كهكشان ها و خوشه ها

كهكشان ها ساختارهايي سترگ با كراني مشخص اند كه از ستارگان ، بازمانده شبه ستارگان ، ماده تاريك ، گازها و گرد و غبار ميان ستاره اي كه با نيروهاي گرانشي گرد آمده اند ، شكل گرفته اند. در كيهان بيش از يكصد ميليارد كهكشان وجود دارد . همانند ستارگان ، كهكشان ها نيز از ديد اندازه و ريخت ، داراي گوناگوني هستند. يك كهكشان معمولي حدود يكصد ميليارد ستاره را شامل مي شود. برخي از كهكشان ها شامل تعداد بسيار كمتري ستاره مي شود و كوچك ترين كهكشان ها موسوم به كهكشان هاي كوتوله ، كمتر از يك تا ده ميليون ستاره دارند. كهكشان راه شيري ، يك كهكشان بزرگ با قطر يكصد هزار سال نوري شامل دويست تا چهارصد ميليارد ستاره است . كهكشان هاي بزرگ تر تا هزار ميليارد ستاره را در بر مي گيرند.
ريخت كهكشان ها بر اساس رده بندي ستاره شناس آمريكايي ، ادوين هابل ، طبقه بندي مي شود. برخي كهكشان ها ريختي ناهنجار دارند و به كهكشان هاي نامنظم معروف هستند. ريخت ناپذيري انها شايد به دليل كشش گرانشي كهكشان هاي همسايه شان باشد كه باعث مي شود در ساختارشان بازوهاي مشخص نداشته باشند. كهكشان هاي نامنظم هيچ گونه آراستگي يا ساختار مشخصي ندارند . حدود بيست درصد كهكشان هاي كيهان از اين گونه هستند. آنها داراي جرم بيشتري از كهكشان هاي ديگر بوده و بيشتر ستاره هاي موجود در آنها درخشان و كوتاه عمر هستند.
كهكشان هاي مارپيچ گونه ديگري از كهكشان هاست كه اگر از بالا به آنها نگاه كنيم ، يك صفحه دايره اي خواهيم ديد كه با بازوهايي مارپيچ ادامه پيدا كرده است .جوان ترين ستاره هاي كهكشان هاي مارپيچ در بازوهاي كم توده يافت مي شوند و ستاره هاي پير بيشتر در هسته انباشت قرار دارند . بازوهاي كهكشان مارپيچ داراي غبار و گاز فراواني است كه ستاره هاي تازه اي را مي سازد . كهكشان هاي مارپيچ خود به دو گونه كهكشان مارپيچ عادي و كهكشان مارپي ميله اي تقسيم مي شود. دو بازيو كهكشان مارپيچ عادي بي واسطه از هسته كهكشان پيچش را آغاز كرده است ، حال آن كه كهكشان مارپيچ ميله اي ، دو بازو نخست مستقيم از مركز كهكشان بيرون آمده و سپس پيچيدن مي آغازد. كهكشان هاي مارپيچ از زيباترين توده هاي آسماني هستند. از روبرو به فرفره اي در فضا و از پهلو به بشقاب پرنده هايي نوراني مي مانند. راه شيري و كهكشان همسايه آن ، آندرومدا هر دو از گونه مارپيچ هستند. منظومه خورشيدي در يكي از بازوهاي مارپيچ راه شيري و در منطقه اي موسوم به منطقه زيست پذير كهكشان واقع شده است .
برخي ديگر بيضي شكل هستندو به كهكشان هاي بيضوي يا بيضي معروفند . اينها ريخت هنجار كهكشان هاي جهان است . اگر از بالا به اين جور كهكشان ها نگاه كنيم. يكي بيضي ديده خواهد شد. ناهمگون با كهكشان هاي ديگر كه نوري آبي از ستاره هاي فروزان و كم عمر بازتاب مي دهند ، كهكشان هاي بيضوي زرد رنگ به نظر مي رسند. علت اين امر توقف ساخت ستاره در اين كهشكان ها است و در نتيجه كمابيش تمام نورشان از ستارگان غول سرخ كه داراي طولعمر زيادي هستند بوجود مي آيد . هفتاد تا هشتاد درصد كهكشان هاي شناخته شده در دسته كهكشان هاي بيضوي شكل و كهكشان هاي مارپيچ قرار مي گيرند.
همه كهكشان ها امواج راديويي گسيل مي كنند. اما برخي گسيلنده هاي بسيار قوي اي هستند كه صدها هزار برابر بيش از كهكشان هاي معمولي امواج راديويي به فضا پراكنده مي كنند. به اين گونه از كهكشان ها ، كهكشان هاي راديويي گفته مي شود. انرژي راديويي يك كهكشان راديويي خيلي انباشته تر از انرژي كهكشان هاي ديگر است . از هر يك ميليون كهكشان ، تنها يكي از آنها يك كهكشان راديويي است .
گروهي دير مقدار بسيار بزرگي انرژي از ناحيه مركزي خود كه هسته ناميده مي شود گسيل مي كنند، از اين رو به آنها كهكشان هاي فعال گفته شده است . بيشتر كهكشان ها چنان دور هستند كه ستارگان در آنها صورت گنگ و ناآشكار ديده مي شوند.

كهكشان هاي كوازار يا ستاره نماها
 

تماشايي ترين كهشكان ها ، كوازارها يا ستاره نماها (اختروش) هستند. شايد ستاره نماها هسته پوياي كهكشانهاي دور دست باشند. آنها درخشان ترين ، دروترين و پرشتاب ترين اجرام شناخته شده در عالم هستند و با وجود آن كه پرنورتر از آنها هستند. ستاره نماه ، تنها به اندازه منظومه خورشيدي هستند .در همسنگي با گستره كهكشان راه شيري كه يكصدهزار سال نوري پهنا دارد ، كوازارها پهنه اي به اندازه چند روز يا هفته نوري را تشكيل مي دهند. نور برخي از آنها درازايي در حدود ده ميليارد سال نوري مي پيمايد تا به ما برسد. ستاره نماها دورترين اجرامي هستند ه در كيهان مي توان ديد . با اين وجود به دليل گسيل تابش بسيار شديدشان ، در تلسكوپ بسيار نوراني و همچون ستاره ديده مي شوند و باز به همين دليل آنها را چشمه هاي راديويي شبه ستاره اي يا ستاره نما مي نامند. براي شناسايي چنين اجرام دوري نياز به تابش بسيار زياد نور آنها است. تابش انرژي برخي ستاره نماها حدود يكصد برابر پرتو كهكشان هاي بزرگ است . بيشتر ستاره شناسان بر اين باورند كه چشمهنيروي سترگ ستاره نماها ، سياه چاله اي بزرگ و بي اندازه پرجرم واقع در مركز آن است . اين سياه چاله با فروخوردن ستاره ها و مواد كهكشان پيرامونش ، انرژي بسيار زيادي توليد مي كند. با گسترش جهان ، ستاره نماها كه در كرانه پاياني آني قرار دارند ، شتابان از زمين دور مي شوند.دورترين ستاره نماهاي ديده شده ، حدود دوازده ميليارد سال نوري از زمين دور مي شوند. دورترين ستاه نماهاي ديده شده ، حدود دوازده ميليارد سال نوري از زمين فاصله دارند. به دليل گذشت زمان بسيار تا رسيدن نور ستاره نماها به زمين ، اين كهكشان ها توانايي شناخت جهان را در نخستين مراحل شكل گيري به ستاره شناسان مي دهد. گمان مي رود كه ستاره نما گامي از روندي باشند كه بسياري از كهكشان ها ، در آغاز پيدايش خود پيموده اند. همچنين گمان مي رود كه در مركز راه شيري ، سياهچاله اي بزرگ وجود دارد كه ممكن است روزي يك ستاره نما بوده باشد.

خوشه هاي كهكشاني ، گروه محلي ، اَبَرخوشه ها
 

بيشتر كهكشان ها به دلل گرانش به سوي يكديگر كشيده مي شوند. همچنين اين نيروي گرانش آنها را در كنار يكديگر نگاه مي دارد. راه شيري و آندرومدا و كهكشان مثلثي به همراه حدود سي كهكشان كوچكتر كه به دور اين سه كهكشان مي چرخند ، مجموعه اي كهكشاني با عنوان گروه محلي را با ريختي نامنظم شكل داده اند. گروه محلي بخشي از يك خوشه كهكشاني است .در حالي كه بيشتر كهكشان ها در گروه هاي كوچكي قرار دارند ، درحدود ده درصد از كهكشان ها در كيهان ، بخشي از مجموعه هايي بزرگتر به اسم خوشه كهكشاني هستند. خوشه هاي كهكشاني ممكن است شامل صدها يا هزاران كهكشان باشد . تا به حال در حدود ده هزار خوشه كهكشاني توسط ستاره شناسان شناسايي و رصد شده است . خوشه هاي كهكشاني به دو گونه منظم و نامنظم ديده شده اند. خوشه هاي نامنظم مي تواند از چند كهكشان يا از چندين هزار كهكشان و از گونه هاي مختلف تشكيل شده باشد . خوشه هاي منظم از كما بيش كروي را به وجود آورده اند. بيشتر اين كهكشان ها نيز بيضوي هستند. حتي در چنين گروه بهم فشرده اي ، كهكشان ها از يكديگر صدها هزار سال نوري فاصله دارند. گروه محلي كهكشان راه شيري ، هموند يا عضو خوشه كوچكي ، پيكر پذيرفته از سي كهكشان است . در اين گروه كهكشان راه شيري و كهكشان آندرومدا بزرگ ترين كهكشان ها بوده و بيشترين جرم را دارا هستند. پس از اين دو ، بزرگترين كهكشان اين گروه ، كهكشان مارپيچي M33 يا كهكشان مثلثي و ابرماژلاني بزرگ است . اعضاي ديگر گروه ، كهكشان هاي كوچك كم نور بيضوي و كهكشان هاي نامنظم هستند.
خوشه هاي همسايه نيز مجموعه و ساختاري بسيار بزرگ تر معروف به اَبَرخوشه كهكشاني را تشكيل مي دهند. خوشه سنبله يا خوشه دوشيزه ، عضو اَبَر خوشه دوشيزه است .

فضاي تهي
 

پهنه گسترده اي از فضا وجود دارد كه به فضاي تهي معروف است و كمابيش از كهكشان در اين پهنه خبري نيتس . درك ستاره شناسان از اين پهنه هاي ميان كهكشاني گنگ است . ممكن است حركت كهكشان ها به سوي يكديگر به دليل گرانش و براي شكل دادن خوشه ها ، يا اَبَرخوشه ها ، يا اَبَرخوشه ها و يا امواج ضربه اي انفجار يك اَبَرنواَختر بسيار هنگفت ، چرايي رانده شدن و يا نبودن ماده در اين پهنه هاي گسترده تهي در فضا باشد . اين امكان نيز وجود دارد كه اين پهنه ها به راستي تهي نبوده و پر از كهكشان هايي چنان كم نور باشند كه ديدنشان براي ما ناممكن است .

منبع: ماهنامه دانشمند 565