مديريت خانواده دراسلام(4)

4) مسؤوليت ها و روابط
 

يکي ديگر از اجزاي فرايند مديريت «سازمان دهي» است. به طور کلي، سازمان دهي نيروها و امکانات از شرايط ضروري تحقق برنامه ها مي باشد. «سازمان دهي مستلزم آن است که منابع- يعني افراد، سرمايه و تجهيزات- به مؤثرترين شيوه براي حصول هدف ها فراهم شود. بنابراين، سازمان دهي شامل ترکيب و يگانه سازي منابع است» (هرسي و بلانچارد، 1375، 14). در نظر داشتن و توجه به نقش ها و مسؤوليت هاي هريک از اعضاي خانواده و جايگاه آنها دراين نهاد و همچنين، توجه به چگونگي روابط آنها با يکديگر از نکات بسيار مهم مديريت خانواده به شمار مي آيد.

4-1)سرپرستي و مسؤوليت
 

هدايت و رهبري از جمله مهم ترين مباحث مديريت محسوب مي شود.برخي صاحب نظران رهبري را تأثيرگذاري بر افراد در انجام وظايف شان با ميل و علاقه، توصيف کرده اند. برخي ديگر رهبري را هنر يا علم نفوذ در اشخاص دانسته اند، به طوري که آنها با ميل و خواسته خود در جهت حصول هدف هاي تعيين شده گام بردارند (نبوي، 1377).اما، بايد ديد که رهبري و سرپرستي يک خانواده چه تشابهات و تفاوت هايي با سرپرستي يک سازمان دارد. به عبارت ديگر،خصوصيات و ويژگي هاي سرپرست خانواده چيست؟
پيامبر اکرم (ص) در اين باره فرموده اند: آگاه باشيد که همه ي شما تا حدودي فرمانروا و نگهبان هستيد و در مورد فرمانبرداران خويش مؤاخذ و مسؤوليد، زمامداران کشور فرمانروايان جامعه هستند و در برابر آن مسؤول، مرد که رئيس خانواده است فرمانرواي زن و فرزندان خويش است و در برابرآنان مسؤول است، زن بر کودکان خود فرمانروا و حاکم است و در برابر آنان مسؤوليت دارد. آگاه باشيد همه شما فرمانروا و نگهبان هستيد و همه شما در مورد فرمانبرداران خويشتن مؤاخذ و مسؤوليد (فلسفي، 1368، 2 /348).
پيامبراکرم (ص) در اين روايت مردم را به عنوان رئيس و رهبر خانواده معرفي کرده اند و مسؤوليت امور مربوطه را بر عهده او دانسته اند. البته ذکر اين نکته نيز خالي از فايده نيست که در برخي خانواده ها با توجه به شرايط استثنايي موجود، مسؤوليت و رهبري خانواده بر دوش زن يا فرزند بزرگ ترقرار مي گيرد. در هر صورت، نکته ي مهم اين است که رياست و زعامت يک جامعه يا سازمان (مانند خانواده) با مسؤوليت داشتن و پاسخ گو بودن مترادف گرديده است.البته اين مسؤوليت در نهاد خانواده به مراتب بيشتر و سخت تر و در نتيجه، اجر آن والاتر و ارزنده تر خواهد بود. هم از اين رو است که حضرت موسي بن جعفر (ع) در روايتي فرموده اند: کسي که از پي روزي حلال برود تا خود و خانواده خود را منتفع سازد اجر او در پيشگاه الهي مانند اجر سربازي است که در راه خدا جهاد مي کند (فلسفي، 1368، 3/ 10) .

4-2) تصميم گيري و مشورت
 

تصميم گيري اصل و اساس وظايف مدير را تشکيل مي دهد. حرکت به سوي اهداف سازماني جز با تصميم گيري صحيح و خردمندانه امکان پذير نيست. برخي از صاحب نظران، کيفيت مديريت را تابع کيفيت تصميم گيري دانسته و معتقدند که تصميم گيري به تنهايي مهم ترين وظيفه مدير است. فرهنگ اسلامي توصيه هاي ارزشمندي براي اين امر دارد. خداوند حکيم در قرآن فرموده اند: در برابر مصائب و مشکلات صبر کن که اين عمل نيروي تصميم گيري را قوي نموده و کارها را استوار مي نمايد (لقمان، 17). همچنين، حضرت علي (ع) در نهج البلاغه درباره ينحوه ي خداشناسي خود فرموده اند: خدا را از سست شدن اراده هاي قوي، گشوده شدن گره هاي دشوار، و در هم شکسته شدن تصميم ها، شناختم (حکمت، 250).
آنچه از سيره ي ائمه معصومين (ع) به دست آمده است،نشان دهنده آن است که عوامل و عناصر بسيار مهمي در اتخاذ تصميم هاي مناسب و درست نقش دارند که در مباحث مديريت اسلامي به آنها اشاره مي شود. خدمتي و همکاران (1382) از جمله اين عوامل به اين موارد اشاره داشته اند: جمع آوري اطلاعات و بررسي و تحليل دقيق مسائل، مشورت، استفاده از تجارب گذشته، قاطعيت و ثبات در تصميم گيري، آينده نگري و عاقبت انديشي، پرهيز از عجله و شتابزدگي، توکل. (2)
همان گونه که اشاره شد، يکي از عوامل مهم در تصميم گيري، که در نگاه اسلامي نيز ارزش والايي دارد، مشورت با ديگران و نظرخواهي از آنان است. قرآن کريم يکي از اوصاف مؤمنان را مشورت در همه يامور زندگي اعلام مي کند: و کارهايشان به صورت مشورت درميان آنهاست (شوري، 38). و حتي به پيامبر(ص)، که به منبع وحي اتصال دارد،توصيه مي نمايد که با مردم مشورت کند:در کارها با آنان مشورت کن (آل عمران، 159). حضرت علي (ع) در نهج البلاغه در مورد عواقب مشورت نکردن و استبداد رأي اين گونه به ما هشدار
داده اند:کسي که استبداد در رأي داشته باشد هلاک مي شود و کسي که با مردان مشورت کند در عقل آنان شريک مي گردد (نهج البلاغه، حکمت 161).ازاين رو، يکي از راه کارهاي اساسي مديريت خانواده مشورت اعضاي خانواده با يکديگر براي دستيابي به اين اهداف، حل مسائل روزمره شخصي و عمومي و غلبه بر مشکلات است. در يک خانواده ي سالم تمام اعضا قبل از انجام هرکار جمعي يا فردي اقدام به مشورت مي کنند. گفتني است از نظر قرآن حتي يک امر جزئي مانند شيردادن نوزاد يا از شيرگرفتن او بايد براساس مشورت و رضايت پدر و مادر کودک باشد: و اگر آن دو، با رضايت يکديگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شير بازگيرند، گناهي برآنان نيست (بقره، 233).
در آيه اي ديگر توصيه شده است امور خانواده ازجمله مسائل فرزندان، با مشاوره ي شايسته انجام گيرد: (درباره ي فرزندان، کار را) با مشاوره ي شايسته انجام دهيد (طلاق، 6).
همچنين، بزرگ ترهاي خانواده با مشورت کردن با فرزندان خود، اهميت اين امر را به آنان گوش زد کرده و علاوه بر تقويت عزت نفس آنها و مهم جلوه دادن رأي و نظر ايشان در مجموعه ي تصميمات خانواده، آنها را براي آينده اي نزديک آماده مي سازند. اين که در کلمات اولياي دين هفت سال سوم زندگي کودک را مرحله وزارت ناميده اند، اشاره به لزوم هم فکري و هم کاري با آنان در مسائل و مشکلات زندگي و برنامه ريزي هاي خانوادگي دارد. تصميمات بزرگ و مهم خانواده نيز بهتر است با تشکيل جلسه يعمومي خانواده به همراه راهنمايي و اداره ي مدير خانواده اتخاذ شود. به عبارت ديگر، همه اعضاي خانواده بايد نظر خود را درباره ي آن موضوع اظهار کنند و بزرگ ترها صرفاً براي ارائه اطلاعات دقيق و رفع اشکالات احتمالي، کوچکترها را نسبت به اظهار ديدگاهي دقيق تر راهنمايي کرده و در آخر نيزبه جمع بندي تمام ديدگاهها بپردازند.ازاين رو، تصميم گيري هيچ گاه نبايد به تنهايي و انفرادي صورت گيرد.

4-3)روابط و حرمت ها
 

نقش روابط انساني در شکل گيري سازمان ها کاملاً روشن است، زيرا بدون وجود مجاري ارتباطي که به وسيله ي سازمان طراحي شده و توسط انسان ها فعال شود و يا به جريان افتد، امکان تشکيل سازمان وجود ندارد. اين روابط در نظريه هاي مختلف مديريتي براساس «تکميل و کارايي مجاري ارتباطي سازمان» يا «تشکيل گروه هاي سازماني در سطوح مختلف» بنا نهاده شده است و در بهترين حالت آن، «براساس تمايل افراد به کار کردن با يکديگر در قالب گروه هاي متجانس و توجه به مجاري ارتباطي توصيه شده توسط سازمان» عمل مي کند.اما ديدگاه اسلام دراين مورد مبتني بر «احترام متقابل بين فردي در همه يسطوح» بوده و «براساس منافع جمعي ضمن حفظ تماميت فردي» عمل مي کند (کوهستاني و همکاران، 1379). همچنين، به زعم يک نويسنده در حوزه ي مسائل خانوادگي (3)، يکي ديگر از مهم ترين اصول روابط انساني در خانواده «صميميت» است: «خانواده به عنوان گروه،اعضايش را با احساس صميميت، همکاري و تشريک مساعي به هم پيوند مي دهد؛ يعني رابطه ي اعضاي خانواده بر پايه ي صفت صميميت و زندگي اجتماعي در داخل گروه استوار است. صميميت مشخصه ي اساسي و غيرقابل تفکيک خانواده است و همين صفت آن را از ساير گروه هاي اجتماعي متمايز مي کند». (به نقل از سالاري فر، 1385، 133).
ازاين رو، توجه به نگرش اسلامي درباره ي روابط انساني در يک سازمان، رهنمودهايي براي تنظيم روابط ميان اعضاي خانواده در اختيار ما قرار مي دهد. تمام اعضاي خانواده موظفند با توجه به اصل «احترام متقابل» و «صميمت» و با رعايت حرمت ها و حريم هاي شخصي با يکديگر تعامل شايسته داشته باشند وجود ارتباطاتي شايسته و مهربانانه در خانواده نماينده يسلامت و کمال يک خانواده و در نتيجه مديريت صحيح و مدبرانه آن است.
قرآن کريم شفقت و مهرباني نسبت به خانواده را از خصوصيات اهل بهشت بر مي شمارد: گفتند ما پيش از اين در ميان خانواده خود با شفقت بوديم
(طور،26). همچنين پيامبر اکرم (ص) نيز درباره ي ارزش برقراري رابطه ي مبتني بر مهر و محبت ميان اعضاي خانواده فرموده اند: از همه ي ايمان داران، ايمان آن کسي راستين و کامل تر است که اخلاق و منش او نيکوتر باشد و نسبت به خاندان خود پرمهرتر (کرمي فريدوني، 1384، 174). برخي از صفات اخلاقي که در روابط مناسب اعضاي خانواده و تعالي آن مؤثر است،عبارتند از: صداقت،خوش بيني، قناعت، صبر و سخاوت (سالاري فر، 1385).
به طورکلي، تعاملات در محيط خانواده را مي توان در سه سطح «والدين با يکديگر»، «والدين با فرزندان» و «فرزندان با يکديگر» مورد بررسي و ملاحظه قرار داد.
الف- روابط انساني و مؤمنانه ي والدين با يکديگر در خانواده ي سالم نقش بسيار مهمي در مديريت خانواده دارد. در اين جا تمام وظايف و مسؤوليت ها برعهده ي يک فرد به عنوان مديرنيست، بلکه به عبارتي وجود يک تيم مديريتي متشکل از پدر و مادر متکفل اجراي کامل مديريت در خانواده است برقراري رابطه ي عاشقانه همراه با حفظ حريم و حرمت همديگر و کوتاه آمدن و از خود گذشتگي در حين بروز مشکلات و مسائل روزمره نويد بخش پيوند مستحکمي است که بنيان خانواده را تحکيم بخشيده و نتايج ثمر بخشي را به دنبال دارد که سکينه و آرامش در زندگي و رشد و شکوفايي فرزندان سالم و شايسته از جمله اين نتايج است. پروردگار رحمان در قرآن کريم يکي از نشانه هاي خود را وجود مودت و رحمت ميان زن و شوهر ذکر مي کند (روم، 21) و همچنين، در جايي ديگر آنها را به لباس يکديگر تشبيه مي کند: زنان شما لباس شما هستند و شما لباس آنها هستيد (بقره، 187). اين از آن رو است که زن و وشوهر بايد پوشاننده عيب ها و برآورنده ي نيازها و کاستي هاي يکديگر باشند. استمرار روابط مطلوب و رضايت بخش والدين از وظايف مهم آنهاست و ملاک مطلوبيت اين روابط براساس آيات قرآن، «معاشرت به معروف» است: و با آنان، به طور شايسته رفتار کنيد (نساء، 19).رفتار مناسب با همسر بر درجه ي ايمان يک
مرد دلالت دارد.ازاين رو، پيامبر اکرم (ص) فرموده اند: بهترين شما کسي است که با همسرانش نيکوتر باشد و من نيکوترين مردم نسبت به همسرانم هستم (حرالعاملي، 1367، 14/ 122) از زنان نيز خواسته شده است که درحدّ توان خود رضايت همسر را در همه ي جوانب زندگي جلب کنند. به عنوان نمونه، صبر و بردباري زن در مشکلات و تحميل نکردن رفتارهايي به شوهر و همراهي با او در مشکلات اجتماعي واقتصادي مي تواند زمينه ي مناسبي براي روابط مطلوب بين آنها فراهم کند (حرالعاملي،1367، 14/ 124-112).
ب-درباره ي رابطه ي والدين و فرزندان و لزوم احترام متقابل ميان آنها آيات و روايات بسيار زيادي در مکتب اسلام وجود دارد که اين امر نشان دهنده ي تأکيد زياد اسلام بر نقش انسان ساز خانواده است. به عنوان نمونه، در برخي از آيات قرآن کريم، نيکي به والدين و برقراري رفتاري شايسته با آنها به طور مستقيم پس از دستور به يکتاپرستي و عبادت پروردگار آمده است: جز خداوند يگانه را پرستش نکنيد و به پدر و مادر نيکي کنيد (بقره، 83). و در برخي ديگر از آيات، امر به سپاس والدين پس از امر به سپاس آفريدگارهستي آمده است: براي من و پدر و مادرت شکر به جا آور(لقمان، 14).
آياتي از اين دست در قرآن کريم که نيکي و لطف به والدين و فروتني و تواضع در برابر ايشان را گوشزد کرده است، بسيار ملاحظه مي شود. همچنين، دستورات، راهنمايي ها و سيره ي ائمه معصومين (ع) نيز تحت تأثير قرآن مملوّ از ارزش گذاري بر رفتارشايسته فرزندان با والدين است. از سوي ديگر،نحوه ي برخورد والدين با فرزندان و نوع ارتباط برقرار کردن آنها با دلبندان خود علاوه بر اين که مقدمه ي لازم هرگونه آموزش و تربيت آنان مي باشد، آنها را براي زيستن در فضايي عاطفي همراه با حس مسؤوليت جهت انجام وظايف و تکاليف فردي و اجتماعي خود آماده مي سازد و نيز به گونه اي غيرمستقيم، نحوه ي برقراري ارتباط صحيح با همسالان و اطرافيان را به ايشان آموزش مي دهد. به عنوان نمونه، پيامبر اکرم (ص) درباره ي لزوم رفتار عادلانه والدين نسبت به
فرزندان فرموده اند: ميان فرزندان تان به دادگري رفتارکنيد؛ همان سان که دوست مي داريد آنان در نيکي، و مهر با شما براساس عدالت رفتار کنند (کرمي فريدني، 1384، 81) از اين رو، مديريت اسلامي خانواده پيوند وثيقي با اخلاق و تربيت اسلامي در خانواده دارد.
ج-روابط شايسته ي والدين با يکديگر و آموزش نحوه ي برقراري ارتباطات شايسته با ديگران به فرزندان مقدمه اي براي ورود فرزندان به فضاي ارتباطي بين خود در محيط خانواده است. فرزندان با يادگرفتن نکات دقيق در مورد نحوه ي ايجاد يک ارتباط سالم با ديگران مي توانند علاوه بر رفع بسياري از مشکلات خود با يکديگر و حل مسائل خود به گونه اي مشارکتي، کمک بزرگي به تسهيل امر مديريت در خانواده داشته باشند. مذاکره، همکاري، رقابت، حمايت، دوستي و نفرت در مجموعه يخواهران و برادران آموخته مي شود. در اسلام،روابط خواهران و برادران در بزرگسالي تحت عنوان صله رحم بيان مي شود. اين روابط بايد همواره حمايت عاطفي و رواني و حمايت مادي خواهران و برادران نسبت به هم را تأمين کند (سالاري فر، 1385). در اين ميان، فرزندان بزرگ تر جايگاه ويژه اي دارند، به گونه اي که در غياب والدين نقشي مشابه آنان در خانواده برعهده دارند. پيامبر اکرم (ص) فرموده اند: برادر بزرگ تر به سان پدر است (کرمي فريدوني، 1384، 197).

نتيجه گيري
 

خانواده يکي از ارکان مهم و اساسي هر جامعه و کوچک ترين نهادي است که مسؤوليت خطيري را در رشد و اعتلاي يک جامعه برعهده دارد. به عبارت ديگر، شکوفايي هرجامعه در شکوفايي نهاد خانواده نهفته است.خانواده به منزله ي واحدي منسجم و پوياست که در جهت نيل به اهدافي واحد گام بر مي دارد و همه اعضاي يک خانواده بايد همگام با يکديگر در جهت تأمين خواسته هاي مشروع خانواده تلاش و حرکت نمايند.
به طورکلي،مديريت خانواده يعني علم و هنر هماهنگي کوشش ها و مساعي اعضاي خانواده و استفاده از منابع براي نيل به اهداف معين.اگرخانواده مهم ترين نهاد تأثيرگذار در رشد، تعادل و شکوفايي افراد جامعه باشد، توجه به اين نهاد و بررسي راهکارهاي مديريت اين نهاد مي تواند اولويت اصلي انديشه هاي بشر باشد. از سوي ديگر،فرهنگ غني اسلامي مملو از آيات و رواياتي است که مي توانند راهنماي خوبي براي ما در اين خصوص باشند. رعايت دستورات و توصيه هاي قرآن کريم و سيره ي معصومين (ع) در خصوص چگونگي مديريت خانواده نويد بخش خانواده اي سالم و متعالي و انسان هايي رشد يافته و مؤمن است که شکوفايي و اعتلاي جامعه اسلامي را تضمين مي کنند.
ازاين رو،دراين مقاله با استفاده از منابع ارزش مند فرهنگ اسلامي به توضيح راهکارهاي اسلامي مديريت خانواده ذيل عناويني همچون «دورانديشي و پيش گيري»، «برنامه ريزي»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسؤوليت ها و روابط» پرداخته شده است.
همان گونه که اشاره شد، يکي از مهم ترين راه کارهاي مديريت خانواده دورانديشي و پيش گيري مي باشد.تأمل و مطالعه در نحوه ي تشکيل خانواده و رأي زني و مشورت در اين خصوص و همچنين، فراهم آوردن شرايط و زمينه هاي مساعد براي دستيابي به خانواده اي که از معيارهاي حداقلي برخوردار باشد،ازجمله اين اقدامات به شمار مي رود.
همچنين، مديريت صحيح خانواده بدون برنامه ريزي هاي دقيق و همه جانبه امکان پذير نمي باشد. بنابراين،توجه به اين نکته يکي ديگر از مهم ترين راهکارهاي مديريت خانواده محسوب مي شود.دراين خصوص، در اين مقاله به راه کارهاي مديريت خانواده در زمينه هاي «برنامه ريزي زماني»،«برنامه ريزي اقتصادي» و «برنامه ريزي فرهنگي اشاره گرديد.
در ادامه، سعي شده است تا جايگاه «نظم و مقررات و کنترل» در مديريت
خانواده از منظري اسلامي مورد بررسي و تحليل قرار گيرد.
در نهايت، توجه به نقش ها و مسؤوليت هاي هريک از اعضاي خانواده و جايگاه آنها در اين نهاد و همچنين،توجه به چگونگي روابط آنها با يکديگر ذيل عنوان «مسؤوليت ها و روابط» مورد بررسي قرار گرفته است. در اين خصوص، با استفاده از آيات و روايات به بررسي نقش «سرپرستي و مسؤوليت»، «تصميم گيري و مشورت» و «روابط و حرمت ها» در مديريت خانواده پرداخته شده است.

پی نوشت ها :
 

1) محقق محترم براي هريک از اين دسته صفات روايات متعددي ذکر کرده اند که براي اطلاع از آنها مي توانيد به منابع زير رجوع کنيد. ضمناً صفات مورد نظر به نحو متقابل جهت انتخاب شوهر مناسب (با کمي تغييرات) نيزقابل تعميم است.
2) محققين محترم براي هريک از اين عوامل روايات متعددي ذکر کرده اند که براي اطلاع از آنها مي توانيد به منبع مورد نظر رجوع کنيد.
3) روزن بام،هايدي (1367)؛ خانواده به منزله ي ساختاري در مقابل جامعه، تهران، مرکز نشر دانشگاهي.
منابع و مأخذ
1) قران کريم.
2) نهج البلاغه.
3) استاد ولي، حسين (1381)، آداب، سنن و روش رفتاري پيامبر گرامي اسلام، چاپ سوم ،تهران، انتشارات پيام آزادي.
4) حرالعاملي، محمد بن الحسن (1367)، وسائل الشيعه،تهران، کتابفروشي علميه السلاميه.
5) حکيمي، محمد رضا (1380)، الحياه، ترجمه ي احمد آرام، تهران، دفتر
نشر فرهنگ اسلامي.
6) خدمتي، ابوطالب و پيروز، علي آقا و شفيعي، عباس (1382)، مديريت علوي، چاپ سوم، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
7) شيخ صدوق (1372)، عيون اخبار الرضا (ع)، ترجمه ي حميدرضا مستفيد و علي اکبر غفاري، تهران، نشر صدوق.
8) غفاري ساروي، حسين (1375)، آيين بندگي و نيايش، قم، بنياد معارف اسلامي.
9) فلسفي،محمد تقي (1368)، الحديث؛ روايات تربيتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
10) کليني، محمد بن يعقوب (بي تا)، اصول کافي، ترجمه ي سيد جواد مصطفوي، تهران،کتابفروشي علميه اسلاميه.
11) کوهستاني، حسينعلي و آهنچيان، محمدرضا و موسوي، سيدعلي اصغر (1379)، انسان در مديريت، تهران، نشر شيوه.
12) مجلسي، محمدباقر (1363)، بحارالانوار، تهران، کتابفروشي علميه اسلاميه.
13) نبوي، محمد حسن (1377)، مديريت اسلامي، چاپ چهارم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي.
14) هرسي، پال و بلانچارد، کنت (1375)، مديريت رفتار سازماني، ترجمه ي علي علاقه بند، تهران، اميرکبير.
 

منبع:نشريه انديشه حوزه ،شماره 78-77.