مؤلفه‌های بصيرت

بصیرت امام علی علیه‌السلام

من و شما بودیم چه قضاوتی می‌کردیم؟ نه‌تنها به سادگی نمی‌پذیرفتیم که باید با آنان جنگید؛ بلکه می‌گفتیم: آقا! حالا یک چیزی گفتند، یک کاری کردند، حکومتی می‌خواهند، اصلا حکومت بصره را به این‌ها بده و‌ خودت را راحت کن! نه‌تنها حرکت علی علیه‌السلام را تأیید نمی‌کردیم که ته دل‌مان تخطئه هم می‌کردیم. می‌گفتیم: حالا اول کارت است‌ چه‌کار داری با اینها بجنگی؟ فعلا چهار روزی بگذار اینها حکومت کنند. آن‌های دیگر که به عنوان امیر و فرماندار به مناطق مختلف می‌فرستی بهتر از زبیر هستند؟! بگذار بصره هم دست این‌ها باشد، اما علی می‌گوید: اگر با این‌ها نجنگم کافرم. ببینید فتوای امروز ما بعد از 1400سال پیشرفت علم و تحقیق و آشنایی به مقام عصمت، چه قدر با فتوای علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام تفاوت دارد. هنوز هم درست باور نمی‌کنیم که جنگ جمل حتما جنگ واجبی بوده، چه رسد به این‌که بگوییم اگر علی علیه‌السلام نمی‌جنگید کافر می‌شد؛ از دین خارج می‌شد. این چه درکی است؟ ما چه‌طور فکر می‌کنیم و علی (علیه‌السلام) چه‌طور فکر می‌کند!

مراتب بصیرت

ملاحظه می‌فرمایید بی‌جا نیست که مقام معظم رهبری این قدر روی بصیرت تکیه می‌کنند. اگر در آن جریان کسانی بصیرت نداشتند خیلی راحت طرفدار دشمنان علی می‌شدند و علی دوباره خانه‌نشین می‌شد. اکنون ماییم و چنین مسأله‌ای که کار را برای علی و یاران علی هم سخت می‌کند. کار به جایی می‌رسد که علی فریاد می‌زند: مردم! اگر من این جنگ را نکنم کافر می‌شوم؛ از دین خارج می‌شوم، تا آن‌هایی که به ایشان اعتماد دارند و می‌دانند دروغ نمی‌گوید باور کنند و برای جنگ همراهش بیایند. در چنین موقعیتی باید چه بصیرتی داشته باشیم؟ آیا منظور بصیرتی است که علی داشت؟ پاسخ این است که چنین بصیرتی در غیرمعصومین بسیار کم پیدا می‌شود. بنده که اعتراف کردم اگر من بودم خیلی هنر داشتم توقف می‌کردم. حل قضیه این است که مفهوم بصیرت هم مثل بسیاری از مفاهیم ارزشی دیگر ذومراتب است. بصیرت مراتب دارد. آن مرتبه بصیرت مخصوص علی بود. او بود که یقین کرد که یا باید بجنگد یا از دین خارج بشود. من غیر از امام معصوم کسی را سراغ ندارم که بتواند این‌گونه قضاوت کند. اما بصیرت به این مرتبه منحصر نیست و مثل تقوا مراتب زیادی دارد. مرتبه‌ای از تقوا به ائمه معصوم و تالی‌تلو مقام عصمت نسبت داده می‌شود؛ آن که در عمرش نه تنها گناه نکرده که کوشیده مکروهات را هم انجام ندهد، یک مرتبه از تقوا را دارد و یک مرتبه هم تقوای ماست که به زور از کبائر اجتناب می‌کنیم. بین این دو، مراتب و درجات بسیار زیاد است. پس باید کوشید و در این مسیر حرکت کرد؛ مراتب بصیرت را بالا برد و به یک مرتبه نازله‌اش اکتفا نکرد. هر کس مسئولیت بزرگ‌تر یا نقش مهم‌تری در جامعه دارد؛ هر که تأثیرش بر دیگران بیشتر است باید در کسب بصیرت بیشتر بکوشد. دیگران اگر خودشان بصیرت نداشته باشند یک اصل را اگر درست بفهمند و به آن عمل کنند نجات می‌یابند و آن اطاعت از ولی‌فقیه است. اگرچه خودشان درست سر در نمی‌‌آورند و نمی‌توانند مسائل را تحلیل کنند، ولی اگر این اصل را باور داشته باشند که در زمان غیبت امام معصوم باید از کسی که اشبه به امام معصوم است اطاعت کنند و بدانند که اطاعت او مثل اطاعت معصوم واجب است خیلی به خطر نمی‌افتند، اما کسانی‌که می‌خواهند عهده‌دار مسئولیت‌هایی بشوند نمی‌توانند هر روز درباره جزئیات از ولی‌فقیه دستور بگیرند؛ این کار برایشان میسر نیست. بنابر این می‌بایست خودشان به سطح مورد نیازی از بصیرت برسند. درطول شاکله هرمی هر کس بالاتر است و به قله نزدیک‌تر، مسئولیتش سخت‌تر است و باید بصیرتش هم بیشتر باشد تا برسد به قاعده هرم، ‌اما در مراتب پایین‌تر، حداقل بصیرتی که برای همه ما لازم است، همین است که انسان ولی‌فقیه را بشناسد و بداند از چه کسی باید اطاعت کند. الحمدلله خدا هم به ما عنایت فرمود و کسی را که بهترین انسان روی زمین برای جانشینی امام زمان صلوات‌الله‌علیه است به ما داد. اگر نبود چه خاکی به سر می‌کردیم؟ اگر بود اما نمی‌شناختیم و اشتباه می‌کردیم و در طول این سی سال کسان دیگری را جانشین او می‌دانستیم چه بلایی به سر ما می‌آمد؟ الحمدالله خدا این معرفت و این اندازه از بصیرت را به ما داده که بفهمیم باید از چه کسی اطاعت کنیم و این بسیاری از مشکلات ما را حل می‌کند.

مؤلفه‌های بصیرت

همه این‌ مقدمات را عرض کردم برای این‌که به این‌جا برسیم که تکلیف کسی که موقعیتی7 در اجتماع دارد سنگین‌تر از دیگران است و باید بصیرتش هم بیشتر از دیگران باشد تا بتواند دیگران را راهنمایی کند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چه کنیم بصیرت ما افزایش بیابد؟ بهتر است تحلیل کنیم که بصیرت چیست و از چند عنصر تشکیل می‌شود و بعد ببینیم کدام یک از این عناصر در اختیار ماست تا بکوشیم آن را تقویت کنیم.

شناخت؛ اولین شرط بصیرت

دو عنصر دیگر کسبی است. اگر انسان آن درون‌مایه خدادادی‌ را داشت باید دو کار انجام دهد تا بصیرت9 پیدا کند. یکی این‌که بر اطلاعات دینی‌اش بیافزاید و بکوشد دین‌شناس‌تر باشد؛ چون یکی از لوازم بصیرت این است که انسان فریب نخورد و یکی از راه‌های فریب این است که حکم دینی را برای انسان مشتبه کنند. بگویند وظیفه شرعی این است؛ آیه قرآن این را می‌گوید، حدیث این را می‌گوید. از این سخنان نشنیده‌اید؟! آن کسانی که به روی علی شمشیر کشیدند به قرآن استناد می‌کردند و می‌گفتند: "إنِ الحُکْمُ الا لِلّه؛10 تو کافر شدی چون برخلاف قرآن عمل کردی. " یکی از شیوه‌ها این است که انسان را از راه قرآن و حدیث و امثال آن فریب دهند، و کسی که معرفتش نسبت به قرآن و حدیث کم است و نسبت به احکام اسلام اطلاع کافی ندارد، فریب می‌خورد.

غیبت واجب

این فریب دادن از راه دین است. حالا اگر یک انسان عادی بود امکان داشت در مقابل این منطق معاویه کم بیاورد و بگوید استغفر الله؛ اشتباه کردم، غیبت کردم. اما امام این غیبت را واجب می‌داند. بی‌درنگ پاسخ معاویه را می‌دهد تا دهانش را ببندد و دیگر از این کثافت‌ها نخورد. این بصیرت است؛ این‌که انسان بفهمد هر‌جا چه باید بگوید؛ چه باید بکند و چگونه باید برخورد کند. این‌جا این غیبت، غیبت واجب است، اگر نگویی گناه کرده‌ای. مگر گفتن هر سخنی پشت سر هر کسی غیبت حرام است؟ ما حتی در رساله‌های عملیه‌مان‌ غیبت واجب داریم. کسی با شما مشورت می‌کند که فلانی به خواستگاری دخترم آمده و شما می‌دانید که او مرد فاسق معتاد مشروب‌خوار بی‌دینی است. باید به او بگویی یا نه؟ این غیبت واجب است. کسی می‌خواهد اختیار یک ملت را به دست بگیرد، شما احتیاط کنید و بگویید من چه عرض کنم؛ از دیگری بپرسید. از دیگری بپرسید یعنی‌چه؟ مقام مشورت است، باید بگویی؛ اگر نگویی گناه کرده‌ای. مقدس‌بازی در می‌آورد و می‌گوید "آقا غیبت نکنید! من در عمرم از هیچ‌کس بدگویی نکرده‌ام. " بسیار بی‌جا کرده‌اید. مگر ممکن است مؤمن از کسی بدگویی نکند؟ منافق است که می‌خواهد همه را داشته باشد. مؤمن باید قاطع باشد. باید موضع اسلامی داشته باشد؛ حامی دین باشد. باید کسی را که بر ضد دین اقدام می‌کند رسوا کرد. نمی‌شود من مقدس‌بازی در بیاورم و بگویم خوشم نمی‌آید درباره کسی حرف بزنم! ببین پیغمبر اکرم، ائمه اطهار، امیرالمؤمنین، امام حسن، امام حسین و سایر ائمه صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین درباره دیگران ‌چگونه رفتار می‌کردند. اگر این‌جا یک آدم مقدس‌مآبی جای امام حسین بود چه می‌گفت؟ می‌گفت: حالا من یک تأملی روی ایشان دارم، یا فکرش را بکنم ببینم چه‌طور می‌شود. این‌جا جایی است که باید طرف را رسوا کرد.

حب دنیا؛ مانع بصیرت

یک سؤال: بنده و جناب‌عالی تافته جدابافته‌ای هستیم؟ معصوم هستیم؟ ما این اشتباهات را نمی‌کنیم؟ بنده که بعد از گرفتن نزدیک به هشتاد سال عمر از خدا چنین اطمینانی ندارم. بیش از شصت سال است که با کتاب و سنت ارتباط دارم، درس طلبگی می‌خوانم، اما از خودم چنین اطمینانی ندارم. اگر ما بخواهیم به این مشکل مبتلا نشویم، نیازمند بصیرتیم. این بصیرت هم کسبی است. اصل آن افزایش تقوا و آفتش حب دنیاست؛ حب الدنیا رأس کل خطیئة.11 وقتی ته دل انسان عشق به اسکناس بود، شب که می‌خوابد فکر می‌کند چه کار کنم که یک صفر کنار ارقام حسابم بیاورم، صبح که بلند می‌شود فکر می‌‌کند کدام معامله را بکنم؟ کدام جنس را بخرم؟ کدام ارز را؟ کدام زمین را؟ بعضی‌ها که در مسیر جنسی در راه‌های غلطی می‌افتند، ممکن است در ظاهر هم هیچ نمودی نداشته باشد، اما دلبستگی به یک مسائلی دارند که به دنبال یک بهانه شرعی می‌گردند که بتوانند خودشان را ارضا کنند. پیر شده، ولی دلش جای دیگری است. می‌خواهد یک منشی از یک سنخ خاصی داشته باشد. یکی هم عشق به ریاست دارد که برای انسان جنون می‌آورد؛ دوست دارد دیگری به او بگوید: چشم. شما دیده‌اید بعضی کسانی که به مواد مخدر مبتلا می‌شوند کارشان به چه جنون‌هایی می‌کشد. در بعضی فیلم‌های تلویزیونی نشان می‌دهند که در اثر استفاده از مواد مخدر یا قرص‌های روان‌گردان و امثال آن‌ کارشان به جایی می‌رسد که به پست‌ترین و زشت‌ترین کارها تن می‌دهند؛ کارهایی که نمی‌شود اسمش را آورد. آدمیزاد چنین موجودی است. وقتی در راه استفاده از مواد مخدر افتاد و لذتی آنی برایش پیدا شد، روز به روز بیشتر و بیشتر آن‌چنان وابسته می‌شود که کارش به جنون می‌کشد؛ البته خود معتاد این را جنون نمی‌داند. می‌گوید کیف می‌کنم. من و شما که از بیرون می‌بینیم می‌فهمیم این جنون است. اسم همه این‌ها حب دنیاست؛ البته مراتب دارد. همه یک‌باره این‌طور نمی‌شوند. آن معتادی که به این حد رسیده هفت، هشت سال آرام آرام مصرف مواد مخدر را زیاد کرده تا به این‌جا رسیده است. ما اگر بخواهیم در این دام‌ها نیفتیم باید از اول حواسمان جمع باشد؛ حب دنیا را تقویت نکنیم؛ حب مال را تضعیف کنیم؛ زندگی‌مان را از آن حدی که می‌توانیم ساده‌تر بگیریم، نه این‌که هر روز برویم اجناس اقساطی بخریم و مدام زر و زیور خانه‌مان را بیشتر کنیم و قرض بالا بیاوریم؛ از همان هم که می‌توانیم کمی کمتر استفاده کنیم؛ مراقب راه‌های درآمدمان باشیم؛ مقید باشیم وجوهات آن را دقیقا پرداخت کنیم؛ کمک به همسایه، والدین و ارحام را فراموش نکنیم تا حب مال طغیان نکند؛ لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ؛12 اگر می‌خواهید عاشق دنیا نشوید سعی کنید از آن چیزهایی که دوست دارید انفاق کنید. همه این‌ها برای این است که دلبستگی پیدا نشود. وقتی چیزی را دوست دارید بگویید آن را در راه خدا می‌دهم.

خودسازی؛ چاره حب دنیا

به طور کلی علاج این مشکل این است ‌که انسان مقید باشد؛ احکام خدا را شوخی نگیرد؛ نگوید امروز این کار عیبی ندارد، فردا توبه می‌کنم. این دام شیطان است و انسان را به جاهایی می‌کشاند که بعضی کسان رسیدند. هشتاد سالش است، اگر خودش و هفت پشتش از دارایی‌‌هایشان بخورند تمام نمی‌شود، اما باز هم به فکر این است که یک روز دیگر روی صندلی بنشیند یا مال دیگری بر اموالش افزوده شود، چرا؟ عشق است دیگر. عشق به دنیا به جنون می‌کشد؛ لا یَقُومُونَ إلا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ13 آن‌هایی که چشم بینا دارند و خودشان مبتلا نشده‌اند می‌گویند چرا این در زندگی‌اش تلوتلو می‌خورد؟ چرا این درست راه نمی‌رود؟

پی‌نوشت‌ها:

1 . یوسف، 108.
2 . نهج‌البلاغه، ص54 و 194.
3 . ظاهرا اشاره به برخوردی است که با اهل جمل و بعد از آن با سایر ناکثین، مارقین و قاسطین داشتند.
4 . زید امام‌زاده بسیار بزرگوار و محترمی است. کسی است که سند صحیفه سجادیه به خانواده ایشان منتهی می‌شود و ناقل آن است. امام باقر سلام‌الله‌علیه نیز به ایشان خیلی کمک و احترام می‌کردند. ایشان قیام معروفی بر ضد بنی‌امیه داشتند و بالاخره دراین راه شهید شدند و بدنشان به دار آویخته شد و برای شهادت ایشان مصیبت بزرگی بر اهل‌بیت وارد شد.
5 . الکافی، جلد 1، ص 174.
6 . البته احتمال دارد یک سخنرانی بوده و یک تکه‌اش دو بار نقل شده است.
7 . موقعیت‌ها متفاوت است. هر کس خودش می‌فهمد که چه اندازه می‌تواند در دیگران اثر بگذارد. ممکن است کسی موقعیت رسمی و قانونی داشته باشد یا کسی است که مردم به او اعتماد دارند، سخنش را می‌پذیرند و با او مشورت می‌کنند. وقتی می‌پرسند آقا شما به چه کسی رأی می‌دهید، معنایش این است که به حرف و نظر او اهمیت می‌دهند. معلوم است تاثیرگذار است و کمی از سطح قاعده هرم بالاتر است.
8 . الکافی، جلد 1، ص219.
9 . منظورمان از این بصیرت، بصیرت دینی است. همان طور که امیرالمؤمنین می‌فرماید: ان معی لبصیرتی.
10. انعام، 57، یوسف، 40 و 67.
11 . الکافی، جلد 2، ص 131.
12 . آل‌عمران، 92.
13. بقره، 275.
*سخنان حضرت آیت‌ الله مصباح‌ یزدی ( دامت ‌برکاته ) در جمع ناظران شورای نگهبان در تاریخ 1389/12/06

منبع:سایت رسمی آیت الله مصباح یزدی