نيكى به پدر و مادر
اشاره :
گرچه عواطف انسانى و مسايل حق شناسى به تنهايى براى رعايت احترام به پدر و مادر كافى است ولى از آنجا اسلام حتى در مسايلى كه هم عقل در آن استقلال كامل دارد و هم عاطفه آن را به وضوح در مى يابد, سكوت روا نمى دارد بلكه به عنوان تأكيد هم كه شده در اينگونه موارد دستورات لازم را صادر مي‌كند.در مورد احترام والدين آنقدر تأكيد كرده است كه در كمتر مسأله اى ديده مى شود و در اكثر موارد بعد از اينكه دستور داده به اينكه ستايش نكنيد مگر خداى واحد را, احترام آنها را بلافاصله ذكر مي‌كند.
آيات و روايات :
از آيات قرآن مجيد و روايات اهل بيت (عليه السلام) استفاده مى شود كه نه تنها عقوق والدين يعنى آزردن و رنجاندن آن ها حرام و از گناهان كبيره است بلكه احسان و نيكى كردن و اداى حق آن ها واجب است و ترك آن حرام مى باشد.قرآن كريم در اين باره مي‌فرمايد : (وَوَصَّيْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَيْهِ اِحْساناً) [1]
كه ترجمه آن ، چنين است : «ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند»
نكته : احسان گاهى با “إلي” و گاهى با “بـ” ذكر مى شود . در صورتى كه با “ إلي” ذكر شود ، مفهوم آن نيكى كردن است هرچند به طور غيرمستقيم و با واسطه باشد ، اما هنگامى كه با “ب” ذكر مى شود معنى آن نيكى كردن به طور مستقيم و بدون واسطه است. بنابراين آيه شريفه فوق تاكيد مى كند كه موضوع نيكى به پدر و مادر با بايد آن قدر اهميت داد كه شخصاً و بدونّ واسطه به آن اقدام نمود.[2]
و يا در آیه ای دیگر می فرماید : «وَ وَصَّيْنا الْاِنْسانَ بِوالِدَيْهِ اِحْساناً» [3]
ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند.
نكته قابل توجه :
شكرگزارى در برابر پدر و مادر در آيه در رديف شكرگزارى در برابر نعمت هاى خدا قرار داده شده با اين كه نعمت خدا بيش از آن است كه قابل شمارش باشد و اين خود دليل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران مى باشد.آيات :
(و بياد آوريد) زمانى را كه از بنى اسراييل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را پرستش نكنيد و نسبت به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى و به مردم نيك بگوئيد...» (4)«و خدا را بپرستيد و هيچ چيز را شريك او قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد و همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و همسايه نزديك و همسايه دور و دوست و همنشين و واماندگان در سفر و برگانى كه مالك آن ها هستيد خوبى نماييد , زيرا خداوند كسى را كه متكبر و فخر فروش است (و از اداى حقوق ديگران سر باز مي‌زند) دوست نمي‌دارد.» [5]
«پروردگارت فرمان داد جز او (را) نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد , هرگاه يكى از آن ها يا هر دوى آنها نزد تو به سن پيرى برسند كمترين اهانتى به آنها روا مدار و بر (سر) آنها فرياد مزن و گفتار لطف و سنجيده و بزرگوارانه به آنها بگو , بال هاى تواضع خويش را در برابرشان از محبت و لطف فرو آر و بگو پروردگارا همان گونه كه آنها مرا در كوچكى تربيت كردند مشمول رحمتشان قرار ده.» [6]
«و ما به همه انسان ها سفارش كرديم كه در حق پدر و مادر نيكى كنند خصوصاً به مادر كه چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال كه طفل را از شير باز گرفته , هر روز به رنج و ناتوانى اش بيفزوده , بسيار نيكى و سپاسگزارى كن و نخست شكر من كن كه خالق و منعمم و آنگاه شكر پدر و مادر به جاى آور كه بازگشت خلق به سوى من خواهد بود و اگر آنها به تو اصرار كنند كه مشرك شوى اطاعتشان مكن ولى در زندگى دنيا به نيكى با آنها معاشرت نما.» [7]
منصور بن حازم گويد :
به امام صادق (عليه السلام) گفتم : كدام عمل افضل است ؟ فرمود : نماز در وقتش و احسان به پدر و مادر و جهاد در راه خدا عزّ و جلّ.
از پيامبر اكرم (صلی الله عليه و آله) روايت شده كه فرمود :
«كسى كه والدين خود را بيازارد مرا اذيت كرده و كسى كه مرا بيازارد خداى را آزرده و كسى كه خدا را بيازارد ملعون است.» [8]
از حضرت امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه : «كسى كه به پدر و مادرش از روى غيظ بنگرد در حالى كه والدين بر او ستم كرده باشند خداوند نماز او را نمى پذيرد.» [9] پس چگونه است در صورتى كه به او نيكوكار باشند ؟
روايت شده كه مردى خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) آمد ، عرض كرد :
كار زشتى نبوده مگر اين كه من انجام داده ام. آيا براى من توبه اى هست ؟
حضرت فرمود : برو به پدرت نيكى كن تا كفاره گناهانت گردد. چون آن شخص رفت ، فرمود : اگر مادرش زنده بود نيكى به او بهتر بود. [10]
« اى رسول خدا به چه كسى نيكى كنم ؟ فرمود : به مادرت.
عرض كرد ، بعداز او به چه كسي ؟
فرمود : به مادرت.
براى سومين بار عرض كرد : بعد از او به چه كسي ؟
باز فرمود : به مادرت.
و در چهارمين بار ، وقتى اين سوال را تكرار كرد ، فرمود : به پدرت» [11]
از امام صادق (عليه السلام) نقل شده : «من نظر الى ابويه نظر ماقت وهما ظالمان له لم يقبل الله له صلاة [12]؛ هر كس به پدر و مادر (خود) به ديده دشمنى بنگرد خداوند نمازش را نپذيرد. حتى در صورتى كه آن دو به او ستم (نيز) كرده باشند.
امام باقر (عليه السلام) از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) نقل مى كند :
بپرهيزيد از آزردن پدر و مادر زيرا بوى بهشت از مسافت هزار سال به مشام مى رسد و عاق والدين و قطع رحم كننده و پيرمرد زنا كار و آن‌كه جامه اش را از روى تكبر و بزرگ منشى (بلند كند كه) بر زمين كشيده شود به آن نمى رسد و به حقيقت كبريايى مخصوص ذات الهى است. [13]
از امام صادق (عليه السلام) نقل شده :
اگر چيزى كمتر از «اف» وجود داشت خدا از آن نهى مى كرد (اف, كمترين اظهار ناراحتى است) و اين حداقل مخالفت و بى احترامى نسبت به پدر و مادر است و يكى از عقوق , نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر كردن مى باشد. [14]
از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) نقل شده : «نظر الوالد الى والديه حبا لهما عبادة [15]
نگاه فرزند به پدر و مادرش بعنوان دوستى آنها , عبادت است.»
سؤال : آيا احترام به پدر و مادر اختصاص به زمان حيات (آنها) دارد يا شامل زمان ممات (مرگ) آنها نيز مى شود ؟
جواب : شامل زمان ممات نيز مى گردد و از حضرت امام صادق (عليه السلام) نقل شده :
ما يمنع الرجل منكم ان يبر والديه حيين و ميتين [16]
چه چيزى منع مى كند شما را از نيكى كردن به پدر و مادر در حال حيات و ممات ؟
از امام صادق (عليه السلام) نقل شده :
همانا گاهى بنده پيوسته در زمان حيات پدر و مادر خدمتگزار آنها مى باشد , سپس آن دو مي ميرند و دين آنها را ادا نمى كند و استغفار براى آنها نمى نمايد پس براى او «عاق» نوشته مى شود و گاهى به حقيقت نسبت به آنها در زمان حياتشان خوبى نكرده ولى هنگامى كه آن دو بميرند دين آنها را ادا و نسبت به آنها استغفار مى كند خداى متعال او را نيكوكار مى نويسد.» [17]
در پايان بايد بدانيم كه خدمت به پدر و مادر و يا آزار آنها اثر تكوينى دارد كه در همين جهان شامل انسان مى گردد چنانكه از امام صادق (عليه السلام) نقل شده : «بروا آبائكم يبركم ابناؤكم [18]: نيكى كنيد به پدرانتان تا بچه هايتان بر شما نيكى كنند.» [19]
حكايت :
1) آستانه بهشت پيشانی حور العين :مردى به حضور پيامبر (صلی الله عليه و آله) رسيد و پرسيد :
اى رسول خدا! من سوگند خورده ام كه آستانه در بهشت و پيشانى حورالعين را ببوسم ، اكنون چه كنم؟
پيامبر اكرم (صلی الله عليه و آله) فرمود : پاى مادر و پيشانى پدر را ببوس.
[يعنى اگر چنين كنى ، به آرزوى خود در مورد بوسيدن پيشانى حور العين و آستانه در بهشت مى رسي]
او پرسيد اگر پدر و مادرم مرده باشند چه كنم ؟ پيامبر (صلی الله عليه و آله) فرمود : قبر آن ها را ببوس [20]
2) از حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليها) بياموزيد :
روزى رسول اكرم (صلی الله عليه و آله) به خانه حضرت زهرا (سلام الله عليها) وارد شد. فاطمه (سلام الله عليها) در آن هنگام مشغول نماز مستحبى بود. وقتى كه صداى پيامبر (صلی الله عليه و آله) را شنيد، به احترام پدر بزرگوارش نمازش قطع كرد و شتابان به استقبال پيامبر (صلی الله عليه و آله) رفت و سلام كرد. پيامبر (صلی الله عليه و آله) دست محبت بر سر حضرت زهرا (سلام الله عليها) كشيد و فرمود : «خدا تورا مشمول مهر و رحمتش قرار دهد. حالت چطور است؟» [21] و...
3) جوان عاق و دعاى مشلول :
در باب فضيلت دعاى مشلول رسيده كه اين دعا را حضرت اميرمؤمنان (عليه السلام) به جوانى كه عاق پدر شده تعليم فرمود. اين جوان ، در اثر نفرين پدر ، دست راستش شل شد و سه سال مبتلا بود. پس از فوت پدرش ، در مسجد الحرام شب ها به خداوند استغاثه مى كرد. پس آن حضرت بر او ترحم فرمود و اين دعا را به او ياد داد و از بركات آن حضرت ، خداوند او را شفا داد. [22]
4) پيامبر (صلی الله عليه و آله) و اميرالمومنين (عليه السلام) دو پدر امت :
رسول خدا (صلی الله عليه و آله) فرمود : يا علي! من و تو ، دو پدر اين امتيم. هركس مارا ترك كند و بيازارد و از اطاعت ما خارج شود ، پس لعنت خدا بر او باد و هر آينه من و تو دو مولاى اين امتيم هركس از ما بگريزد لعنت خدا بر او باد و هر آينه من و تو اجير اين امتيم هركس پاداش ما را ندهد لعنت خدا بر او باد ! پس فرمود : خدايا اين نفرين را مستجاب فرما. [23]
پي نوشت ها :
[1] ـ سوره احقاف ، آيه 15
[2] ـ تفسير المنار، ج 8،ص 185. وتفسير نمونه، ج 6، ص 33
[3] ـ سوره احقاف ،آيه 15
[4] ـ سوره بقره آيه 83
[5] ـ سوره نساء, آيه 36
[6] ـ سوره اسراء, آيه 22-24
[7] ـ سوره لقمان, آيه 14-15
[8] ـ مستدرك ، كتاب نكاح ، باب 75
[9] ـ (اصول كافى ، ج 1، ص 119)
[10] ـ گناهان كبيره ج 1، ص 122
[11] ـ روح المعاني، ج 26، ص 16.و تفسير نمونه ، ج 21، ص 333
[12] ـ كافي: ج 2, ص 349
[13] ـ كافي: ج 2, ص 349
[14] ـ بحار: ج 74, ص 83
[15] ـ بحار: ج 74, ص 80
[16] ـ كافي: ج2, ص 159
[17] ـ اخلاق بشر: ص 117
[18] ـ بحار: ج 74, ص 65
[19] - برگرفته از كتاب : تكامل در پرتو اخلاق,اثر شهيد غلامرضا سلطاني.
[20] ـ بيست و پنج اصل از اصول اخلاقى امامان(عليه السلام)، ص 79
[21] ـ بحارالانوار ، ج 43، ص 40
[22] ـ گناهان كبيره ، ج 1، ص 126
[23] ـ همان، ص 138
/ع
