اصفهان، شهر مساجد
نويسنده: دکتر مريم قاسمي سيچاني(1)
مقدمه
مسجد به عنوان عبادتگاه مسلمانان، بايد نسبت به ديگر بناها ساختمان مشخصي داشته باشد،زيرا مکاني است که از آن به عنوان خانه خدا ياد مي شود.مسجد،جايگاه مؤمنان است و در دين اسلام، اهميت والايي دارد. در حديثي از پيامبراکرم(ص) نيز «زمين مسجد خوانده شده است».(2) همچنين، مسجد واقعي، دل مؤمن ذکر شده است و مؤمن در مسجد به ماهي در آب و منافق در مسجد به پرنده در قفس تشبيه شده است.(3)
ويژگي مشترک ساخت تمام مساجد جهان اسلام فارغ از شکل و...، ساخته شدن به سوي خانه کعبه(جهت قبله) و بنا شدن بر زمين پاک(غيرغصبي) است. ازجمله مهمترين کاربري هاي مسجد، مي توان به اداي فريضه نماز،آموزش قرآن و ساير علوم(بخصوص درقرون اوليه) سياست، گردهمايي مردم، قضاوت و... اشاره کرد. به طور کلّي، مساجد قلب تپنده ي شهرها و کانون فعاليت و تجمع مسلمانان در طي قرون محسوب مي شده اند.
لازم به ذکراست ازآنجا که اعراب باديه نشين بودند و معماري خاصي نداشتند، منشأ معماري اسلامي،آميزه اي از جهان بيني اسلامي و معماري ايران ساساني و امپراتوري روم شرقي(بيزانس) است که در قلمروهاي مختلف جهان اسلام مانند ايران قديم، (عراق،افغانستان، تاجيکستان،ترکمنستان، هند) تأثيرمعماري ايراني و در سرزمين هاي ترکيه،سوريه و... تأثير معماري روم شرقي(بيزانس) ديده مي شود.
اغلب محققان براين عقيده اند که در سرزمين هاي اسلامي،سه الگوي معماري مسجد ايراني، ترکي،و شبستاني(عربي) وجود دارد. در فاصله سالهاي21، 23 يا 24هجري،اسلام در دوران خاصي از تاريخ،همزمان با حکومت امويان در اصفهان گسترش يافت. اغلب مردم اسلام را پذيرفتند و آن را از ميان اديان ديگر برگزيدند.درحال حاضر، حدود 98درصد از مردم اصفهان را مسلمانان تشکيل مي دهند.
به دليل وجود تعدادي از شاخص ترين مساجد جهان اسلام (مسجد جامع، مسجد امام، مسجد شيخ لطف الله و...) و تعدد مساجد تاريخي(حدود191مسجد) در شهر اصفهان،مي توان اصفهان را شهر مساجد ناميد.
درادامه، به بررسي انواع مسجد، اجزاي مسجد، وضع موجود مساجد شهر اصفهان و ارائه ي پيشنهاد، پرداخته خواهد شد.
انواع مساجد
مسجدجامع: مهمترين نوع مسجد در شهر اسلامي،مسجدجمعه (جامع يا آدينه) است که درگذشته وجود آن در يک محل، باعث مي شده که آنجا حکم شهربيابد.
مسجدجامع،
نه تنها مکاني براي عبادت بود، بلکه مکاني براي گردهمايي جامعه اسلامي به سرپرستي خليفه يا نماينده وي بوده است،که در خطبه هاي ايراد شده مسائل مذهبي سياسي، نظامي و مالي امت اسلامي، مورد بحث و بررسي قرار مي گرفته است و معمولاً،قلب تپنده يک شهر محسوب مي شده است.معمولاً مساجد جامع شهرهاي اسلامي، با حمايت مالي مستقيم حکومت اسلامي وقت ساخته مي شدند و اوج هنر معماري هرشهر را مي توان در معماري مساجد جامع يافت. در اينگونه مساجد، کتابخانه،مدرسه و خانقاه نيز وجود داشته است.ازجمله شاخص ترين مساجد جامع جهان اسلام، به لحاظ اهميت تاريخي و معماري مي توان به مسجدجامع سامرا، مسجدجامع اصفهان، مسجدجامع اموي دمشق، مسجدجامع قيروان، مسجدجامع قرطبه، مسجدجامع دهلي و... اشاره کرد.
به لحاظ اهميت شهر اصفهان و گسترش آن، چند مسجدجامع در طول تاريخ در اين شهر ساخته شدند که عبارتند از: مسجدجامع عتيق،مسجدجامع صغير(رنگرزان، جورجير،حکيم)،مسجدجامع عباسي(امام)، مسجدجامع سيد.
مسجد مصلا:
نوع ديگر مساجد، مساجد مصلا هستند که براي خواندن نمازهاي عيدين(فطر، قربان)، نماز باران و... مورد استفاده قرار مي گيرند. معمولاً مساجد مصلا فاقد ساخت و ساز بوده در بيرون شهر واقع بودند و در برخي موارد، تنها محراب مشخص داشتند. در شهر اصفهان، در طول تاريخ مصلاهاي مختلفي مورد استفاده قرار مي گرفتند که از آن جمله مي توان به مصلاي واقع در مسجدجامع اصفهان (که با توسعه مسجدجامع اصفهان، جزء آن قرار گرفت)، مسجد مصلاي مجاورتخت فولاد و مسجد مصلا واقع در محدوده طوقچي اشاره کرد.مسجد-مدرسه:
نوع ديگري از مساجد هستند که در آنِ واحد دوبخش مجزا به عنوان مدرسه علميه و مسجد در مجاور هم (مسجد مدرسه جامع اصفهان، مسجد مدرسه امام) و يا به روي هم (مسجد مدرسه ي آقابزرگ کاشان- مسجد مدرسه سيد) ساخته شده اند، و در طول تاريخ معماري ايراني نمايانگر تحوّل و تکامل اين معماري هستند.مسجد-محله: غالب مساجد يک شهر را مساجد محله اي تشکيل مي دهند که در طول تاريخ در هر محل، کوي و برزن با همّت و کمک اهالي محل يا بانيان خير ساخته شده اند. اين مساجد، غالباً در مراکز محلات تاريخي در کنار مجموعه اي از بناهاي عام المنفعه همچون حمام ها، زورخانه ها، سقاخانه ها و... مراکز خريد مايحتاج اوليه چون نانوايي، قصابي، سبزي فروشي،... جاي دارند.و در ايام هفته (به غير از ظهر جمعه که همه مساجد شهر به خاطر اداي نمازجمعه درمسجدجامع تعطيل اند) مورد استفاده قرار مي گيرند. ازجمله اين مساجد در سطح شهراصفهان، مي توان به مسجد رحيم خان اشاره کرد.
مسجد-مقبره:
نوع ديگري از مساجد هستند که غالباً در مجموعه آرامگاههاي امامزادگان،بزرگان و مزارها شکل مي گيرند.ازجمله شاخص ترينِ آنها در اصفهان،مي توان به مسجد رکن الملک اشاره کرد.همچنين،دراسلام به هرجاي پاک و غيرغصبي مسجد گفته مي شود که يک مسلمان درآن مي تواند رو به قبله نماز خود را برجاي آورد.
ازلحاظ گونه شناسي (تيپولوژي) شکلي هم مي توان الگوهاي مساجد ايراني را به شبستاني، ايوان دار(1،دو يا چهار ايواني)، گنبدخانه اي (مانند مسجدجامع برسيان) حياط مرکزي تقسيم بندي کرد که در اکثر موارد ترکيبي از الگوهاي فوق در شکل گيري مساجد به چشم مي خورد.لازم به ذکر است که در تمام گونه هاي مساجد، ويژگي هايي چون تأکيد بر درون گرايي(4) و اهميت ويژه تزئينات به صورت انتزاعي و هندسي(5) ديده مي شود.
اجزاي مسجد
تشکيلات ورودي:
عبارت از جلوخان(فضاي باز واقع درجلوي مساجد شاخص مانند مساجد جامع و امام اصفهان) پيش تاق، درگاه، هشتي،دالان و ايوان مي باشد، که بنا به اهميت و زمان ساخت مسجد با انواع آرايه ها، تزئين يافته اند. غالباً مساجد بزرگ، داراي چندين ورودي هستند که ارتباط ميان بخش هاي مختلف منحله و شهر را فراهم مي آورند. همچنين، غالباً بنا به سنت معماري ايران، دسترسي از فضاي بيرون به درون مسجد با طي سلسله مراتب و به طور غيرمستقيم صورت مي گيرد. همچنين، بنا به اهميت مسجد، عناصري مانند:حوض، سنگاب و... در مسير ورود به فضا قرار مي گيرند.
حياط (صحن، ميانسرا)
براي حوض آب موجود در مسجد، مي توان ارزش نمادين و عملکردي قائل شد. حوض آب واقع در حياط مسجد، مانند آينه اي عمل مي کند که تصويرعالم بالا و آسمان را در خود منعکس مي کند. پس مي توان آن را نقطه اتصال عالم بالا و زمين تصور کرد، همچنين نمازگزاران براي وضوگرفتن از آن استفاده مي کنند. حياط مسجدجامع اصفهان،مسجد امام، مسجد حکيم و... از زيباترين و باشکوه ترين حياط هاي مساجد ايراني هستند که اوج هنر و خلاقيت معماران ايراني در تناسبات فضايي آنها به چشم مي خورد.
ايوان(صفه)
ايوان، نقش عملکردي و نمادين در معماري ايراني دارد.ازسويي، در اقليم غالب گرم و خشک ايران،مانند يک سايه بان و به عنوان يک پيش فضا براي گنبدخانه عمل مي کند. ازسويي ديگر،نقش نمادين دارد و يادآور غارهاي مقدس است. همچنين، الگوي چهارايواني،الگويي برگرفته از طرح چليپا(صليب)، يادآور عناصر اربعه(آب، باد، خاک، آتش) ايراني است. ايوان صاحب(مسجدجامع اصفهان)، ازلحاظ سازه و تزئينات از نمونه هاي بسيار شاخص ساخت ايوان است.
شبستان:
غالباً عبارت از فضايي ستون داردر مسجد است که معمولاً متشکل از چهارتاقي هاي مشابه است. شبستان، از ارکان اصلي مساجد بوده و مساجد اوليه (ازجمله مسجد پيامبر)، ازنوع شبستاني مي باشند.به طرح شبستاني، عربي و يا بومسلمي(6) هم گفته مي شود. از زيباترين شبستان ها، مي توان به شبستان زمستاني(بيت الشتا، مسجدجامع) اشاره کرد که متشکل از تاق هاي چهاربخشي بوده و نور ملايمي از خلال فيلترهاي سنگيِ مرمرينِ آن از سقف بر زمين مي تابد. شبستان هاي چهل ستون(عدد چهل به طور نمادين اشاره به تعداد زياد ستون ها دارد)، بخش زيادي از مساجد را در برمي گيرد. در اکثرمساجد شاخص اصفهان، شبستان هاي تابستاني و زمستاني ديده مي شود.(7)گنبدخانه:
گنبد شکل يافته بر پلان مربع، ازجمله ارمغان هاي معماري ايران به جهان و از ابداعات ايرانيان مي باشد که در شيوه پارتي(8) ابداع گرديد. در قرون اوليه اسلامي(حدود قرون يکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستاني، استفاده از اين طرح، معمول نبود.با ايجاد حکومت هاي محلّي و احداث مقبره اميراسماعيل ساماني، در بخارا،مجدداً استفاده ازاين طرح معمول شد. در مسجدجامع اصفهان در زمان حکومت سلجوقيه و صدارت خواجه نظام الملک، گنبدخانه نظام الملک(جهت قبله) با برچيدن تعدادي از ستون هاي شبستان جبهه قبلي به صورت منفرد(بنايي آزاد) ساخته شد(سال هاي465 تا 485هـ.ق)، پس از آن در زمان تاج الملک(481) (ديگر وزير و زوجه ملک شاه و رقيب نظام الملک) گنبدخانه ي تاج الملک يا «خرگاه» در شمال مسجد ساخته شد که پروفسور پوپ آن را زيباترين گنبد آجري جهان دانسته است. پس از مسجدجامع، ساخت گنبدخانه در بسياري مساجد ديگر معمول شد و حتي بسياري مساجد ديگر به صورت تک گنبدخانه اي ساخته شدند(مساجد جامع برسيان،دشتي،شيخ لطف الله و...).مناره و گلدسته:
يکي از اجزاي برخي مساجد بزرگ و مهم مناره مي باشد. سابقه ساخت مناره و ميل ها در ايران، به پيش از اسلام مي رسد که به عنوان شاخص برج نورو چراغ ساخته مي شدند. ميل اژدها در نورآباد ممسني از دوره ي اشکانيان، از قديمي ترين آنهاست.پس از اسلام نيز ساخت مناره در قلمروي سرزمين ايران ادامه يافت.دوره سلاجقه، نقطه ي عطفي در ساخت تک مناره ها به شمارمي آيد. به لحاظ اهميت شهر اصفهان، دراين دوره تعدادي از مهمترين تک مناره ها دراين شهر به عنوان نشانه شهري(در کنار يا دوراز مساجد) ساخته شده اند، که از مهمترين آنها مي توان به مناره مسجدعلي(9)،منار ساربان، منار چهل دختران و... اشاره کرد.(10)
از شيوه آذري است که ساخت جفت مناره ها در دوطرف ايوان اصلي و سردر مساجد و معابر،مرسوم گرديد(مسجدجامع اشترجان،منارجنبان، دو مناره سردر ورودي مقبره سلطان بخت آغا(در محوطه دردشت اصفهان)) در اواخر شيوه ي آذري نيز جفت مناره هايي به صفه صاحب مسجدجامع اصفهان الحاق شدند. از زيباترين مناره هاي اصفهان، مي توان به چهار مناره جالب مسجد امام اصفهان اشاره کرد.
به علّت ارتفاع زياد مناره ها، از آنها کمتر براي اذان گفتن استفاده مي شده است [هيلن براند، 1380]. بنابراين، گلدسته ها با فرم خاص خويش به منظور اذان گفتن در بيشتر مساجد کوچک و بزرگ ساخته شدند.
محراب و منبر:
از عناصر شاخص همه مساجد، محراب مي باشد. به خاطر تقدس محراب در نشان دادن جهت خانه کعبه و اداي نماز، محراب ها ازجمله مزين ترين و نفيس ترين بخش هاي هر مسجد هستند که در هر دوره تاريخي متناسب با نوع آرايه هاي متداول،به بهترين شکل، تزئين يافته اند. مساجد بزرگ، داراي چندين محراب در قسمت هاي مختلف خود هستند(مسجدجامع اصفهان،مسجد امام و...)(11). از زيباترين محراب هاي اصفهان،مي توان به محراب آجرکاري مسجدجامع گلپايگان و مسجدجامع برسيان، محراب گچ بري اُلجايتو مسجدجامع اصفهان، محراب کاشي کاري مسجد شيخ لطف الله و... اشاره کرد.غالباً در کنار محراب،منبر واقع است که براي ايراد خطبه توسط امام جماعت مورد استفاده قرار مي گيرد. منبرها در طول تاريخ با مصالح مختلف ساخته شده اند. از منبرهاي بسيار شاخص و مزين ايران، مي توان به منبر چوبي واقع درکنار محراب اُلجايتو(چوبي با هنر منبت،معرق و...) مسجدجامع، منبر کاشي کاري(مسجدجامع ورزنه)، منبر مرمرين(مسجد امام اصفهان) ياد کرد.
همچنين محراب هاي متعدد روي هم قرار گرفته گنبدخانه نظام الملک مسجدجامع اصفهان (محراب گچ بري (با الهام از هنر ساساني)،مسجد اوليه واقع در زير سطح صفر-صفر با انحراف نسبت به جهت قبله؛ محراب آجري دوره سلجوقي، محراب گچ بري شيوه آذري و سنگ و کاشي صفوي) که سه محراب متأخر بر روي هم واقع شده اند و امروز تنها محراب کاشي مرمرين بيروني،کاملاً قابل رؤيت است نيز ازنظر هنري و قدمت، بسيار شاخص و ارزشمند مي باشند.
معرفي مساجد تاريخي شهر اصفهان(12)
1. مسجدجامع عتيق، 2. مسجد امام، 3. مسجد شيخ لطف الله، 4. مسجد حکيم، 5. مسجد سيد، 6. مسجد علي، 7. مسجدخان، 8. مسجد پاسوخته، 9. مسجد قطبيه، 10. مسجد جوباره، 11. مسجد آقانور، 12. مسجد عليقلي آقا، 13. مسجد سفره چي، 14. مسجد ايلچي، 15. مسجد مصلا، 16. مسجد آقاسي، 17. مسجد مصري، 18. مسجد لُنبان، 19. مسجد درب تکيه، 20. مسجد ساروتقي، 21. مسجد رحيم خان، 22. مسجد مقصودبيک، 23. مسجد جارچي، 24. مسجد ذوالفقار، 25. مسجد محمدجعفر آباده اي، 26. مسجد نوبازار، 27. مسجد رکن الملک، 28. مسجد رکن الملک، 29. مسجد نوچهارسو، 30. مسجد نَو محله نو، 31. مسجد سلام، 32. مسجد ذکرالله، 33. مسجد سيف الله خان، 34. مسجد دارالشفاء، 35. مسجد اقصي، 36. مسجد دروازه دولت، 37. مسجد امامزاده اسماعيل، 38. مسجد کازروني، 39. مسجد جامع، 40. مسجدخان، 41. مسجد قصرمنشي، 42. مسجد قصر منشي،
43. مسجد ملک، 44. مسجد صفا، 45. مسجد زعفراني، 46. مسجد جوجي، 47. مسجد نمکي، 48. مسجد نمکي، 49. مسجد چهل دختران، 50. مسجد درخت سوخته، 51. مسجد کمرزري، 52. مسجد مريم بيگم، 53. مسجد مريم بيگم، 54. مسجد خواجه فرهاد، 55. مسجد خواجه عَلَم، 56. مسجد ميرهندي، 57. مسجد شيشه، 58. مسجد علي اکبر، 59. مسجد شمس آباد، 60. مسجد سيچان، 61. مسجد سلطان ابوسعيد بهادرخان، 62. مسجد حاج ابوالحسن، 63. مسجد خيابان پاقلعه، 64. مسجد علي بابا، 65. مسجد کرماني، 66. مسجد جلوخان، 67. مسجد حاج ميرزا بديع، 68. مسجد ميرزا احمد، 69. مسجدخان، 70. مسجد ميرزاباقر، 71. مسجد شيخ يوسف، 72. مسجد خواجو، 73. مسجد ميرمحمد صادق، 74. مسجد پانارون، 75. مسجد حاج رضا، 76. مسجد کوچه باغ، 77. مسجد خياط ها، 78. مسجد پادرخت سوخته، 79. مسجد شيره پزها، 80. مسجد جمالي، 81. مسجد حمال ها، 82. مسجد سرجوي شاه، 83. مسجد شاه اسدالله، 84. مسجد کريم ساغري دوز، 85. مسجد ميرزا باقر، 86. مسجد حوالي تکيه، 87. مسجد سعيدبن جُبير، 8. مسجد شعيا، 89. مسجد نور و رضوان، 90. مسجد بزرگ، 91. مسجد کوچک، 92. مسجد ميرزا محمدباقر، 93. مسجد آب بخشان، 94. مسجد دَرِ قهوه، 95. مسجد خيابان محله چارسو، 96. مسجد پشت خيابان، 97. مسجد زهراخانم، 98. مسجد گرگ يراق آقا، 99. مسجد پاشير، 100. مسجد صدرالعلماء، 101. مسجد ميرزا ابراهيم، 102. مسجد شيخ الإسلام، 103. مسجد تلاشکان، 104. 105. مسجد حاج طالب، 106. مسجد ميرزا جلال، 107. مسجد طيبه، 108. مسجد سرقبر آقا، 109. مسجد حاج سيدعبدالله، 110. مسجد ميرزاعبدالله، 111. مسجد حاج عباس گُندِلي، 112. مسجد حاج علي، 113. مسجد ميدان مير، 114. مسجد موتاب ها، 115. مسجد ميرزا اشرف، 116. مسجد زاغه، 117. مسجد خواجه، 118. مسجد استاد نوروز، 119. مسجد عصارخانه، 120. مسجد شيشه گري، 121. مسجد کلانتر، 122. مسجد قراولخانه، 123. مسجد باغچه عباسي، 124. مسجد حسن آباد، 125. مسجد کوچه باغ اليادران، 126. مسجد بازارچه سرچارو، 127. مسجد منبرگلي، 128. مسجد فاضل، 129. مسجد زغالي ها، 130. مسجد دال بيتي، 131. مسجد صحرا لنبان، 132. مسجد سيدمحمد ابراهيم، 133. مسجد سرکوچه، 134. مسجد سَرِ چارسو، 135. مسجد مستهلک، 136. مسجد حاج سيد عبدالوهاب، 137. مسجد حاج هادي، 138. مسجد پاچنار، 139. مسجد بازارچه حاجيه خانم، 140. مسجد بازارچه ميرمحمد صادق، 141. مسجد جنب منزل استاد حسن بناء، 142. مسجد روغني، 143. مسجد شئيش، 144. مسجد ميرزا عبدالرحيم، 145. مسجد کوچه عَمَريها، 146. مسجد حاج عبدالغفار، 147. مسجد قصر چملان، 148. مسجد شاه علي، 149. مسجد قهرودي، 150. مسجد گلدسته، 151. مسجد پاسنگ، 152. مسجد محمدعلي سلماني، 153. مسجد پادرخت، 154. مسجد کوچه باغ، 155. مسجد چاره، 156. مسجد ترک ها، 157. مسجد دوغازي، 158. مسجد پشت بارو، 159. مسجد آقاشمس، 160. مسجد باباقاسم، 161. مسجد چهارسو در شيخ، 162. مسجد طوقچي، 163. مسجد حاج باقر، 164. مسجد گلشن، 165. مسجد پاکوشک، 166. مسجد حاج گداعلي، 167. مسجد باغ کاران، 168. مسجد حاج جعفر، 169. مسجد خيابان يزدآباد، 170. مسجد علي بقال، 171. مسجد خيابان يزدآباد، 172. مسجد پشت بازارچه، 178. مسجد يازده پيچ، 179. مسجد بازارچه آقا، 180. مسجد مورنان، 181. مسجد اژه يي ها، 182. مسجد پاچنار، 183. مسجد حاجي سيدعبدالله، 184. مسجد جوي باريک، 185. مسجد کوچه حاج مشير، 186. مسجد کوچه پاکاري ها، 187. مسجد درب حمام کوچک، 188. مسجد شيرسبز، 189. مسجد ملاکاظم، 190. مسجد حاج جمال، 191. مسجد مقدس ها، 192. مسجد لُرها، 193. مسجد حاج سرتيپ، 194. مسجد حسين آقا، 195. مسجد باروت کوب ها، 196. مسجد تکيه محمدعلي يزدي، 197. مسجد کوچک، 198. مسجد ايضاً مسجد کوچک.
وضع موجود مساجد تاريخي اصفهان
نمازجماعت و سخنراني در جمع نمازگزاران، ارزش مساجد تاريخي را به نمازگزاران يادآور شوند.
در بسياري موارد،ساخت و سازهاي نامناسب در حريم مساجد، باعث مخدوش شدن خط آسمان و معماري مسجد و بوجود آمدن مشکلات سازه اي براي مساجد تاريخي شده است(مثل مسجد رحيم خان)، که مي توان با تهيه و تصويب حريم مساجد و همچنين مشخص کردن آنها در نقشه ها، مانع از آسيب ديدن اين مکان هاي مقدس گرديد. ازطرفي، به علّت قرارگيري اين مساجد در بافت هاي تاريخي شهر اصفهان و فرسوده بودن تأسيسات شهري همچون آب و فاضلاب و... بالاآمدن سطح معابر مجاور مساجد، اين مساجد در معرض تخريب قرار دارند(مانند: بيت الشتا، مسجد جامع اصفهان)
اما مهمترين مشکلي را که مساجد تاريخي با آن روبرو هستند، مي توان خالي شدن بافت هاي تاريخ مجاورآنها از جمعيت دانست؛ که باعث کم رنگ شدن نقش آنها در زندگي امروز شده است(مسجد جامع اصفهان).
چند پيشنهاد
نتيجه گيري
پي‌نوشت‌ها:
1.عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي، واحد خوراسگان.
2.اهميت پاک نگه داشتن و احترام به محيط زيست را يادآوراست.
3. کتيبه سردر ورودي مسجدجامع اصفهان.
4. بخصوص هنر خطاطي «خط به عنوان هنر قدسي» و اسليمي و ختايي ها با استفاده از تکنيک هاي گوناگون.
5. نخستين بار با ساخت مقبره اميراسماعيل ساماني در بخارا
6. بنا به نامگذاري استاد پيرنيا، رک. به پيرنيا،محمدکريم، «سبک شناسي معماري ايراني».
7. به خاطراقليم گرم وخشک اصفهان، غالب فضاهاي مساجد، فضاهاي تابستاني هستند.براي تهويه ي بهتر و خنک شدن در تابستان،غالباً ارتفاع بلند و بازشوهاي بسيار دارند.غالباً درمساجد اصفهان، فضاهاي اختصاص يافته براي زمستان با سقف هاي کوتاه و بازشوهاي محدود و غالباً فرو رفته در دل زمين(استفاده ازانرژي نهفته زمين) هستند.
8. شيوه ي پارتي از ديدگاه استاد پيرنيا مقارن با دو حکومت اشکانيان و ساسانيان مي باشد. دراين شيوه،بسياري از الگوهاي معماري ايراني، چون چهار ايوانه شدن درون گرا، ابداع گنبدخانه و... صورت پذيرفت.
9.بناي مسجدعلي درزمان صفويه ساخته شد، اما مناره از دوره سلجوقيان است.
10. بنا به سبک شناسي معماري ايران توسط استاد پيرنيا، شيوه آذري حدود قرن هاي7 تا 10هـ.ق. را در برمي گيرد.
11. دربرخي از آنها، همزمان چند پيش نماز دربخش هاي گوناگون، به نماز مي ايستادند، مانند مسجد سيد اصفهان.
12. نام اين مساجد تاريخي، از کتاب «تاريخ اصفهان»، جلال الدين همايي، اقتباس شده است.
-استيرلن،هانري،«اصفهان تصوير بهشت»،ترجمه ارجمند، تهران.
-پاپادوپولو،«معماري اسلامي»، ترجمه حشمت جزني،تهران، مرکز نشر فرهنگ رجاء، 1368.
-گالديري،اوژن،«مسجدجامع اصفهان»، ترجمه ي عبدالله جبل عاملي، سازمان ميراث فرهنگي.
-مرکز اسناد وتحقيقات دانشکده ي معماري وشهرسازي،«گنجنامه»،دفترهفتم،مساجد جامع(بخش اول)،زيرنظر کامبيزحاجي قاسمي،تهران:مرکزاسناد و تحقيقات دانشکده ي معماري و شهرسازي شهيد بهشتي،انتشارات روزنه، 1383.
-همايي،جلال الدين،«تاريخ اصفهان»، مجله ي ابنيه و عمارات اصفهان وآثار باستاني،نشرهما، 1384.
-هيلن برند،روبرت،«معماري اسلامي»، ترجمه دکتر باقرآيت الله زاده شيرازي، تهران،انتشارات روزنه،1380.
نشريه دانش نما،شماره 162-161.
/ج
