اين حيوانات خوش بو!

رايحه هاي شگفت انگيز با منشا حيواني
 

رايحه و عطر خوش ، هميشه مختص به گل ها و گياهان خوش بو و معطر نيست بلكه در اين كره پهناور رايحه هاي شگفت انگيز و بسيار دلنشيني وجود دارد كه منشا حيواني دارند. چند سال پيش كه به دليلي در "خُنج" لارستان در جنوب استان "فارس" بودم ، روزي دوستانم عقربي گرفتند، آن را در شيشه انداختند و با خودكار با آن جانور بازي كردند . در نهايت ، عقرب خودكشي كرد. آنها براي من تعريف كردند كه چند لحظه بعد بوي خودشي از درون آن شيشه به هوا برخاست كه منشاآن رايحه ، زهر آن عقرب بود. آيا واقعا هم عقرب ها زهر خوش بويي دارند يا اين منحصر به عقرب هاي "خنج" لارستان است ؟
به هر روي ، اين پيش زمينه باعث شد كه راجع به رايحه هاي شگفت انگيز و خوش بو با منشا حيواني جست و جو و تحقيق كنم و نتايج مشتاقان دانش ارائه نمايم.

آهو
 

از معروف ترين رايحه هاي خوش بو و معطر با منشا حيواني ، مشك آهو است . در زبان فارسي به اين رايحه "مشك" و اهل ماوراءالنهر بدان "مشك" گويند.
اعراب آن را "مسك" و انگليسي ها MUSK مي خوانند . مشك چهار قسم است :
قسم اول ، تركي : از حيواني شبيه آهوي چيني به طريق "حيض" يا "بواسير" دفع شود.
قسم دوم " تبتي " از ناقه (ناف حيوان) حاصل شود كه خون اطراف در ناف جمع شده بعد از رسيدن به سبب خارشي كه در پوست آن حادث شود ، حيوان بر سنگ ها ماليده تا جدا شود.
قسم سوم ، چيني: بعد از ذبح حيوان ، اطراف ناف آن را با دست ماليده تا خون اطراف در ناف جمع شود.
قسم چهارم ، هندي: آن خوني است كه از ذبح آن حيوان گرفته با جگر و سرگين روده او مخلوط نموده قدري مشك خالص به آن ممزوج ساخته ...
اما آهوي آن حيواني است كه از آهو كوچك تر ، در بلاد "چين" و "هند" و "ترك" پيدا شود . دست ها كوتاه تر از پاي اوست و دو دندان پيش كج به طرف زمين [خارج از فضاي صورت مثل فيل] و شاخ آن سپيد و منحني است.(1)
پيامبر بزرگ اسلام (ص) از اين ماده خوش بو استفاده مي كردند(2) كلمه "مسك" يك بار در قرآن ذكر شده است.(3)

گربه
 

دانشمندان اسلامي به وجود سه نوع گربه قائل هستند. اهلي ، وحشي و زباد.(4)
صاحب "برهان قاطع" در اين زمينه گويد : زياد عرق و چركي باشد كه آن را از ميان پاي جانوري گيرند و آن جانور به "گربه" مانند باشد ، ليكن سر او از سر گربه كوچك تر است و آن عرق به غايت خوش بوي مي باشد و از جمله عطريات مشهور است .
صاحب "اقرب الموارد" نوع استحصال اين ماده خوش بو را به گونه ديگري توضيح مي دهد : زباد نوعي بوي خوش است كه از حيواني شبيه گربه به نام گربه زياد دوشيده مي شود.
صاحب "منتهي الارباب" نحوه ديگري از استحصال را توضيح مي دهد و مي نويسد : براي به دست آوردن عطر ، حيوان مذكور را طوري نگه مي دارند كه هيچ گونه حركت نكند . سپس ماده خوش بوي را از آن محل جدا مي سازند.
ظاهرا نزديك مخرج (دُبُر) حيوان است و آن را با معلقه از ميان دو ران حيوان بر مي دارند .
بهترين انواع زباد ، مربوط به گربه "شمطري"(سوماطرايي) است . به فرانسوي Civette گويند.
بوي زباد مشك مانند و گاه آميخته به بويي مي باشد كه اندكي تند و زننده است . در كارخانه هاي عطر سازي براي رفع بوي تند آن ، ماده ديگر در آن مي آميزند و نيز مواد معدني چون " نشادر" يا زيركربنات ، زير فسفات ، آهك و اكسيد آهن داخل مي كنند ، زيرا زباد به تنهايي نادر و گران است . زباد داراي خاصيت تحريك شديد است . لذا در بيماري هاي عصبي و نيز براي ساختن داروهاي نشاط آور و مقوي حواس تجويز مي شود. اكنون به هيچ وجه استعمال آن به عنوان دارو تجويز نمي شود وتنها درعطرها از آن استفاده مي شود. گربه زباد را "رُبّاح" نيز گويند.(5)

ماهي
 

يكي از رايحه هاي معروف و قديمي كه بشر آن را كشف نموده و مشنا حيواني دارد ، "عنبر" است كه از نوعي ماهي استحصال مي شود.
عنبر ماده اي است چرب ، خوش بو، كدر ، خاكستري رنگ و رگه دار كه از روده يا معده ماهي عنبر (كاشالو ، به فرانسوي Cachalot و به لاتيني macrocephalus) گرفته مي شود . اين ماده در عطرسازي به كار مي رود ، وزن قطعات عنبر مستخرج از داخل روده و معده ماهي عنبر بين 0/5 تا 10 كيلوگرم و گاهي بيشتر (تا 20 كيلوگرم ) است . توليد عنبر در داخل دستگاه گوارش ماهي عنبر به واسطه ترشحات سياه رنگ جانور نرم تني به نام ماهي مركب (به فرانسوي Seiche) است كه مورد تغذيه اين حيوان واقع مي شود. بوي مطبوع اين ماده سياه رنگ در داخل دستگاه گوارش ماهي عنبر حفظ مي شود و حتي پس از مرگ ماهي عنبر ، بوي مطبوع آن در داخل دستگاه گوارشي حيوان محفوظ مي ماند . معمولا ماهي عنبر را در درياهاي شمال و اطراف ژاپن و گاهي در درياها مجار "جاده و "سوماترا" شكار مي كنند و پس از شكافتن شكمش، از داخل معده و روده اش عنبر را استخراج مي نمايند. هر قدر حيوان، از ماهي مركب بيشتري تغذيه كرده باشد ، مقدار عنبر موجود در داخل دستگاه گوارش آن بيشتر است.(6)
لازم به ذكر است كه پيامبر بزرگ اسلام (ص) از عنبر نيز استفاده مي نمودند.(7)

صدف
 

از رايحه هاي خوش با منشا حيواني كه بيشتر به آن دست يافته ، "اظفارالطيب" است كه علاوه بر رايحه خوش ، خاصيت درماني نيز دارد . به فارسي "ناخن پريان" گويند. "دولعه" نام ديگر ؟ان است و آن يك نوع صدف مدور است كه چون آن را به خاكستر گرم كنند، بر شكل ناخن چيزي از آن برمي آيد . از جزاير "هندوستان" آرند آنجا كه سنبل برويد و بعضي از "قلزم" آرند و بعضي بابلي باشد و بعضي را مكي گويند. از "جده " آرند بوي او لطيف كننده است .
ابن بيطار در "مفردات" آورده : ماده اي معطر است به رنگ سياه شبيه به ناخن و در بخور به كار برند. اظفار الطيب بحرين از ديگر جاها بهتر است و هم] اين عطر [در بحراحمر به دست آيد و از جده آرند.
حمزه گويد : نيكوترين وي آن است كه به جهت بخور به اطراف برند و آن چه خام بود از او بوي كريه آيد و آنچه بريان كرده باشند از او بويي [شبيه ] عنبر آيد .(8)

موش
 

صاحب "آثار البلاد و اخبار العباد" چنين گزارش نمودهاست كه : در خانه هاي "تبت" موش هايي است سياه كه بوي مشك دهند و ليكن مشك از آنها حاصل نشود .(9) عرب به موش مشك "فاره المسك، گويد .(10)

فيل
 

از رايحه هاي شگفت انگيز ديگر با منشا حيواني ، فيل در حالت برانگيختگي است كه كمتر به آن پرداخته شده است . شيخ مسعودي در كتاب ارزشمند "مروج الذهب" در اين موضوع تحقيق كرده و آورده است :
در وقت معين سال به سرزمين هندوستان از پيشاني و سر فيل عرقي خارج مي شود كه چون "مِشك" است و هنديان در زماني معين منتظر پيدايش اين بوي خوش هستند كه آن را استحصال مي نمايند و با روغن هاي خوش بو بياميزند و از همه بوهاي خوش گرانقدرتر و مرغوب تر است ، و پادشاهان و خواص آن را براي مقاصد گوناگون به كار برند كه از آن جمله ، خوش بويي و بخورسوزي است كه از همه بوهاي خوش بهتر است و استعمال و استشمام آن در مرد و زن رغبت ، هيجان ، طرب ، نشاط و شادماني به همراه آورد. بسياري از دليران و شجاعان هند هنگام جنگ از اين روغن استفاده مي كنند كه به عقيده آنها دل را شجاع و جان را نيرومند مي سازد و آنها را به هجوم و حمله وامي دارد . بيشتر اين نوع عرق در پيشاني فيل ، موقعي از سال پديدار مي شود كه در حالت جفت يابي و هيجان است . در اين موقع فيل بانان و مراقبان از فيل گريزان مي شوند زيرا بين غريبه و اشنا تفاوتي نمي گذارد و چون فيل چنين شود به دره ها ، كوه ها و جنگل ها رود و از محل خود دور مي شود و از وطن غيب مي كنند . هنديان درباره پيدايش اين نوع بوي خوش كه در اين حالت از فيل پديد مي آيد ، گفت و گوها دارند.(11)

خرس
 

"كوآلا" نوعي خرس درختي است كه در "استراليا" زندگي مي كند . كوآلا به زبان بومي يعني "من آب نمي خورم!" و اين اسم را از اين جهت به اين حيوان ملايم و شيرين داده اند كه هرگز آب نمي خورد و مايع لازم بدن او از شيره برگ درخت "اكاليپتوس" تامين مي شود.(12) بدن كوآلا به علت اين كه اين حيوان برگ اكاليپتوس مي خورد ، بوي مخصوصي مي دهد كه بسيار مطبوع است ولي حشرات از اين بو متنفرند.(13)

بيدَستَر
 

بيدستر (سگ آبي) بمي امريكاي شمالي (14) (با نام علمي (ondatra zibethicus) از قرن هفدهم شناخته شده است . اين جانور داراي غده مترشحه مرموزي است كه رايحه اي خوش از آن صادر مي شود. از طريق وسايل شيميايي ، اين ماده در دهه 1940 استخراج و كشف شد.(15)

اردك
 

ديگر از جانوران با رايحه خوش اردك استراليايي جنوبي (16) (Biziura lobata) است . اردك Musk duck يا "اردك مشك بوي" نام خود را از رايحه خوشي گرفته كه از طريق غده مترشحه در ناحيه پشت آن صادر مي شود.(17)

سوسك
 

نوعي سوسك (18) (با نام علمي Aromia moschata) از جمله سوسك هاي اروپايي ـ آسيايي است كه رايحه اي خوش از خود صادر مي كند.(19)
اين سوسك شاخك دراز از خود رايحه خوشي مانند عطر گل هاي سرخ توليد مي كند.(20)

لاك پشت
 

نوعي لاك پشت (21) وجود دارد كه از زمره جانوران با رايحه خوش به حساب مي آيد .Sternotherus odoratus گونه اي از لاك پشت هاي كوچك است كه در نواحي كانادا و نواحي شرقي ايالات متحده زندگي مي كنند . اين لاك پشت در مواقع خطر ، يك رايحه از خود صادر مي كند كه مثل بوي مشك است.(22)

تمساح
 

در نواحي آمريكاي مركزي نيز تمساحي وجود دارد كه رايحه خوش از آن به دست مي آيد . در اين نوع تمساح ها دو جفت غذه مترشحه با رايحه خوش وجود دارد كه يك جفت آن در گوشه ارواره و يك جفت نيز در نزديكي مخرج جانور است.(23)

مار
 

برخي مارها نيز داراي بوي خوش هستند.(24) اين مارها را رايحه اي چون بوي مشك از انتهاي دم در حالت تدافعي خارج مي كنند.(25)

گاو
 

گاوهاي بومي نواحي قطبي شمال قاره آمريكا و سوئد ، سيبري و نروژ (26) (با نام علمي Ovibos moshatus) از منابع رايحه خوش با منشا حيواني محسوب مي شوند. اين پوست اين نوع گاوها كت هاي ضخيم و گرم درست مي كنند.
وجه تسميه اين حيوان به Mushox (گاو خوش بو) به علت وجود اين رايحه خوشي است كه در فصل جفتگيري نرها براي جذب ماده ها ايجاد مي كنند.

ماسك شرو
 

نوعي جانور شبيه موش است كه پوزه درازي دارد و به آن Muskshrew گفته مي شود . نام علمي اين جانور sorrex murinus است . اين جانور رايحه اي قوي از مشك ايجاد مي كند. ماسك شرو در هند يافت شده و به آن سوندلي (sondeli) و مونجورو (Mondjourou) مي گويند .(28)
زهر خوش بوي عقربي كه خنج لارستان بود ، باعث شد تا من درباره رايحه هاي شگفت انگيز و خوش بو با منشا حيواني تحقيق كنم و اين مقاله را بنويسم . بعيد نيست رايحه هاي خوش ديگري با منشا حيواني در عالم وجود داشته باشند كه ما هنوز بدان دست نيافته ايم.

پي نوشتها
 

1. ر.ك: دهخدا ، (مدخل مشك )
2. ابن سعد ، محمد (م. 230هـ) ، الطبقات الكبري ، چاپ بيروت ، الطبعه الاولي ، ج1 ، ص 305،
3. 26/83
4. المجلسي ، محمد باقر (م.110هـ) ، بحارالانوار ، ج62 ، ص 68
5. ر.ك: دهخذا (مداخل رباح ، زباد)
6. همان ، مدخل (عنبر)
7. ابن سعد ، محمد ، همان ، ج1 ، ص 305
8. ر.ك : دهخدا (مداخل اظفار الطيب و دولعه)
9. قزويني ، زكريا بن محمد (م. 682هـ) ، آثار البلاد و اخبار العباد ، امير كبير ، تهران ـ 1373 هـ.ش . ص 127.
10. همان ، ص 70
11. المسعودي ، علي بن احسين (م.346هـ) ، مروج الذهب ، دارلهجره ـ قم ، چاپ دوم . ج1 ، ص 451.
12. شكار و طبيعت ارديبهشت 1342ش
13. مهرين ، مهرداد ، دايره المعارف يا اطلاعات عمومي ، كتابخانه سنايي و موسسه مطبوعاتي كاويان ص 294.
14.Musjduck / 15- Musk /16-widipadia
17.همان
18- Muskduk/ 19- Muskbeetle
20.همان /Muskbeetle
21-Musk turtle /22- wikipedia /sternotherus odoratus /23- wikipedia/Musk
24. همان
25- www.jstor. org /pss/1565381# journal Info/
26. Muskox / 27- Wikipedia /Musko / 28- dictionary .die .net/ Musk%20 shrew

 

منبع: ماهنامه دانشمند 565