف سياسي با تمام توان در عرصه سياسي اجتماعي حاضر شدند و در پي ايفاي نقش خود بودند . اقداماتي نظير ايفاي نقش در اصل نظام و رفراندوم براي تعيين نوع نظام سياسي جديد، معرفي نامزدهاي انتخاباتي، تلاش براي نفوذ در قدرت و تأثيرگذاري در عرصه هاي تقنيني و اجرايي، جذب افراد به عنوان اعضاي حاميان خود، شکل دهي به افکارعمومي از طريق مطبوعات و برگزاري ميتينگ هاي سياسي، نظارت بر کارکرد قواي اجرايي و همچنين تلاش براي نفوذ در منتخبان و پي گيري اهداف خود از طريق آنان از جمله اقداماتي بود که در همين مقطع توصيف شده احزاب انجام دادند. در مبارزه قدرت سياسي بين طرف داران حکومت اسلامي و طيف هاي مذهبي از يک سو و مخالفان حکومت اسلامي و احزاب ليبرال و غير مذهبي و چپ از طرف ديگر، احزاب اسلامي پيروزشدند و با قاطعيت تمام از طريق انتخابات متعدد، جريان ليبرال و چپ را از قدرت کنار گذاشتند. در اولين انتخابات - که انتخابات خبرگان قانون اساسي بود- همه احزاب و گروه ها و طيف هاي سياسي حضور داشتند که عمده آنها سه طيف مذهبي، چپ و ليبرال ها بودند . گروههاي اسلامي مثل حزب جمهوري اسلامي، مجاهدين انقلاب اسلامي، فدائيان امام و جامعه روحانيت مبارز تهران بودند و در ليست مشترك، نمايندگان خود را معرفي کردند.
نهضت آزادي از سوي ليبرال ها و ائتلاف چپ، شامل فدائيان خلق، پيکار و گروه هاي کوچک ديگر دراين انتخابات از 73 عضو مجلس، 60 تن به طيف مذهبي تعلق داشت و کمتر از 10 نفر از هواداران نهضت آزادي بودند.(24)
فعاليت اين دوره احزاب به دليل جوان بودن و نبود اهرم هاي قانوني مشکلاتي نيز در پي داشت. نقش احزاب در دوره ياد شده بسيار پررنگ است و بر اساس کارکردي که دارند و تأثيري که در عموم بر جاي مي گذارند، وزن و قدرت سياسي پيدا مي کنند. البته برخي معتقدند احزاب در اين دوره، چندان نقشي نداشته اند؛ چرا که وضعيت انتخاب ها به صورت فراگير يا توده اي بوده و از اين رو، احزاب، جايگاه مناسبي در نظم
بخشي سياسي نداشته است.(25) گرچه دراين دوره، احزاب، آزادانه فعاليت مي کنند؛ اما به دليل تفرقه انگيز بودن برخي
اقدامات و تهديد امنيت ملي، دادستاني کل انقلاب براي برخي مطبوعات و ارگان هاي حزبي، محدوديت هايي را اعمال کرد؛ از جمله منوط کردن ايجاد دفاتر حزبي و گروهي به اطلاع وزارت کشور، استفاده نکردن در هيچ حزب و گروهي از سلاح، مجاز نبودن احزاب به تشويق و تحريک مردم به اعتصاب و کم کاري و تحصن و موارد ديگر. (26) اين دوره که احزاب و گروه ها بدون هر گونه مجوز قانوني که با صلاحديد فرد به هر اقدامي مبادرت مي کردند، داراي مشخصاتي به شرح ذيل بود:
عمده احزاب اين دوره، فاقد تشکيلات و سازمان مناسب، اساسنامه و مرامنامه مدون بودند. و عمدتاً افراد معدودي، احزاب را راهبري مي کردند. امکان کنترل فعاليت گروه ها و احزاب اين دوره به دليل تکثر و فقدان اطلاعات مقدور نبود؛ حتي برخي از احزاب داراي شاخه نظامي نيز بودند. درگيري ها و مشاجرات خياباني احزاب با يکديگر از ديگر مشخصه هاي احزاب اين دوره بود.
ب: دوره ي انفعال و محدوديت
پس از سال 1360 تا سال 68 به دليل وقوع جنگ تحميلي و شديد شدن تهديدات امنيتي و از سوي ديگر مضر بودن برخي فعاليت هاي حزبي، و اولويت دار بودن اتمام جنگ براي همه مردم، فعاليت هاي ياد شده، تعطيل و يا بسيار کم سو شد؛ در نتيجه، در اين دوره که پس از پشت سر گذاشتن وقايع سخت سال 60 و به وجود آمدن تثبيت نظام و حاکم شدن طيف مذهبي، همچنان دغدغه اصلي مسئله جنگ بود؛ به همين دليل، احزاب از توجه نظام کنار ماندند و حتي نظام، فعاليت هاي حزبي را مانع پيشرفت امور مي دانست . از سويي نيز به دليل شکست انتخاباتي برخي از احزاب و همچنين عزل بني صدر، بسياري از گروه هاي سياسي، امکان فعاليت را نمي ديدند و در درون برخي گروه ها مثل سازمان مجاهدين اختلاف افتاد و منجر به انحلال آن ها شد. در اين سال، قانون احزاب در مجلس تصويب شد، (27 )ولي احزاب به دليل مسائل حاشيه اي و موقعيت جنگي در کشور، امکان فعاليت سياسي مناسب و تأثيرگذاري پيدا نکردند و اساساً فضاي کشور، چنين تدابيري را مي طلبيد؛ چنان که در بسياري از کشورها در صورت جنگ چنين اتفاقي مي افتد . در درون حزب جمهوري اسلامي نيز که جناحِ حاکم بود، اختلافاتي بروز کرد و اين حزب در خرداد 66 با نامه مؤسسين آن به حضرت امام تعطيل شد. جناح بندي در درون طيف هاي مذهبي به چپ و راست در اين دوره شکل گرفت و از اين رو، احزاب و گروه هاي سياسي در اين دوره از نقش کمتري در سياست برخوردار بودند.
در اين دوره بيش از آن که احزاب ديده شوند، شخصيت هاي مذهبي بر اساس نزديکي با حضرت امام (رحمه)اهميت مي يابند و انتخابات نيز با همين سنجه ها از سوي مردم مورد استقبال قرار مي گيرد؛ به طوري که مقاومت برخي از چهره هاي جناح راست (طيف راست مذهبي) در رأي اعتماد به نخست وزيري ميرحسين موسوي به مثابه مخالفت با ولايت فقيه دانسته شده و در نتيجه، باعث عدم استقبال مردم از جناح راست در انتخابات مجلس سوم شد و اکثريت مجلس سوم را جناح چپ (طيف چپ مذهبي) از آن خود کرد.
به طور کلي در اين دوره 8 ساله احزاب و گروه هاي سياسي، حضور غير فعال در عرصه سياسي جامعه دارند و تنها در زمان انتخابات، طيف بندي خاصي از سوي گروه هاي عمدتاً مذهبي تشکيل مي شود و به معرفي نامزدهاي انتخاباتي مي پردازد.
رقابت در درون طيف مذهبي
گروه هاي سياسي در اين دوره به صورت کاملاً متفق، موضع نظام را در پيشبرد جنگ دنبال مي کردند و رقابت هاي خود را در سطح به دست آوردن کرسي هاي بيشتر در مجلس و تأثير فضاي انتخاباتي در زمان انتخابات محدود مي کردند، يعني دراين دوره نيز معرفي نامزدهاي انتخاباتي و رقابت براي کسب اکثريت انجام مي شد. احزاب رسمي با اساسنامه و مرامنامه، مردم را جهت جذب و آموزش و يا ايجاد دفاتر و کار حزبي دعوت نمي کردند و کارکرد حزبي خود را منوط به ايام انتخابات کرده بودند. دراين دوره، احزابي مثل حزب جمهوري اسلامي، نقش بسيار گسترده اي در سياست اجرا مي کند؛ به گونه اي که در انتخابات رياست جمهوري و مجلس، اکثريت مردم را متمايل به خودش مي کند و حتي در دور دوم رياست جمهوري، آيت الله خامنه اي (کانديداي حزب جمهوري اسلامي ) با کسب بيش از 85 درصد آراء، حضور مقتدرانه اي در عرصه سياسي کشور بر جاي مي گذارند؛ گرچه در اين دوره از درون نيروهاي مذهبي، شکاف چپ و راست پيدا بود.
ديگر نقش احزاب در اين دوره تربيت افراد براي تصدي امور حکومتي است که مي بينيم احزاب، افرادي از درون خود را به عنوان کانديدا مطرح مي کنند و همچنين حزب حاکم، همواره از نيروهاي درون حزب و رشد يافته در آن را براي سمت هاي حساس اداره کشور برمي گزيند.
ج: دوره قاعده مندي و تثبيت
اين دوره که سال هاي ميان 68 تا 76 را در بر مي گيرد-احزاب سياسي، نقش و کارکرد مشابه دوره قبل و البته با تحرك بيشتري را پيدا مي کنند. اين دوره که به لحاظ زماني پس از دوران جنگ و شروع دوران بازسازي و سازندگي است، فضاي جديدي را براي احزاب باز مي کند و احزاب نيز کارکرد ويژه اي مي يابند . اين دوره با توجه به ويژگي هايي که دارد و تکثر عددي که از احزاب پيدا مي شود و قانون مندي که پيدامي کنند، را مي توانيم «دوران قاعده مند شدن »احزاب از سويي و همچنين«جوانه زني »احزاب از سوي ديگر بدانيم. مهم ترين کار احزاب اين دوره، حرکت به سوي قانون مند شدن و دريافت مجوزهاي قانوني فعاليت بود که از جناح چپ، مجمع روحانيون در 68/3/12،
انجمن اسلامي معلمان در فروردين 70 ، انجمن اسلامي مهندسان در مهرماه 70 ، سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي در مهرماه 70 ، مجمع زنان جمهوري اسلامي در تيرماه 68 و خانه کارگر دي ماه
70 مجوزهاي خود را از وزارت کشور اخذ کردند و از جناح راست، جمعيت مؤتلفه اسلامي در آذر 69 ، کانون فارغ التحصيلان شبه قاره هند در ارديبهشت 68 ، جامعه اسلامي مهندسين در خرداد 70 و جامعه زينب در آبان 70 خود را بازسازي و براي اخذ مجوزات لازم، اقدام کردند. با توجه به وضعيت آرامش داخلي و بين المللي و وجود قانون احزاب، فعاليت احزاب زياد مي شود و با گرايش هاي مختلف به عرصه سياسي باز مي گردند که برخي به آن، عنوان « پذيرش قهري فعاليت احزب و گروه هاي سياسي »داده اند. (29 )
از ديگرنقش هاي احزاب و گروه هاي سياسي در اين دوره، شرکت در برپايي انتخابات و معرفي نامزد براي انتخابات بود که در انتخابات مجلس چهارم، جناح راست که با شعار حمايت از دولت هاشمي رفسنجاني به ميدان آمده بود -توانست اکثريت را از آن خود
کند.(30) از ديگر کارکرد هاي احزاب اين دوره، تأثيرگذاري بر سياست از طريق انتشار روزنامه و نشريه بود که از سوي هر دو جناح انجام شد؛ به گونه اي که مهم ترين ارگان مطبوعاتي جناح چپ، روزنامه سلام و جناح راست، روزنامه رسالت بود که خط مقدم مصاف رسانه اي را بر عهده داشتند و کارگزاران نيز روزنامه همشهري و ايران را منتشر کردند. در اين دوره، گرچه از فضاي جنگ فاصله گرفته شد، اما فضاي بازسازي مناطق جنگي و ضرورت همراهي طيف ها و گروه ها و نوع مديريت هاشمي رفسنجاني ، از راديکال شدن نقش احزاب جلوگيري کرد و گروه هاي فعال، کارکرد عمدتاً انتخاباتي از خود بر جاي گذاشتند. بنابراين، در اين دوره که احزاب از قاعده مندي بيشتري برخوردار شدند و تعبير ديگر، احزاب در اين دوره «شناسنامه دار »شدند-(31 )نقش هاي خود را در انتخابات به صورت پررنگ بر جاي گذاشتند و به ايجاد دفاتر حزبي و جذب اعضاي جديد و تأثير برقدرت مبادرت کردند، اما به دليل قدرت محور بودن احزاب، تنها به اندازه حضورشان در عرصه ي قدرت رسمي فعاليت مي کردند؛ به گونه اي که مجمع روحانيون مبارز پس از شکست در انتخابات مجلس سوم به صورت نااميدانه اي، حضور خود را در عرصه سياسي کاهش داد و يا حزب کارگزاران سازندگي به دليل نزديکي به قدرت و نياز طيف خاصي از جناح حاکم، فعاليت خود را آغاز کرده و گسترش داد.
البته در سال هاي پاياني دوره هاشمي رفسنجاني، فضاي تکثر حزبي و رشد مطبوعات و درنتيجه، اعلام وجود نگرش هاي مختلف و حتي گاه متعارض و متضاد، زمينه جديدي براي شکل گيري جديد احزاب و ايفاي نقش حزبي به وجود آورد که انتخابات مجلس پنجم شوراي اسلامي در همين راستا قابل تفسيراست. در دوره دوم رياست جمهوري هاشمي رفسنجاني، دوره تکثر رويکرد حزبي و انشعابات بود و گروه ها و جريانات مستقل و يا نيمه مستقلي پديد آمدند و در قالب هاي سياسي و سياسي - فرهنگي به تأثيرگذاري در حوزه هاي سياسي-اجتماعي پرداختند . در سال 72« انصار حزب الله » به صورت مستقل از دو جناح به وجود آمد .(گرچه چند سال بعد به جناح راست گرايش پيدا کرد).« جمعيت دفاع از ارزشها »در سال 74 توسط محمدي ري شهري با هدف اصول گرايي و ارزش محوري و بدون وابستگي به جناحي خاص به وجود آمد(32) که به سهم خود، نقش مهمي در معرفي نامزدهاي انتخاباتي مجلس پنجم رياست جمهوري سال 76 ، و همچنين نقد قدرت و پي گيري منافع نظام ايفا کرد. در نتيجه، در اين دوره، احزاب و گروه هاي سياسي در طيف چپ و راست به چهار طيف راست
سنتي، راست مدرن (تکنوکرات ها)، چپ سنتي و چپ مدرن (که در حال شکل گيري بود )رسيده بود .(33)رشد کمي احزاب و گروه هاي سياسي، تأثير بارزي در شرکت گسترده مردم در انتخابات عمومي و همچنين امکان پي گيري بسياري از مطالبات گذاشت؛ به گونه اي که آگاهي از شرايط موجود جامعه، تبليغات جدي و رقابت سالم در زمان انتخابات و خلاصه، آموزش سياسي از وظايف گروه هاي سياسي محسوب مي شد. همچنين، کارآمدي گروه ها و تشکل هاي سياسي موجود باعث شور و نشاط سياسي در مردم، و نيز افزايش
رغبت آنان به مشارکت در امور سياسي شد.(34) بنابراين مي توان نتيجه گرفت که در اين دوره، احزاب، جاني دوباره گرفته و زمينه را براي تأثير و نفوذ خود، بيش از گذشته فراهم کردند . در اين دوره، احزاب علاوه بر کارکردهاي انتخاباتي، در نقد قدرت و پي گيري برخي مطالبات عمومي و طرح مشکلات اساسي قدم برداشتند و در مطبوعات و رسانه هاي متعلق به خود، مباحثي را طرح کردند. در گذشته، امکان طرح اين مباحث نبود . به طور مثال، پي گيري اتهام اختلاس معروف به123 ميليارد توماني فاضل خداداد و مرتضي رفيق دوست در افکار عمومي مطرح شد و گروه هاي جديد سياسي و تشکل هاي دانشجويي و... نتيجه مقطعي آن را دنبال کردند.
د: شکوفايي احزاب و افکارسازي
بعد از سال 1377 احزاب در ايران وضعيت جديدي پيدا کرده و پس از پشت سر گذاشتن دوران هاي مختلف به وضعيت بلوغ و تأثيرگذاري رسيدند؛ از اين رو، در اين دوران، احزاب و گروه هاي سياسي متعدد و متنوع رشد کردند و نقش نسبتاً فعالي نيز در عرصه سياسي - اجتماعي کشور ايفا کردند؛ گرچه همچنان، عرصه مهم و اساسي تجلي نقش احزاب در انتخابات ديده مي شود، اما در ديگر زمينه ها نيز فعاليت هايي را به ثمر رساندند.
احزاب-که در دوره گذشته، وضعيت قاعده مندي خود و جوانه زني را پشت سر گذاشته بودند-امکان حضور قدرت مند و در عين حال، هوش مندانه حزبي يافتند. ضمن اينکه در دوره گذشته و به ويژه در دوره دوم رياست جمهوري هاشمي رفسنجاني، فضاي کشورتغييرات بيشتري پيدا کرد و برخي از افراد که در رقابت هاي قدرت کنار مانده بودند، با تغييرات به وجود آمده و به ويژه پس از برگزاري انتخابات مجلس پنجم، زمينه را براي حضور مناسب ديدند.
احزابي که در اين دوره هستند، در قالب گروه ها و احزابي اند که ديگر زير چتر دو طيف اصلي چپ و راست کشور متشکل نمي شوند و انشعاباتي به ويژه در جناح راست پيدا شده است؛ به گونه اي که عملاً قبل از انتخابات 76 سه گروه، رسماً کانديداهايي را اعلام مي کنند: طيف راست، ناطق نوري را اعلام مي کند، جمعيت دفاع از ارزش ها دبير کل خود را معرفي و کارگزاران،(35) سخن از انتخابات را زود هنگام و با طرح نظري لزوم بيش از دو دوره شدن رياست جمهوري شروع مي کنند، ولي پس از عدم توفيق در معرفي نامزد مشخص با گرايش خود و رايزني با چند چهره سرشناس به خاتمي گرايش مي يابند( 36)و جريان چپ نيز پس از بررسي هايي از خاتمي حمايت کردند.
انتخابات سال 76 ميدان رقابت بسيار پررنگ حزبي در ايران بود که با تمام توان از سوي گروه هاي سياسي دنبال شد و فضاي بانشاطي را براي مردم جهت شرکت در آن فراهم ساخت و همچنين صحنه خوبي براي هم آورد طلبي احزاب و به ويژه، احزاب و گروه هاي جديد سياسي بود . در اين انتخابات که نهايتاً دو طيف چپ و راست و يک طيف مستقل رقابت مي کردند، رقابت اصلي بين دو طيف چپ و راست يا محافظه کار و اصلاح طلب بود که با تفاوت هاي بيشتر مثل تساهل و تسامح، و از طرف ديگر، تأکيد بر اصول اسلامي رقابت مي کردند.(37) هر دو طرف از حداکثر امکانات حزبي براي پيروزي بهره مند شدند . جناح چپ پس از پيروزي و به دست گرفتن قدرت اجرايي، ضمن تجديد
سازمان سياسي و به وجود آوردن حزب جديد مشارکت به دنبال به دست گيري قدرت درقوه مقننه بود که اين حزب جديدالتأسيس با کمک روزنامه هاي جديد، اين امکان را محقّق ساخت و اکثريت مجلس ششم را از آن خود کرد. احزاب سياسي در دوران رياست جمهوري خاتمي، تلاش گسترده خود را بر کسب قدرت و حفظ آن به کار بردند . گرچه در اين دوره، احزاب نتوانستند اعتماد عمومي را به خود جلب کنند و همچنان سايه دولتي بودن بر سرشان سنگيني مي کرد. راديکال ترين اقدامات احزاب در اين دوره به دو سال ابتدايي حاکميت اصلاح طلبان درقدرت يعني بين سال هاي 78-76و يک سال پاياني آن، يعني 82 –81 مربوط مي شود –که در اين دوره نيز عملاً رقابت قدرت بين احزاب به دو دسته اصلاح طلبان و اصول گرايان رسيده بود و در يک رقابت سخت و پرحاشيه، جريان اصول گرا، اعتماد مردم را جلب کرد و اصلاح طلبان از همه روش هاي استفاده شده از قبيل فشارهاي قانوني از طريق نهاد مجلس به برخي نهادها مثل شوراي نگهبان(38) ، سپاه و صدا و سيما، طرح استعفا از نمايندگي مجلس، تحصن 26 روزه در مجلس، نامه هاي سرگشاده و اعلام وضعيت بحراني در کشور نتوانستند اعتماد دوباره مردم را براي حمايت از جناح اصلاح طلب برآورده کنند. احزاب اصلاح طلب و اصول گرا پس از پشت سرگذاشتن وقايع مجلس هفتم، پي گير رياست جمهوري آتي بودند که از اوايل سال 83 به آن واکنش نشان دادند و در پي معرفي کانديداهاي خود بودند که عملاً هر دو جناح در اين دو دوره دچار انشعاب شده و از هر جرياني، چند کانديداي جدي و با حمايت حزبي وارد عرصه رقابت ها شد . اما آنچه مهم بود، اين که انتخابات اين دوره، دو قطبي نبود، بلکه از طيف اصلاح طلبان، چند کانديدا
(کروبي، معين و مهرعليزاده ) و از اردوگاه اصول گرايان (قاليباف، احمدي نژاد، لاريجاني، رضايي) و هاشمي رفسنجاني (به صورت مستقل، فراجناحي و مورد قبول برخي از شخصيت هاي همه جناح ها) وارد عرصه رقابت شدند و اين مرحله از انتخابات، نشان دهنده عدم اقبال به جريان اصلاح طلب بود که در نهايت، احمدي نژاد که کانديداي بخشي از اصول گرايان بود در دور دوم برگزيده شد . پيروزي احمدي نژاد که حزب قدرت مندي از او حمايت نمي کرد چالش جديدي براي احزاب، به ويژه براي احزاب قديمي بود. از اين رو، طيف بندي جديدي در راه بود که مهم ترين ويژگي آن، انشعاب در جريان راست و به وجود آمدن جريان جديدي از درون آن بود؛ گرچه پايه اوليه آن در جريان راست وجود داشت، اما در برخي باورها، استراتژي ها و تاکتيک ها با آن متفاوت بود.
براساس مباحث ذکر شده، دو جريان سياسي کشور به مثابه دو حزب گسترده بر اساس اختلاف نظر در موضوعات مختلف، مانند سياست خارجي و نحوه برخورد با آمريکا، اقتصاد و گسترش خصوصي سازي، نقش و اختيارات برخي نهادهاي نظام، مثل شوراي نگهبان و مجمع تشخيص مصلحت نظام، و ديگر مباحث سياسي و ... از جمله نقش احزاب سياسي به رقابت سياسي پرداختند.
از مهم ترين کارکردهاي احزاب سياسي در اين دوره مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:
-کمک به توسعه سياسي و امکان بهره گيري از توان و تجربه همه نيروهاي نظام؛
-پي گيري مطالبات مردم از نظام سياسي و ايجاد ارتباط بين مردم و حکومت؛ گرچه در اين خصوص، احزاب هنوز نتوانسته اند به طور مناسب نقش ايفا کنند؛
-جلوگيري از انسداد سياسي احتمالي که در صورت نبود احزاب قدرت مند، امکان ايجاد آن وجود دارد؛
-رشد افکار عمومي از طريق ايجاد رسانه هاي گروهي و حمايت از آنها؛
-معرفي نامزدهاي مورد نظر و مشخص کردن توان و قابليت نامزد مورد حمايت؛
-اطلاع رساني به مردم از اتفاقات ايجاد شده در قدرت و بهره گيري از اطلاع مردم در جلوگيري از برخي مفاسد سياسي و اقتصادي.
اين موارد، عمده ترين نقش هايي است که احزاب در ايران و به ويژه در دوره خاص ياد شده ايفا کرده اند که بر اساس نکات ابتدائي مقاله، احصاء و نتيجه گيري گرديد.
نتيجه گيري
ثانياً، احزاب و گروه هاي سياسي، مبارزات خود را در سال هاي پس از 60 نيز جهت کسب و حفظ قدرت انجام دادند و در برخي مواقع نيز احزاب، کارکرد آموزشي نيز ايفا کردند. به طور مثال، چاپ نشريات، خبرنامه ها و انتشار عمومي و ويژه آنها، بخشي از کارکردهاي آموزشي احزاب به شمار مي رود. در اين کارکرد، نيروهاي مذهبي، عمدتاً پايگاه هاي اصلي خود را در مساجد قرار دادند و برخي از اين احزاب نيز کلاس هاي رسمي آموزش عقايد اسلامي، باورهاي گروهي و حزبي در راستاي اهداف نظام اسلامي را مطرح کردند. حزب جمهوري اسلامي، اولين حزب گسترده اي بود که با ايجاد دفاتر رسمي در شهرستان ها اقدام به عضوگيري کرد . البته احزاب ديگر نيز در سال هاي بعد به اين امر مبادرت کردند که اين امر نيز کارکرد ديگر احزاب بود. اين کارکرد بر نقش مؤثر احزاب درسياست مي افزود؛
ثالثاً، کمک به آگاهي عمومي و رشد افکار سياسي از ديگر نقش هاي مؤثر احزاب پس از انقلاب بود که اين امر در دوره اخير، بيش از قبل محقق گرديد؛
رابعاً، نقد قدرت و امکان انتقاد از آن و پي گيري مطالبات مردم و لزوم پاسخ گو بودن قدرت از محورهاي اصلي بود که با حضور احزاب محقق شد . اين امر از طرف برخي احزاب، اتفاق افتاد، اما به دليل نهادينه نشدن کامل احزاب و نقصان در اقدامات آنها، در برخي دوره ها از جمله دوره اخير فعاليت احزاب، مطبوعات متمايل به احزاب، اين کارکرد راعهده دار شدند؛ خامساً، بايد به اين نکته توجه کرد که هنوز احزاب در ايران، دوران نوجواني خود را طي مي کنند و از اين رو، نقش و کارکرد آنها گاهي عجولانه و گاهي با اتقان کمتر همراه است و حتي بسياري از کارکردهاي خود را پيدا نکرده اند و در نتيجه، اگر شناخت عميق تري از فضاي حزبي در ايران مورد بررسي قرار گيرد و برخي موانع کارکرد احزاب مطرح گردد و احزاب نيز بر اساس اين تجارب و با توجه به فرهنگ ايراني – اسلامي فعاليت کنند، مي توان انتظار داشت که ايفاي نقش اساسي خود به عنوان يکي از نهادهاي جامعه مدني مؤثرتر باشند و در تجميع منافع نظام و تضمين پيشرفت کشور قدم هايي را بردارند.
پی نوشت ها :
1.مائده ( 5) آيه 56 .
2.حجت الله ايوبي، پيدايي و پايايي احزاب سياسي در غرب (تهران: نشر سروش، 82 ) ص 38.
3.مجادله ( 58 ) آيه 20 .
4.ابن منظور، لسان العرب (قم: نشر ادب الحوزه سال 63 ) ج 6، ص 108 .
5.شرتوني، اقرب الموارد ذيل واژه ياد شده.
6.سيد جلال الدين مدني، مباني و کليات علم سياست (تهران : چاپ اسلاميه، 72 ) ص 281.
7.علامه محمدتقي جعفري، حکمت اصول سياسي اسلام (تهران : نشر بنياد نهج البلاغه، 79 ) ص 47.
8.ژولين فروند،« سياست چيست » ، ترجمه عبدالوهاب احمدي (تهران : نشر ،آگه، 84 )ص 213.
9.حسين حسيني، حزب و توسعه مباني (تهران: نشر آمن، 78 ) ص 41 .
10.احمد نقيب زاده، حزب سياسي و عملکرد آن در جوامع امروز (تهران: نشر دادگستر، 78 ) ص 70.
11.قانون اساسي، اصل 26 .
12.ابوالفضل قاضي، حقوق اساسي و نهادهاي سياسي (تهران : نشر دانشگاه تهران، 75 ) ص 721.
13.فريدون وردي نژاد، نظام سياسي مبتني بر ولايت فقيه و تحزب، مجموعه مقالات تحزب و توسعه سياسي، ج 3 (تهران: نشر همشهري، 78 ) ص 184.
14.محمد غفوري، نظامهاي حزبي و نظامهاي انتخاباتي، مجموعه مقالات تحزب و توسعه سياسي، ج (تهران: نشر همشهري، 78 ) ص 166.
15.صحيفه امام، ج 6، ص 54 .
16.عباسعلي عميد زنجاني، مباني فقهي کليات قانون اساسي،ج 110 (تهران: جهاد دانشگاهي) ص 104
17.همان، ص 103 .
18. روزنامه اطلاعات ، 1358/3/7 ، ص 8.
19. غلامرضا خواجه سروي، رقابت سي اسي و ثبات سياسي در جمهوري اسلامي ايران (تهران: نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 82 ) ص 264.
20. روزنامه اطلاعات ، 58/10/30 ، ص 2.
21. سيد جلال الدين مدني، حقوق اساسي در جمهوري اسلامي ايران (تهران: نشر سروش، 62 ) ج 1، ص 48.
22. بررسي مستندي از مواضع گروهها در قبال انقلاب ب اسلامي (تهران: نشر وزارت ارشاد اسلامي، 60 ) ص 25.
23.غلامرضا خواجه سروي، پيشين، ص 245 .
24. حسين بشيريه، ديباچه اي بر جامعه شناسي سياسي ايران (تهران: نشر نگاه معاصر، 81 ) ص 39.
25. محمد رحيم عيوضي، مشارکت سياسي در جمهوري اسلامي ايران (تهران: نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 85 ) ص 105.
26. احمد عرب عامري، تحزب و توسعه سياسي، (تهران: نشر همشهري، 78 ).
27. حميدرضا ظريفي نيا، کالبد شکافي جناحهاي سياسي ايران، (تهران: نشر آزادي انديشه، 78 ) ص 62.
28. عباس شادلو، اطلاعاتي درباره احزاب و جناحهاي سياسي ايران امروز، (تهران:نشر مؤلف، 85 ) ص 311.
29.احمد عرب عامري، پيشين، ص 251 .
30.عباس شادلو، پيشين، ص 81 .
31. عباس شادلو، تکثرگرايي در جريان اسلامي (تهران : نشر وزراء، 81 ) ص 374.
32.همان، ص 376 .
33. بهزاد نبوي ، روزنامه ايران ، 74/13/6.
34.محمد رحيم عيوضي، پيشين، ص 143 .
35.عباس شادلو، تکثرگرايي در جريان اسلامي، پيشين، ص 386.
36. روزنامه سلام ، 75/12/7
37. Keyvan tabari, the Rule of law and the Politics of Reform inpost – Revolutionary Iran, 2003, san Francisco, USA. P. 99.
38. روزنامه شرق ، 82/12/29.
