بیست دلیل براهمیت نماز (1)

بیست دلیل براهمیت نماز 

وجوه اهمیت نماز
نهال وجودآدمی در بوستان پرزرق و برق ومزرعه بی کشت و زرع دنیا فقط به منظورتحصیل معرفت ودرک عبادت حضرت احدیت – عزشأنه - نهاده شده(1) .

و با توجه به اینکه در این محل زرع ، انسان باید اعمالی را انجام دهد که موجب بالا رفتن درجه و رسیدن وی به مقام قرب جناب منعم بی زوال گردد وباز با توجه به اینکه عقل انسان از درک وشناخت چنین اعمالی قاصر است.

خلاق جهان آفرین –جَلّت عظمته – که در منتهای رأفت وعطوفت به مخلوقین خود می باشد توسط انبیاء عظام ورسل مقربین خویش به منظور هدایت وارشاد بندگان ، اعمالی را که موجب رسیدن به نعمتهای خداوند متعال است .

همچون نماز وروزه وزکات وخمس وحج و... را تعیین وبه عمل کردن به آنها دستور فرموده و بنده مکلف است بعضی را درمدت عمر یک مرتبه وبعضی را هر سال یک مرتبه وبعضی را در هر شبانه روز پنج مرتبه انجام دهد.

و با عمل به آن اعمال حسنه‌ ، بنده مطیع سعادت یافته ودر روز محشر اکبر از خسران تهی دست و ندامت بی حاصلی و بی ثمری سالم و از حوادث پر شرو شور میدان عظیم قیامت محفوظ و از نعمت های بی پایان حضرت کریم وهاب بهره مند شود.(2)

اعمال واجب شده مذکور با اشتراک در اصل محبوبیت نزد حضرت حق- عزوجل– درمراتب فضیلت متفاوت می باشند واشرف وافضل از همه آنها « نماز» است که فوق همه طاعات بدنی وسرمایه افتخار واجبات عملی و موجب غبطه فرصت از دست دادگان بر اهل دنیاست. (3)

حال با توجه به نزول این رحمت الهی(4) در طی شبانه روز برای دستیابی به معرفت بیشتر به این واجب مهم وجوهی را ذکر می نماییم :
 

1. نماز همراهی با هستیآسمان هاو کرات آنها ، زمین وکوههای آن وهمه موجودات عالم مطیع ومجری فرمانهای تکوینی پروردگار وآفریننده خود هستند وحتی به اندازه سرمویی ازوظایف خود، تخطی نمی کنند.

بلکه فقط درمدار ومسیر وحیطه ای که برای آنها مشخص شده اجرای وظیفه می کنند(5) .آنچه هست اینکه انجام وظیفه موجودات ، آزادانه وعالمانه یعنی از روی اختیار ودانش نیست وروح سرکشی و عصیان در آنها وجود ندارد .

لذا همگی به تقدیس وتسبیح حضرت حق - جل و علی – مشغولند. قرآن کریم درباره تسبیح همه موجودات هستی می فرماید: « تُسَبِّحُ لَهُ السَّمواتِ السَبْع وَالاَرْضِ وَمَن فیهنَّ وَانْ مِنْ شَیْ ءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمدِهِ وَلکِنَ لا تَفْقَهُونَ تَسبیحَهُمْ اَنَّهُ کانَ حَلیماً غَفوراً.(6) »

« هفت آسمان و زمین وهرچه در آنهاست همه به ستایش وتنزیه خدا مشغولند وموجودی نیست جزآنکه ذکرش تسبیح وستایش حضرت اوست ولیکن شماتسبیح آنها را فهم نمی کنید .

همانا او بسیار بردبار وآمرزنده است.» حتی غرش ابرها هم پیام آورتسبیح الهی اند:« یُسَبِّحُ ارَّعْدَ بّحَمْدِهِ.(7) »

نماز نه تنها یک تکلیف وفریضه عبادی برای انسانها ست بلکه به مفاد برخی از آیات قرآنی آفریده ها ومخلوقات دیگر ، همه برای خود، نمازی دارند که غیر از ذکر وتسبیح خداست ، آنجا که می فرماید:

« اَلَمْ ترَانّ اللَه یسبّحُ لَهُ مَنْ فِی السَمواتِ وَالارضِ وَالطَّیرِ صافّاتٍ ، کُلَّ قد عَلِمَ صلاتَهُ وتَسبیحَهُ واللهُ علیمٌ بما یفعلون(8)».

« ای رسول ما ، آیا ندیدی که هرکسی در آسمانها وزمین است تا مرغ که در هوا پر گشاید ، همه به تسبیح وثنای خدا مشغولند وهمه آنان صلوات وتسبیح خود را بدانند وخدا به هر چه کنند آگاهست.»
 

طبرسی (ره) می نویسد:مراد از« مَنْ» همه مکلفین‌اند یعنی همه آسمانی ها و زمینی ها که به زبان ، خدای را تسبیح می گویند وبرخی فرموده اند:

همه مخلوقات اعم از عاقل و غیر عاقل است وبه کار بردن کلمه من که در عاقلان ، استعمال می شود از باب تغلیب است ودرمعنای جمله«کُلٌ قَد عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسبیحَهُ» دونظر ابراز شده است که:
1.ضمیر فعل« عَلِمَ» به خدا بر می گردد ، یعنی ؛ خداوند ،نماز و تسبیح وذکر هریک از موجودات را می داند.

2.ضمیر به «کُل » بر می گردد یعنی ، هریک از آسمانی ها وهر کدام ازآفریده ها ، نماز وتسبیحشان را می دانند وطریق دعا و نماز خودرا می شناسند(9).

آن دسته موجودات که وجودشان آلی و بهره ده است و برای وجودی دیگر آفریده شده اند اینگونه در پی ستایش خالق خویش اند پس چرا انسان که وجودش استقلالی است وبهره‌مندترین موجودات هستی می باشد با آنها همراهی نکند!(10).

پس انسان نیز در قالب نماز با تمامی هستی همراهی نموده وزیباترین کرنشها را درمقابل هستی بخشی مطلق به عمل می آورد وعمل اونه از روی جهل واجبار بلکه با اختیار کامل وآگاهی وعلم به ذات خالق بی نیاز خودمی باشد.
 

2- نماز بهترین وزیباترین الگوی پرستش وبندگی
آن زمان که خداوندمتعال اراده فرمود ، انسان را خلق کند فرشتگان ازاوپرسیدند:« خدایا برای چه می خواهی موجودی را که بر روی زمین فساد به پا می کند وخون می ریزد بیافرینی ؟

در حالیکه ما فرشتگان پیوسته تو را تسبیح و تقدیس می نماییم(11) .» خداوند – جل واعلی – از راه علم و معرفت ایشان را قانع نمود که انسان از آنها داناتر وآگاه تر است.

یکی از امتیازات انسان بر آنها وجمیع مخلوقات این است که از قدرت فهم و تفکر و شناخت برخوردار است و امتیاز دیگر انسان بر فرشتگان این است که انجام عبادات گوناگون ، کار و هنر انسان می باشد یعنی اوتوانایی عبادت وبندگی خدارا به شیوه ها وصورتهای مختلف دارا می باشد .

درست است که موجودات هستی همه در حال تسبیح ونمازند اما تسبیح ونماز انسان با دیگران فرق می کند.رمز عظمت وشرافت او بر ملائکه آن است که فرشته تنوع عبادت ندارد .(12)

درواقع هر یک از فرشتگان با حالت خاصی درحال عبادت خدای عزوجل می باشند ، گروهی از فرشتگان پیوسته در حال قیام اند وگروهی دیگر در حال رکوع وبرخی دیگر مدام در حال سجده اند و این تنها هنر وامتیاز انسان است که در میدان عبادت ، قادر به انجام و ارائه جلوه های متنوع عبادت می باشد.(13)

از این رونماز نه یک گل که گلزار عبادت است ،چرا که تکبیر وتحمید وتعظیم ، تسبیح وتهلیل وتسلیم ، رکوع وسجود وقنوت و تشهد وقیام گلهای این بوستانند .

که با در آمدن به این گلزار،روح وجان معطر شده وازعصاره شفا بخش‌آن دلهامداوا می گردد. ولذا بهترین الگوی عبادت وپرستش که در کمال حسن‌وخیرمی باشد فقط مخصوص انسانهاست.(14)
 

3- نماز نخستین فریضه مسلمانان
جو اختناق آور مکه به خاطر اذیت وآزار مشرکان وهول واضطراب مسلمانان در آنجا ، به آنان اجازه نمی داد که فرایضی داشته باشند وبتوانند واجبات عملی خود را به جاآورند.

، لذا در مدتی که پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – درمکه بود، هیچ عبادتی تشریع نشد ، مگرنماز که بر او واجب وبرامت ، سنت ومستحب مؤکد بود.(15)

آنچه مسلم است اینکه در آغاز بعثت ، حضرت خدیجه – سلام الله علیها– و امیر المومنین - علیه السلام - با پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – نماز می خواندند ودرنمازایشان ،عمل رکوع وسجود ، انجام می شده است .(16)

و این بر وجوب نماز بر پیامبر – صلی الله علیه و آله – قبل از تشریع آن بر مسلمانان دلالت دارد. بر طبق احادیث فراوانی که محدثان شیعه وسنی – درمقام بیان وظایف عمده وبزرگ دینی دراسلام – نقل کرده اند.

نخستین فریضه واول واجب بر مسلمانان نماز ذکر شده است.(17) از جمله اینکه پیامبر – صلی الله علیه و آله – فرموده اند: « أوَّلُ مَا افْتَرَضَ اللهُ عَلی اُمَّتی صَلَواتُ الْخَمْس.(18) »

«اول چیزی که خداوند بر امّتم واجب کرد ،نمازهای پنجگانه بود.» این وجوب نماز طبق برخی احادیث(19) وهمچنین کتب تاریخی در شب معراج(20) صورت گرفته ، هرچند تاریخ این واقعه مهم دقیقاً معین نیست .

اما وقوع آن درمکه یعنی قبل از هجرت بنابر آنچه از آیه اول سوره اسراء به دست می آید ، قطعی است(21). با توجه به این مطالب می توان بیان نمودکه نماز اولین وظیفه دینی واجب بر مسلمانان بوده است.
 

4- نماز به عنوان واجبی صریح وفریضه ای بزرگ
درقرآن کریم ، فرمان قطعی وحتمی پروردگار را مبنی بر اقامه نماز درزمانهای معین مطالعه می کنیم . فرمانی که اطاعت وپیروی از آن بر هر گرویده ای واجب شده که جای هیچ درنگ وتقصیری در اطاعت و انجام آن روا نیست(22)

آنجا که می فرماید : «..... فَاقیمُوا الصلوة ، انَّ الصَّلوةَ کانَت عَلَی المُؤمِنینَ کِتاباً مَوقوتاً (23)»«... نماز را به جا آورید که نماز برای اهل ایمان حکمی واجب ولازم است.»

از امام صادق – علیه السلام – درباره تفسیر این آیه پرسیده شد حضرت فرمودند: « کتابٌ واجبٌ (24)» « یعنی یعنی فریضه ای واجب.»
 

ودرحدیث دیگری امام باقر –علیه السلام– فرموده اند:« انَّما یَعْنی وُجُوبُها عَلَی الْمُؤمِنین.(25) » « یعنی همانا وجوبش بر مؤمنین »

در توضیح مطالب بالا باید گفت: وجوب نماز یکی از ضروریات دین مقدس اسلام وفریضه ای بزرگ ووظیفه ای سنگین در این آئین پاک است به طوری که منکر آن از دین خارج و به اتفاق دانشمندان اسلامی ( فقها ) کافر است وتارک آن ، با اعتراف به وجوبش باید تعزیر شود.(26)
 

5- برابر دانستن نمازبا ایمان
از ابتدای هجرت پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – تا حدود شانزده ماه ، مسلمانان ، نمازها و عبادات خود را به سوی بیت المقدس(27) انجام می دادند .

ولی بنا به مصالحی(28)خاص و با هدف رهایی از سرزنش یهود درمورد عدم استقلال قبله مسلمانان از بیت المقدس ، به سوی کعبه تغییر یافت.(29)

به همین جهت ، مسلمانان با این سوال مواجه شدند که حکم نمازها وعباداتی که به سوی بیت المقدس گزارده اند چیست ؟ آیا آنها مورد قبول قرار می گیرند یا نیاز به قضا وتکرار دارد؟

و از طرف یهودیان محکوم شدند که همه بر ضلالتند. در جواب ایشان این آیه شریفه نازل شدکه : « ... و ما کانَ اللهُ لِیُضیعَ ایمانَکُم... (30)

خداوند ایمان شما یعنی نمازهای گذشته شمارا ضایع نمی کند وآنرا مهمل وبدون اجر نمیگذارد(31) درتفاسیر زیادی در ذیل این آیه شریفه مقصود از ایمان را نماز می دانند(32)

واین جایگاه رفیع واهمیت فراوان نماز را می رساند که خداوند آنرا با ایمان برابر می داند.درحدیث مفصلی ازامام صادق –علیه السلام – از ایشان درمورد اینکه آیا ایمان گفتار بدون عمل است یا گفتار وعمل با اعضاء وجوارح بدن ، در بیان آیه فوق فرمودند:

«.... فَسَمَّی الصَّلاةَ ایماناً فَمَنْ لَقِیَ اللهَ عَزَّوَجََّل حافِظاً لِجَوارِحِه مَوفیاً کُلِّ جارِحَةٍ مِن جوارِحِه ما فَرَضَ اللهُ عَلَیْها ، لَقِیَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ مُسْتَکْمِلاً لِایمانِهِ وَهُوَ مَنْ اَهْلِ الجنه.... (33)»

«خداوند‍‍‍] در آیه مذکور ] نماز را ایمان نامیده است ، هرکه خدا را ملاقات کند و وظایف لازم هر عضو خودرا انجام داده باشد خدا را با ایمان کامل ملاقات کرده و او اهل بهشت است.... »

به این معنا که از نماز ،که گل سر سبد عبادات عملی می باشد ، در آیات وروایات به ایمان کامل تعبیر شده است.
 

6- نماز برترین عمل، بهترین عبادت
در قرآن کریم ، علاوه بر ایمان که یک فضیلت بزرگ و ارزش والایی در حیات انسانی دانسته شده ، همواره از عمل صالح ، برونیکی وانجام کارهای خیر و شایسته در پرتو ایمان سخن به میان آمده است.

یکی از این اعمال خیر که برترین آنها نیز می باشد نماز است . چنانچه قرآن درمعرفی رسولان وفرستادگان حق تعالی چنین می فرماید:

« وَجَعَلْناهُمْ أئِمة ًیَهْدُونَ بِأمرنا وَأوحَینا اِلَیْهِم فِعْلَ الخیراتِ وَاقامَ الصلوة وَایتاءَ الزَّکوةِ وَکانُوا لَنا عابِدین.( 34)»

«وآنانرا پیشوای مردم ساختیم تاخلق را به امر ، هدایت کنند وهر کار نیکو را خصوص اقامه نماز واداء زکات را به آنها وحی کردیم وانها هم به عبادت ما پرداختند.»

در این‌آیه عطف اقامه نماز به جمله « فعل الخیرات» ازباب عطف خاص به عام است که دلیل افضلیت(35)اقامه نماز وپرداخت زکات به عنوان خصوص اعمال خیر می باشد وچنین چیزی رمز عبودیت وبندگی است(36).

واز سوی دیگر هر روز چندین مرتبه طنین شکوهمند اذان واقامه درگوشمان می پیچد که « حیّ علی خیر العمل» واین تنها بدین معنا نیست که بهترین عمل نماز است.

بلکه مبین آن است نماز زادگاه همه اعمال خوب و پسندیده نیز هست ،وقتی دل از اغیار شسته و به یار سپرده شود جز مهبط ومنزل خوبیها نخواهد شد(37)

از امام صادق- علیه السلام - :« لَمَّا سُئِلَ عَنْ اَفضَلَ الأَعْمالِ بعد الْمَعْرِفَةِ: قال مامِن شَیءٍ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ تَعْدِل هذِهِ الصَّلاةِ(38)»

در پاسخ به سوال از بهترین اعمال بعد از معرفت خدا امام صادق -علیه السلام - فرموند:«بعد از معرفت خدا هیچ چیز با این نماز برابری نمی کند(39) ».

از ابوذر ( رحمة الله علیه ) روایت شده است که گفت: بر فرستاده صلی الله علیه و آله خدا وارد شدم‌ ، دراین هنگام او در مسجد تنها نشسته بود به من فرمود:

ای اباذر ! برای مسجد سلام و درود است.گفتم: سلام و درود بر مسجد چیست ؟ فرمود: دو رکعت نماز که آن را به جای آوری ، گفتم:

ای فرستاده خدا ، مرا به خواندن نماز سفارش کردی ، اکنون بیان فرماکه نماز چیست ؟ [ چه رتبه دارد ]. فرمود: خیرُ موضوعٍ ، فَمَن شاءَ أقَلَّ وَمَن شاءَ أکثَر. بهترین چیزی که مقرر شده است و نیکوترین کار از کارهای پرستشی است.

هرکه می خواهد آن راکمتر بخواند [ یعنی به واجبات عمل کند] وهرکه میل دارد زیاد بخواند [ به نوافل نیز عمل کند.] (40)با توجه به آنکه ابوذر ( علیه الرحمة ) با نماز آشنا بوده.

وبا عنایت به پاسخ پیامبرصلی الله علیه و آله روشن می شودکه پرسش ابوذر درباره حقیقت رتبه نماز، درمیان عبادتها بوده نه سؤال از حقیقت خودنماز(41)

با این وصف نماز بهترین کارهاست چون همه کارهای خوب از آن آغاز می شود ویا بهتر بگوئیم نماز ، تمرین وتمهید خوب شدن وخوب ماندن است ونزد خداوند باری تعالی که همواره خیر بندگان وسعادت ایشان را مدنظر داشته محبوبترین کارها نماز می باشد .

چنانچه‌پیامبراکرم– صلی الله علیه و آله – فرموده اند:«أحَبُّ الاَعمالِ اِلَی اللهِ الصلوةُ لِوَقتها(42)»« محبوبترین اعمال نزدخدای تعالی نماز در وقت خاص خودش می باشد.»

امیر المومنین - علیه السلام - : آمده است که فرموده اند:« لیسَ عَمَلٌ أحَبَّ اِلی اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الصلاةَ(43) .»« هیچ کرداری درپیشگاه‌خداوندگرامی وبزرگ پسندیده ترومحبوبتر ازنماز نیست.»

7- نماز بیشترین حضور در برابر خداوند
 نماز که سراسر آن گفتگو با معبود وراز وعرض نیاز است ، سراسر آن توجه وحضور ، آن هم نه جسمی بلکه قلبی وروحی است ، تنها عبادتی است که از این منظر مورد توجه قرار گرفته زیرا که نماز :

از ابتدا تا انتها حضور انسان دربرابر خداست ، حضور عبد درمحضر ربوبی مولی ، قیام و قعود واذکارش همه در محضر خداست ، در هیچ یک از عبادات اسلامی همانند نماز ، بنده ، تمام وکمال ، در محضر او قرار ندارد .

در نماز اگر صورت نماز گزار کمی به چپ یا راست منحرف شود نماز باطل می گردد(44)و در بین آن حرف هم نمی تواند بزند حتی اگر حرفی بزند که از دو قسمت تشکیل شده باشد نمازش باطل می شود(45).

در حالی که روزه وطواف حج و... اینگونه نیست(46)و حضور قلبی که در نماز خواسته شده ،مؤید این کلام است. به هر حال چون نماز رسیدن به بارگاه انس و قرب الهی است ، در محضر مولی و آقا وسید قرار گرفتن شرایط خاصی دارد.

به عنوان مثال ؛ اگر بنده حقیری اجازه این را بیابد که در محضر انسان جلیل القدری حضور یابد آیا مدام این سو و‌آن سو را می نگرد ویا بادیگران حرف و بحث وگفتگو می کند یا اینکه سرش را ازشدت هیبت اوبه زیر می افکند به خصوص اگر گناهکار هم باشد.

و از اینرو امام صادق - علیه السلام - می فرماید: « انّ طاعة َ اللهِ عزّوجَلَّ خِدْمَتُهُ فِی الأرض فَلَیْسَ شیءٌ مِنْ خِدمتِهِ یَعْدِلُ الصلوةَ(47)» «همانا طاعت خدا به خدمت کردن اودر روی زمین است وهیچ خدمتی به اوبا نماز برابری نمی کند(48).»

8- نماز وسیله تقرب به حضرت باری تعالی
 خدای منان از روی لطف بی پایانش بر ‌آدمیان منت نهاده وبه‌آنها اجازه عروج به عالم ملک وملکوت وتقرب هر چه بیشتر به ذات مقدسش را عطا فرموده ونماز را نردبان ترقی و ابزار ارتقاء به عالم بالا قرار داده است .

به طوریکه در این زمینه امام علی– علیه السلام – می فرمایند: «الصَّلوة قربانُ کلِّ تقی(49)» « نماز موجب تقرب هر پرهیزگاری به خداست.»

انسان خاکی که همواره اسیر امیال نفسانی وغرایز حیوانی است به هنگام نماز ، پرده های ظلمانی جهان ماده را کنار می زند ، جاذبة دست وپاگیر کره خاکی را می شکند ، موانع نیرومند عالم سفلی را از جلو پایش بر می دارد و به جهان بالا راه می یابد.

با خدای خودبی واسطه سخن می‌گوید راز دل می کند وخود را از چنگال نفس وشیطان می رهاند(50)وبه مقام قرب الهی نایل می گردد.

به خصوص که خودبا انتخاب خود از نمازهای مستحب نیز در این زمینه کمک بگیرد همانگونه که امام کاظم - علیه السلام - درمورد نمازهای نافله فرموده اند: «صَلَواتُ النَوافِل قُرُباتُ کُلِّ مُؤمِنْ(51) « نمازهای نافله ، وسیله تقرب مؤمنان به خداست.»

9- نماز همراه تمامی عبادات
 نماز به عنوان یک عبادت مستقل ، خاصیت وویژگی تمامی عبادات را دارا بوده ودر قرآن مجید نیزبه همراه سایر عبادات ذکر شده به این معنا که در نماز خاصیت زکات، روزه ، حج ، جهاد و... موجود است که به بیان آن می پردازیم .

درمورد زکات باید گفت ؛ زکات محک محبت وگذشتن از ملک خویش درراه دوست وفنای خویش در هستی اوست ، لذا وقتی که در نماز مالکیت تام او را با « مالِکِ یَوْمِ الّدین» تصدیق قلبی می کنیم(52)، ظاهر می شود.

ودر قرآن نیز اکثر آیات نماز به همراه زکات ذکر شده است از جمله: «..... وَیُقیمُونَ الصلوة وَیُؤتُونَ الزَّکَوة(53)» « نماز می خوانند وزکات می دهند....» درمورد روزه نیز به جهت اینکه مفطرات روزه (54)در نماز حرام است.

علاوه بر آن اصل روزه امساک است ودر نماز نیز صمت وخودداری از کلام با مخلوقین لازم است ودر قرآن نیزخداوند متعال می فرماید:

« وَاسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصلوة وَاِنَّها لَکَبیرةٌ اِلّا عَلَی الخاشِعین(55) « از خداوند به صبر ونماز یاری خواهید که کاری دشوار است مگربر خدا پرستان». که طبق روایات مراد از صبر در آیه مذکور ، روزه می باشد،(56)این دو را در کنار هم می نمایاند .

و اماحج ؛ که در آن ، توجه ظاهری و جسمی به کعبه ظاهری است ، اما در نماز توجه به کعبه حقیقی نموده وآن عبارت از دل وقلب است که در عالم بدن انسانی به منزله کعبه است در زمین وبه منزله بیت المعمور است در آسمان چهارم وخلاصه به منزله حرم الهی(57)وعرش است(58) .

و در قرآن نیز درمورد همراهی نماز به حج آمده است:«.... واتَّخَذوُا مِنْ مَقامِ اِبْراهیمَ مُصَلّی....(59) » « ....ودستور داده شده که مقام ابراهیم راجایگاه پرستش خدا (مصلی)قرار دهند...».

ودر مورد جهاد باید گفت که ؛ جنگ و مبارزه با دشمنان خدا ، که به آن جهاد اصغر گفته می شود ، می باشد در صورتی که نماز جهاد با نفس اماره است ، که انسان را به بدی فرمان می دهد و آن جهاد اکبر است .

ودر قرآن نیز در سیمای مجاهدان می فرماید: « التّائِبُونَ العابِدوُنَ الحامِدُونَ السّائِحُون الرَّاکِعُونَ السّاجِدوُن و....(60) ».

«[ مجاهدان ] ازگناه پشیمانان ، خداپرستان ، حمد وشکر نعمت گزاران ، روزه داران ، نماز با خضوع گزاران ، [هستند ].» در قرآن مجید در مورد همراهی نماز با سایر عبادات نیز سخن به میان آمده است(61)

10- نماز ملیت وهویت مسلمانان
 هرمکتب و دینی که در جهان به وسیله انبیاء عظام ، صلوات الله علیهم ، آورده شده است ، فرایض وعباداتی دارند که ملیت آن مکتب ودین می باشد وبدون عمل به فرایض آن مکتب ، ملیت در حق آن مردم مصداق پیدا نمی کند.

درمکتب ارزشمند اسلام ، نماز که سنبل عبادت است به عنوان دیانت وملیت مسلمان معرفی شده است آنجا که امیر المومنین ، علی - علیه السلام– درخطبه معروف به دیباج فرموده اند:

« عباد اللهِ ! اِنَّ اَفْضَلَ ماتَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِلّونَ الی اللهِ ، جَلَّ ذِکْرة – الایمانُ بِاللهِ وَبُرُسلِهِ وَماجائَتْ بِهِ مِنْ عِندِاللهِ... وَاقامِ الصلوة« فَاِنّها المِلـّة(62)»

« ای بندگان خدا ؛ براستی که گرامی ترین چیزی که بندگان صالح به وسیله آن به خداوند تقرب می جویند ؛ ایمان به خدا وپیامبران وآنچه از جانب خداوند آورده اند ..... و اقامه نماز می‌باشد ، زیرا که نماز« ملت)(63)» است(64).

به این معنا که اگر نماز درست باشد خیلی چیزهای دیگر نیز درست خواهد بود ونماز ، شناسنامه معنوی هر مسلمان است واین شناسنامه به دست هر کسی داده نمی شود مگر تابعیت او در سرزمین معنویت دین اسلام احراز شود(65)

11- نماز سرود مکتب وتجلی تمام دین اسلام
 فراموش کردن هدف وجهت زندگی در زیر فشار گرفتاریهای مادی امری واضح وطبیعی است ازطرفی امکان مرور کردن همه تعهدهایی که در راه رسیدن به هدف بر عهده آدمی است در هر روز تقریباً ناممکن ومحال است.

به علاوه زمان کافی برای بررسی تمام خواسته ها وایده آلهای مکتب زندگی ساز و سعادت بخش اسلام در شبانه روز هیچگاه وجودندارد وچنین فرصتی هرگز به دست نمی آید.

نماز چکیده اصول مکتب اسلامی را در خود داشته وبا گفتنی ها وحرکتهای حساب شده ومنظمی که در آن وجود دارد این نقش را ایفا می کند.

می توانیم نماز را به سرود ملی کشورها تشبیه کنیم با تفاوتی درمعنا وجهت بخشیها ، یک کشور برای پایدار کردن اصول وایده آلهایش درذهن مردمش واستوار داشتن آنان است.

تا بر این طرز فکر ، تکرار وبازگوکردن سرودملی خود را ، که خلاصه ای از شکل مورد قبول زندگی وایده‌آلها وهدفهای آن کشور است واجب می شمرد.


وتکرار آن سبب می شود که افراد بر این طرز فکر باقی بمانند و بدانند پیرو این کشورند و جویای آن هدف ها ، در واقع فراموش کردن اصول وهدفهای کشورشان به معنای تغییر مسیر دادن وپیرو نبودن آنان است.

این تکرار آنها را برای کار وخدمت در این جبهه آماده و ساخته وپرداخته می کند ، نقشه ها و راهها را به‌آنان می آموزد ، مسئولیتها وتکلیف ها را می شناساند ، اصول را در ذهن آنان زنده نگه می دارد و وظیفه را معین می سازد.

وآنگاه به آنان شجاعت وجرأت اقدام می بخشد وآنان را آماده عمل می کند. نماز علاوه بر خلاصه اصول مکتب اسلام ، روشنگر راه مسلمانی ونشان دهنده مسئولیتها، تکلیفها، راهها ونتیجه هاست(66).

به طوریکه درحدیثی از پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله - ، می‌خوانیم که: « لِیَکُنْ اَکْثَرَ هَمِّکَ الصَلاةَ فَاِنَّها رَأسَ الاِسْلامِ بَعْدَ الْاِقْرارِ بِالدّینِ(67)»« باید بیشترین هم تو نماز باشد زیرا بعد از پذیرفتن دین در راس اسلام است (68)».

علاوه بر مطالب فوق هر یک از ادیان برای اعلام موجودیت از وسیله وابزار خاصی استفاده میکنند همانند: آتش ، بوق وناقوس(69)و.... که این وسیله اعلام ، در حقیقت نوعی ابزار دعوت عمومی به آن دین نیز تلقی می شود.

در دین اسلام ، اذان ، یکی از مقدمات نماز ، به عنوان این وسیله عمومی قرار داده شده که به شکل دعوت به نماز ، نقش دعوت به اسلام را ایفا می کند .

به طوری که پیامبر صلی الله علیه و آله در ذیل آیه «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا اِلَی اللهِ وَعَمِلَ صالِحاً وَقالَ اِنَّنی مِنَ الْمُسْلِمین(70)» .

و« در جهان آن کس که خلق را به سوی خداخواند ونیکو کارگردید وهمی به عجز ولابه گفت که من تسلیم خدایم کدام کس بهتر ونیکوگفتار تر است» می فرماید : « مراد از این دعوت کننده مؤذن است(71).»

با توجه به آنچه گفته شد ، نماز سرودمکتب اسلام وجلوه گاه دین است زیرا در آغاز روز ، درنیمروز ، درهنگام شب مسلمان را طلبیده و او را دعوت به خدا یعنی تمامی دین نموده و راه و اصول وهدف ونتیجه را به زبان خودش به او فهمانده است.

وبا نیروی معنوی وی را وادار به عمل می کند از این رو نماز در احادیث با تعابیری همچون «چهره دین»(72)، «زینت اسلام»(73) و «راس اسلام»(74) معرفی شده است.

12- تبلیغات فراوان فقط برای نماز
 ما در هر شبانه روز پنج نماز به جا می آوریم که در هرنماز سفارش به نماز و اقامه شده ، که این دو ندای آسمانی شامل ، بیست مرتبه حیّ علی الصلوة وبیست مرتبه «حیَّ علی الفلاح» وبیست مرتبه« حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل» وده مرتبه«قد قامت الصلاة» می باشد.

و با توجه به اینکه مراد از رستگاری وبهترین عمل در اذان ، همان نماز است ، هر مسلمان در طول شبانه روز هفتاد مرتبه با کلمه « حی» به خود ودیگران تلقین به نماز ، آن هم به صورت پر نشاط وبا شتاب ، می نماید.

و برای انجام هیچ عبادتی این همه هیاهو وتشویق وارد نشده است ، به خصوص که در اسلام سفارش شده است که اذان را بلند بگویید(75)با صدای زیبا بگوئید وبرای اذان پاداش بسیار نقل شده است(76).

از این رو اذان ، طلبیدن وشتاب به نماز ، وظیفه همه ماست زیرا اذان شکستن سکوت و خواندن سرود مذهب با عباداتی کوتاه وپر محتواست ،اذان هشدار به غافلان ونشانه باز بودن جوّ مذهبی و نشانه حیات معنوی است (77).

در مجموع ، اذان یک دوره ایدئولوژی وتفکرات ناب اسلامی است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله آنرا شب معراج برای زمینیان تحفه آورده است (78)

13- نماز سفره گسترده وهمیشگی
 نماز برای همه انسانها ودرهمه عصر ها ، پیام ، نکته ، وراز ورمزدارد یعنی هم برای عامه مردم مطلب وسخن دارد وهم برای خواص آنها ،برای آن عارفی که به هرچیز در جهان می نگرد از آن معانی فراوان درک می کند .

بسیار آموزنده ودارای درسهای متعددی است همانگونه که برای عموم مردم نیز به اندازه فهم وادراکشان این چنین است(79)

این باران رحمت الهی برای پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله که جایگاهشان نزدیک تر از قاب قوسین به خداست نیز همچون سایر مردم معارف ومنافع زیادی دربر دارد تا آنجا که آن مقام شریف نماز را به نور دیدگان تعبیر فرمودند

: « یا اباذر ،اِنّ اللهَ جَعَلَ قُرَةُ عَیْنی فِی الصَّلاةِ وَحَبَّبَها اِلَیَّ ، کماحَبَبَّ اِلَی الجائِعِ الطَعامَ وَاِلی الظَمْأنِ المَآءَ ،وَاِنَّ الجائِعَ اِذا اَکَلَ الطَعامُ شَبِعَ وَالظَمْآنُ اِذا شَرِبَ الْماءُ رَوِیَ ، وَاَنَا لا اَشْبَعُ مِنْ الصَلاةِ (80)»

« ای ابوذر ، همانا خداوند متعال نور دیده مرا در نماز قرار داد ونماز را محبوب من گردانید ، همچنانکه غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه ، ( با این تفاوت که) گرسنه هر گاه غذا بخورد سیر می شود وتشنه هر گاه آب بنوشد سیراب می شود اما من از نماز سیر نمی شوم».

بنابراین نماز معجونی عبادتی است که برای همه ، حرف وسخن دارد وهرکس به اندازه توانایی و استعدادش از این دریای بی کران عشق و عرفان و شناخت بهره می گیرد درست مانند سفره ای گسترده که خداوند آنرا برای بندگان واهل رحمتش باز می کند(81).

که بر سر این سفره انواع واقسام غذاهای لذیذ مادی ومعنوی وجود دارد وهرکس مطابق ذوق وسلیقه وسلامت و بیماری اش ودریک‌کلام به اندازه درخواستش ازاین سفره بهره مند می گردد(82).

از سوی دیگر هر یک از تکالیف شرعی تنها به صنفی خاص از بندگان تعلق می گیرد واصنافی از آن معاف هستند مثلاً روزه بر غیر بیمار وغیر مسافر و... واجب است.

وخمس و زکات وحج به کسانی که از تمکن مالی برخوردارند تعلق می گیرد و از حضور در صحنه جهاد وکار زار ، زنان وپیر مردان وافرادی که معلولیت دارند ، معافند. اما نماز ، فریضه ای همیشگی است .

حتی در زمان خوف ویا در حال امنیت در روزو شب ، در تمامی ماههای سال ، برای آزاد وبنده ، مرد وزن ، غنی و فقیر ، صحیح و مریض ، مقیم و مسافر و... ، برای همه نماز وجود دارد(83)قرآن کریم درباره اقامه نماز در همه حالات می فرماید:

« فَاِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاًأو رکباناً،فاِذا آمِنتم فاذکرو اللهَ کما عَلَّمَکُمْ مالَمْ تَکُونُوا تَعلمون(84)»« اگر شما را بیم خطری از دشمن باشد به هر حال میسر است پیاده و یا سواره نماز را به جا آرید وآنگاه که ایمنی یافتید ( با آداب وشرایط ) خدا را یاد کنید.

زیرا او شما را بیاموخت آنچه را که نمی‌دانستید» به این معنا که اگر شرایط آنچنان سخت وسهمگین بودکه مجال وفرصت پیاده شدن از مرکب وجودنداشت به هر صورتی که می تواند ،

پیاده یا سواره باید نسبت به انجام این فریضه اقدام نمایید نه اینکه معذورید ومی تواند آنرا به جای نیاورید ویا دروقت دیگری قضای آنرا اقامه نمایید.تنها از میان اصناف خاص ، به زنها در زمان عذر ماهیانه دستور داده شده که به جای خواندن نماز ، در مصلی وجایگاه نمازش نشسته وبه ذکرخدا مشغول شوند (85).

امام باقر - علیه السلام– دراین زمینه می فرماید: « نماز بر زن دردوران قاعدگی واجب نیست ولی مستحب است دروقت نماز وضو بگیرد ودر مکان پاک بنشیند .

وبه آن اندازه که نمازش را طول می دهد به ذکرخداوند مانند « سبحان الله» و« لا اله الا الله» و « الحمد الله» مشغول باشد سپس برخیزد و به سراغ کارهایش برود(86).»

نکته دیگر آنکه آیا تا کنون فکرکرده اید به چه دلیل در بدوتولد ، کودک را با صلای نماز آشنا می کنند واذان واقامه در گوش او می دمند وپس از مرگ وقبل از دفن ، بر پیکربی جان انسان ، نماز می خوانند ؟

جواب این چراها از اهمیت این فریضه عظیم که باید سراسر عمر آدمی را فراگیرد ، خبر می دهد ، فریضه ای که اولین گام در تکلیف وآخرین درخواست اولیاء الهی در آخرین لحظات عمر ، برای خواندن دورکعت نماز، می باشد.

14- فراوانی احکام وحدود نماز درمنابع فقهی شیعه
 دوکتاب از کتب فقهی شیعه که بسیار مفصل بوده وشامل تمامی روایات واحادیث فقهی مکتب شیعه می باشد کتاب گرانقدر« وسایل الشیعه» از عالم جلیل القدر شیخ حر عاملی و « مستدرک الوسایل» از حاج میرزا حسین نوری طبرسی می باشد.

طبق شماره ای که در آنها مندرج می باشد هردوکتاب مجموعاً حدود شصت هزار روایت دارد(87)و از این کتب ، بیست هزار آن مربوط به نماز است که می تواند گویای اهمیت نماز در اسلام ودر مکتب تشیع باشد که یک سوم از روایات فقهی ما مربوط به نماز ومقدمات آن می باشد(88).

از سوی دیگر در حدیثی از امام صادق - علیه السلام – می خوانیم که:« لِلصلوة اَرْبَعَة ُ آَلافِ حُدُودٍ وَفی روایةٍ اَرْبَعَة ُ آَلاف بابٍ(89)» ویا در روایتی از امام رضا– علیه السلام– است که:« الصلوة لها اَرْبَعَة ُ الاف باب(90) » درمورد این حدود وابواب ، نظریات گوناگونی ذکرشده است از آن جمله:

1- شهید(91)– قدس سره – فرموده است:«مقصود از چهار هزار حد ،واجبات ومستحبات نماز است (92)» که واجبات آن هزار عدد است که شهید کتاب« الفیه» را برا آن نوشته ومستحبات آن سه هزار است که ایشان کتاب«الفیه» رابرای آن تألیف نموده است(93)»

2- مرحوم محمدباقر مجلسی – قدس سره – از پدرشان نقل کرده اند که آن بزرگوار فرموده است : « مراد چهار هزار مسأله مربوط به نماز است (94)

3-مراد از آن ، حدود ابواب فیض رحمت است که نمازگزار چون دل را از یاد غیر خدا تهی کرد وخودرا غرق دریای درجات حق دید مشمول چهار هزار فیض رحمانی خواهدشد (95)

4- مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی دراین باره فرموده اند:« می گویم ممکن است مراد از ابواب ، درهای آسمان باشد ، که نماز وروح ، متصل از آنها عروج می کند وبالامی رود ویا اینکه مقصود ابواب فضل و فیض الهی باشد.

ومقصود از حدود ،مسائل متعلق به اجزاء نماز وشرایط آن از نظر صحت وکمال و اسباب ارتباط معنوی بین نماز و جناب قدس باریتعالی ویا وسیله ارتباط نمازگزار درهنگام نماز با خدا باشد (96)»

شهید دستغیب – قدس سره – نیز به این مطلب اشاره کرده و فرموده اند: « ازمیان عبادات ، نماز در زیادتی احکام نمونه است یعنی به قدری اهمیت دارد که چهارهزار حکم در مورد آن وجود دارد.(97)

15- تعدد وتنوع نمازها وهمراهی با روزهای با فضیلت
 اگرچه اصول وارکان این عبادت بزرگ ، درشکل های مختلف آن یکسان است اماتفاوتهای بسیاری درمقارنات آن دیده می شود مثلاً از حیث رکعات ورکوعها ، از جهت قرائات وسور ، به لحاظ اذکار ودعاهای مستحب ،در قیاس با ظرف زمانی ونیت اقامه نماز و.. تفاوتهای زیادی دیده می‌شود.

برای هر بلاء ورخائی نمازی پیش بینی شده است ؛ نماز استسقاء ، نماز شکر ، نماز خوف، نماز حاجت ، نماز زیارت ، نماز جمعه ، نماز عید فطر و قربان ، نماز لیله الدفن ، نماز استغاثه ، نماز ائمه معصومین - علیه السلام - ، نماز هر یک از روزهای هفته ، نماز نافله شب واز این قبیل که عدد واحاطه بر آن از حوصله بحث خارج است.

چگونگی اقامه بالغ بر سیصد نوع نماز در کتب ما دیده می شود که این گوناگونی وتعدد ، دلیل دیگری بر اهمیت این عبادت است(98) .

از طرف دیگر در یک سال ایام ویژه ای وجود دارد که از لحاظ فضیلت و ارزش با دیگر روزها متفاوت می باشد به این معنا که خداوند اهمیت این روزها را برای درک مطلبی که در آن روز واقع شده به همگان اعلام نموده است مانند شب قدر ، اعیاد اسلامی ( فطر ، قربان ، غدیر ومبعث ) .

شبهای ماه مبارک رمضان ، شب میلاد یا شهادت ائمه معصومین – علیهم السلام – و... ودرتمام این ایام دعاها ومراسم ویژه ای وارد شده که در میان این اعمال ، نمازهای خاصی نیز وجوددارد.

به عنوان نمونه در شبهای قدر خواندن صد رکعت نماز که در هر رکعت حمدو قل هوو اللهُ اَحَد (توحید ) ده مرتبه خوانده می شود که به نقل از ابو بصیر از امام صادق - علیه السلام – وارد شده است(99).

اونیزخواندن دورکعت نماز که در هررکعت بعد از حمد هفت مرتبه توحید وبعد از فراغت از نماز هفتاد مرتبه استغفروالله و اتوب الیه وارد شده ودر روایت نبوی – صلی الله علیه و آله – است که از جای خود بر نخیزد تااینکه حق تعالی اوو پدر ومادرش را بیامرزد »(100)

شاید نتوان ایام مقدسی را یافت که در آن برنامه نماز نباشد(101)واین مطلب اهمیت نماز را می‌رساند.

16- تکرار نشانه عظمت نماز
 توجه مکرر به یک چیز در نهایت انعطاف ودرخواست انجام متوالی یک وظیفه از طرف مولی، انسان را از اهمیت وعظمت آن آگاه می کند.اگر به کسی تکلیف شود که باید روزانه پنج بار با شخصیتی ملاقات کند وقبل از ملاقات شرایط وآداب خاصی را رعایت نماید.

بدون شک این سوال پیش می آید که اوکیست؟ وچقدر از اهمیت برخورداراست که باید هر روز ،چند مرتبه سراغ اورفته ووی را ملاقات نمود؟ نماز عبادتی است که هر روزه چند نوبت تمامی مسلمانان به سوی آن سوق داده می شوند.

و غیر از ملاقاتهای ضروری والزامی که با عنوان واجب مشخص شده است ، ملاقاتهای آزاد نیز برای بندگان،باعنوان نمازهای نافله ومستحبی،پیش بینی گردیده‌است(102) .

این عبادت که به ظاهر تکراری می نماید به نردبان ترقی انسان تشبیه گردیده(103)که هر جزء وهر رکعت ازآن پلکانی است که انسانها را به مقام برتر عروج می دهد.

17- بناکردن مکانی خاص به نام مسجد برای نمازتوسط اهل ایمان
 یکی از مسایلی که اهمیت وعظمت فریضه بزرگ نماز را مبرهن می سازد ، برپایی بنایی خاص برای انجام آن می باشد.

مساجد گرچه پایگاه وسنگر دین وحکومتند لکن اصلی ترین عملی که در آن انجام می شود وعنوان این بنا بر انگیزه ایجاد آن دلالت دارد ، نماز و عبادت است.

اجرای این پروژه عظیم درتمامی نقاط دنیای اسلام ودر طول اعصار وقرون که در حمایت از فریضه نماز وبه پشتوانه ایمان مسلمانان متکی گردیده‌، حکایت از تکریم وتعظیم این وظیفه نزد خداوندمتعال دارد(104)، چنانچه می‌فرماید:

« اِنَّما یَعْمُرُ مساجِدَ اللهِ مَن آمَنَ بِاللهِ وَ الیومِ الآخرو اقامِ الصلوةِ وَ أتی الزکوةِ ولَمْ یَخْشَ اِلّا اللهَ فعسی اولئک أن یکونوا من المهتدین.(105) »

« منحصراً تعمیر مساجد خدا به دست کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده ونماز ( پنجگانه ) به پا دارند و زکوه مال خود بدهند واز غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند.»

نکته دیگری که از آیه شریفه به دست می آید این است که نا اهلان حق تعمیر مساجد را ندارند زیرا تعمیر وعمران مسجد یک عنوان مقدس است ومکانی است که ارتباط بندگان باخدا از آنجا صورت می گیرد .

بانی مسجد ومعمار ومهندس وبنا و... همگی باید اهل نماز باشند. چون به تعبیر روایات آنها خانه های خدا در زمین اند. چنانچه درحدیث است که ابوبصیر می گوید:

از امام صادق - علیه السلام– درباره بزرگداشت مساجد پرسیدم فرمودند:« انّما اُمِرَ بتَعْظیم المساجِدِ لأنّهابیوتِ اللهِ فی الأرضِ(106)»

« فقط از آن جهت به بزرگداشت مساجد فرمان داده اند که خانه های خدا » ، و این جایگاه مساجد را به عنوان رفیع ترین مکان نیایش وسجود می رساند(107)

18- اولین اقدام پیامبر بعد از هجرت تأسیس مسجد
 چهره های بازوخندان جوانان انصار واستقبال عظیمی که اکثریت« اوسیان» و«خزرجیان» از مقدم پیامبر به عمل آوردند پیامبر – صلی الله علیه و آله – را بر آن داشت .

که پیش از هر کاری برای مسلمانان یک مرکز عمومی به نام مسجد بسازد که کارهای آموزشی وپرورشی وسیاسی وقضایی در آنجا انجام بگیرد ، از آنجا که یکتا پرستی وتوحید در سر لوحه برنامه پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله – قرار داشت لازم دید.

پیش از هر کاری دست به ساختن معبدی بزند تا مسلمانان در آنجا درمواقع نماز به ذکر خدا و یاد حق بپردازند(108)ایشان زمینی را که شترش در آنجا زانوخم کرده بود ومتعلق به دو یتیم به نام سهل وسهیل بود به بهاری ده دینار برای ساختن مسجد خریداری نمود.

و همه مسلمانان در فراهم کردن وسایل ساختمانی آن شرکت جستند حتی خودپیامبر – صلی الله علیه و آله – مانند دیگر مسلمانان از اطراف سنگ می آورد (109).

در مبحث گذشته از اهمیت مسجد به عنوان مرکز جنبشهای اسلامی که در سرلوحه آن نماز است سخن به میان آمد.

پیامبر عظیم الشأن اسلام – صلی الله علیه و آله – نیز با دید ماورایی خود لزوم ساختن مسجد واهمیت به مکان برپایی نماز را در اقدامات اولیه خود پس از هجرت وتشکیل حکومت قرار دادند.

19- هجرت وآوارگی برای برپایی نماز
 نماز آنقدر ارزشمند است که باید از عزیزترین کسان خود در راه اعتلا و اقامه آن گذشت ، باید دوری وهجران آنها را به جان خرید تا شاید شکر حضرت رب الارباب –جل شأنه – به جا آورده شود در قرآن آمده است:

آنگاه که حضرت ابراهیم –علیه السلام– همسر و فرزند خود را درکنار خانه وحرم امن الهی که آن موقع بیابان خشک ولم یزرع بود به فرمان خدا رها نمود دست به دعا برداشته وبا خدای متعال چنین فرمود:

« ربّنا انّی اسکنتُ مِنْ ذریّتی بِوادٍ غیرِ ذِی زرعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیموا الصلوة فاجْعَلْ اَفْئِدَةً من النّاِِسِ تَهوی اِلیهم وارزقْهُم من الثمراتِ لَعَّلَهُم یَشْکُروُن(110).»

« پروردگار امن ذریه وفرزندان خودرا در وادی بی کشت وزرعی نزد بیت الحرام تو برای به پاداشتن نماز مسکن دادم ، بار خدایا تو دلهای مردمان را به سوی آنان مایل گردان وبه انواع ثمرات آنها را روزی شده ، باشد.

که شکر تو به جای آرند.» پیامی که از این آیه برداشت می شود این است که انتخاب مسکن انبیاء بر اساس نماز وعبادت بوده و اساساً محور ومقصد حرکت ابراهیم« لیقیموا الصلوة» است(111)،

گرچه اقامه نماز به قیمت ناگواری ، بی آبی و بخل زمین باشد چرا ؟ چونکه نماز یک اصل است اصلی از توحید وقیام علیه هرچه بت(112).

ضمن آنکه آیه طعنه ای است به وضع اخلاقی ومسلکی واجتماعی قریش که در روزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله ساکن در جوار بیت الله الحرام بوده وآنجا را که مهد توحید بود به سرزمین بتها تبدیل نموده بودند.

پس وظیفه نماز خوانها است که با سفر ها و هجرت ها حتی به مناطق بد آب وهوا ، شور و هیجان اقامه نمازرا عالم گیر کنند (113)

20- توفیق نمازاز دعاهای حضرت ابراهیم - علیه السلام -
 انسان در مواقع دعا بهترین چیزها را از خدا می خواهد ،در دعا نمودن ،مکان ،زمان وشخص دعا کننده ومضمون دعا بسیار اهمیت دارد .

و چه مکانی بهتر از جوار کعبه وزمانی مانند ماههای حرام وشخصیتی چون ابراهیم خلیل - علیه السلام – ودعایی چون اقامه نماز وتداوم آن در نسل وذریه آنجاکه فرمود:

« ربّ اجْعَلنی مقیمَ الصلوة ومن ذُریَّتی ربَّنَا وتَقَّبَلْ دُعاءِ (114)» « پروردگارا من وذریه مرا نماز گزار گردان وبارالها دعای ما را اجابت فرما.»

درواقع پدر توحید گرایان جهان با نیایش خویش و راز ونیازش با خدا به‌ آنان این درس را دادکه سرلوحه زندگی وسرآغاز هر روزعمرشان با یاد ونام وراز ونیاز وپیوندبا خدا آغازگردد (115)

شاهکار ابراهیم - علیه السلام - این بود که انسان را‌ آنگونه که هست می شناخت و بر این اساس است که هم برای او اندیشه وعقیده وفکر وفرهنگ واخلاق ومعنویت میخواهد وهم رزق(116) وروزی واقتصاد(117)

جالب اینکه ،همانطور که در بحث پیش آمد ،حضرت نه تنها به دعا کردن برای نماز گزاری نسلش اکتفا نفرمود بلکه برای رسیدن به این آرزو ، قیام وهجرت کرد و آوارگی ها را به جان خرید.

نتیجه:
 انسان دراین جهان بیهوده خلق نشده و هدف از خلقت اوپرستش و عبادت وطی آزمایشات الهی است ازمیان همه عبادات نماز به عنوان افضل از همه طاعات، بدنی و سرمایه افتخار واجبات عملی وموجب غبطه فرصت از دست دادگان بر اهل دنیاست.

پژوهندگان دانش و سوداگران علم و تحقیق که درفکر دستیابی به قله بلند انسانیت و سعادت هستند با اندکی تأمل در آنچه بیان شد به این نکته متوجه می شوند که «تفکر»و «پرستش آگاهانه» از برترین امتیازات انسان و فصل افتراق ما و حیوانات می باشد.

گرچه که موجودات نیز از نوعی درک و شعور در زمینه عبادت و نماز برخوردارند ولی ازنوع آگاهانه و با معرفت نمی باشد، زیرا نماز به عنوان زیباترین الگوی پرستش،فرآیند اندیشه و تجسم پرستش اندیشمندانه است.

اندیشه درموردآغازهستی و هستی بخش و رابطه او با انسان و تفکر درواپسین راه پیمایش جاده عبودیت و راهبر و دستگیر عالم و نشئه دیگر.هرعبادت واطاعتی که انسانها برحسب تکلیف به جای می آورند.

با توجه به استغنای ذات اقدس باری تعالی،نمی تواند کمترین سودو خیری را متوجه ذات ربوبیت گرداند و نهایت سود و زیان به خودفرد برمی گردد.

نمازبه عنوان سفره ای گسترده،فقیران و سوداگران را که به جز باریابی به درگاه بزرگان چاره ای ندارند را به خود فرامی خواند و اذن حضور در محضر خداوند عظیم رابه آنها می دهد.

لذا این اذن،باید بادرک صحیح از مقام ربوبی و همچنین گشودن زاویه جدیدی در نگرش به نماز به عنوان محبوب خداوند متعال و یگانه راه وصول به خالق مقتدر باشد.
 

پی‌نوشت‌ها:
1. اشاره به آیه« وَماخَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاِنْسَ اِلّا لِیَعْبُدُون» سوره ذاریات (51) ،آیه 56.
2. برگرفته از : سید محمد باقر شفتی ، تحفه الابرار ، ص 5 - 4 .
3. رسول خدا – صلی الله علیه و آله– فرمود: هیچ روزی نیست مگر اینکه فرشته ای ( درقبرستان حضور می یابد ) وبین قبرها ( خطاب به مردگان) می گوید: شما بر حال چه کسی غبطه می خورید ؟ می گویند: «بر حال اهل مساجد زیرا که آنان نماز می گزارند وروزه می گیرند وماچنین قدرتی نداریم.» رک: میرزا حسین نوری طبرسی ، مستدرک الوسایل ، ج 1 ص 227 ، وحسین دیلمی ، هزار و یک نکته درباره نماز ص 13.
4. امام علی – علیه السلام - :« الصلاهُ تَسْتَنزِلُ الرَّحْمة َ» رک : عبدالواحد آمدی ، غرر الحکم ، ج 1 ، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی ،حدیث 215205 .
5. حسن راشدی ، نماز شناسی ، ج1 ، ص 158 .
6.اسراء / 44 .
7. رعد / 13 .
8. نور / 41 .
9. فضل بن الحسن طبرسی ، مجمع البیان ، ترجمه علی کرمی ، ج 9 ص 662 وعبد الله شبر ،تفسیر القران الکریم ،ص 343.
10. محمد رضا رضوانطلب ،پرستش آگاهانه ، ص 60.
11. بقره /30
12.خَلَقَهم الله کَیفَ شاء ووضع وجوههم کیف شاء.... ان الملک منهم الی جنب صاحبه ماکَلَّمَه قط و لا رفعوا رووسهم الا ما فَوْقَها ولا خفضوها الی ماتحتها خوفاً من الله وخشوعاً له» ، محمدباقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 18 ، ص 324. و عبد علی بن جمعه عروسی ،نور الثقلین ، ج 3 ، ص 107 .
13. غلامعلی نعیم آبادی ، نماز زیباترین الگوی پرستش ، ص 27 .
14. محمد رضا اکبری ،تفسیر ( روایی ، عرفانی ، اخلاقی ، ادبی واجتماعی) نماز ،ص 4 .
15. محمدوحیدی ،دانستنی های نماز ، ص 23.
16. محمدخزائلی ،احکام القران ، ص 340.
17. علی آقا نجفی کاشانی ، برداشتی از نماز ، ص 58.
18. علاءالدین علی المتقی بن حسام الدین هندی ، کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال ، ج 7 ص 276 ، ح 18859 .
19. شیخ حر عاملی ،وسایل الشیعه ، ج 2 ص 7 حدیث 5 وج 13 ص 35 حدیث 14 .
20. برخی تشریع نمازهای پنجگانه را درسال اول هجرت دانسته اند وگفته اند در سوره روم که مکی است، آیات 16 و 17 که اوقات پنجگانه نماز از آنها استفاده می شود مدنی است ، این نظر درست نمی نماید زیرا در سوره کوثر وماعون که هر دو مسلماً مکی است لفظ صلوة به معنی نماز بوده واگر در آیه مندرج در سوره کوثر امر به صلوة متوجه شخص پیامبر است آیه مذکور در سوره ماعون عام است ودر مقام سرزنش نمازگزارانی است که ازنماز خودغفلت کرده اند. ،محمدخزائلی ، همان ، ص 341.
21. محمدباقرمجلسی ،همان ، ج 18 ، ص 302 ، حدیث 4 ، که چندقول می فرماید : 18 ماه قبل از هجرت ، یعنی یک سال وشش ماه . ومنظور سیر شبانه از مسجد الحرام است که درمکه واقع شده است.
22.علاء الدین حجازی ،فرهنگ نماز ،ص 159
23. نساء / 103.
24. میرزا حسین نوری طبرسی ، همان ،ج 3 ،ص 10 حدیث 2885/3.
25. همان ، حدیث 2886/4.
26. علی آقا نجفی کاشانی ،همان ، ص 15.
27. بیت المقدس ( اورشلیم) یا مسجد الاقصی ، در آغاز کار و در روزگار صائبه ، جایگاه معبد زهره بوده است ودر ضمن ارمغانهایی که به آن معبد میشده روغن زیتون بوده که آنها را بر روی صخره ای در آن معبدمی ریخته اند.سپس معبد مزبور کهنه شد وپس از آنکه بنی اسرائیل آن ناحیه را تصرف کردند ، صخره مزبور را قبله نماز قرار دادند . حسن راشدی ، همان ، ج 1 ، ص 56 و محمود خزائلی ، همان ، ص 462.
28. از جمله آزمایش برای مسلمانان ( لِیَعْلم من یتبع الرسول ) وکناره گیری از جامعه یهود.
29. این تغییر قبله در مسجد بنی سالم بن عوف در روز دوشنبه نیمه ماه رجب ما بین نماز ظهر اتفاق افتاد که پیامبر – صلی الله علیه و اله – دو رکعت از آنرا به بیت المقدس وبقیه را ررو به کعبه به جا آوردند . جعفر سبحانی ، تاریخ پیامبر خاتم ، ص 151 .
30 بقره (/ ، 143. « خداوند ایمانهای شما را ضایع نمی سازد .»
31. محمد رضا رضوانطلب ،همان ص 89.
32. ابوالفضل رشید الدین میبدی ،کشف الاسرار ،ج 1 ص 392 ، و عبد الله شبر ،همان ، ص 61. ومحسن قرائتی ،تفسیر نور ، ج 1، ص 222
33. محمد بن یعقوب کلینی ، اصول کافی ، ترجمه محمد باقر کمره ای ، ج 4 ص 122 و 123 ، حدیث 1 .
34. انبیاء /73.
35. عبدالله شبر‌، همان، ص 319 ، ( عطف الخاص الی العام لِلأفضلیة )
36. سید ابراهیم سیدعلوی ، نماز درقرآن ، ص 50 - 49 .
37. جمعی از نویسندگان ،خانواده و نماز ، ص 114 .
38. دیلمی ، ارشاد القلوب ، ج 1ص 145. شیخ طوسی ،امالی ، ج 2 ص 305
39. محمدمحمدی ری شهری ، میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی ، ج 7 ، ص 3094 ح 10544 .
40. شیخ صدوق ، خصال ، ترجمه صادق حسن زاده ، ج 2 ص 787- 786 و شیخ صدوق ، معانی الأخبار ، ج 2 ص 282 و دیلمی ،همان ، ج 1 و2 ص 139 ، حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق ، ترجمه سید ابراهیم میر باقری ، ج 2 ، ص 487 .
41. حسن راشدی ،همان ،ج 1 ، ص 162.
42. علاء الدین هندی ، همان ، ج7 ، ص 285 ، ح 18897.
43. شیخ صدوق ، خصال ، ج 2 ص 950.
44. پنجم از مبطلات نمازآن است که عمداً یا از روی فراموشی پشت به قبله کندیا به طرف راست یا چپ قبله بر گردد بلکه اگر عمداً به قدری بر گردد که نگوید روبه قبله است گرچه به طرف راست یا چپ نرسد، مازش باطل است.مؤسسه منتظران موعود ، توضیح المسائل مراجع ، فتوای امام خمینی ، ص 419.
45. ششم از مبطلات نماز آن است که عماداً کلمه ای بگوید که از آن کلمه قصد معنی کند،گرچه معنی هم نداشته باشد و یک حرف هم باشد بلکه اگر قصد هم نکند بنابراحتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند در صورتیکه دوحرف یا بیشتر باشدولی سهواً بگوید ،نمازش باطل نمی شود . مؤسسه منتظران موعود، همان ، ص 420.
46. ستاد اقامه نماز ، نماز بهشت خلوت انس ، ص18 ، سخنان حجة الاسلام نورمفیدی .
47. حسین نوری طبرسی ، همان‌، ج 3 ص 39 ، ح2964/1.
48. محمد محمدی ری شهری ،همان، ج 7ص3094 حدیث 10542.
49. همان، حدیث 10537.
50. شهید ثانی ، اسرارالصلوه ، علی اکبر مهدی پور ص 5 .
51. محمد باقر مجلسی ، همان ، ج 82 ، ص 308 ، حدیث 6 .
52. محمد وحیدی ،همان ، ص 40.
53. توبه /71.
54. مفطرات روزه یعنی چیزهایی که روزه را باطل می کند ونه چیز است : 1- خوردن و‌آشامیدن ، 2- جماع، 3- استمناء ، 4- دروغ بستن به خدا و پیامبر خدا – صلی الله علیه و آله - ، 5- رساندن غبار غلیظ به حلق ، 6- فرو بردن تمام سر در آب ، 7- باقی ماندن بر جنابت وحیض ونفاس تا اذان صبح ، 8- اماله کردن با چیزهای روان ، 9- قی کردن. .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، فتوای امام ، مساله 1572 ، ص 587.
55.بقره / 45 .
56. امام صادق علیه السلام در ذیل آیه فرمودند : الصّبر الصیام ، صبر روزه است وفضل بن حسن طبرسی ،همان ، ترجمه علی کرمی ، ج 1 ، ص 229. وفرمود : « اگر بر شما مشکلات ودشواری روی آورد روزه بگیرید چون خداوند می‌فرماید : « استعینوا بالصبر » یعنی الصّیام» ، زین العابدین احمدی وحسنعلی احمدی ، رمضان ماه خدا ، ص 31 .
57. القلب حرمُ الله فَلایُسْکِنْ حَرمَ الله غیرُ الله» محمد باقر مجلسی ،همان ، ج 70 ، ص 25 ، ح 27 .
58. محمدوحیدی ،همان ، ص 40.
59. بقره /123
60. توبه / 112.
61.درمورد همراهی نماز با امر به معروف ونهی از منکر لقمان به فرزندش میگوید :» یا بُنَیَّ اقِمِ الصلوةَ واْمُر بالمعروف وانْهَی عَنِ المنکر.»، سوره لقمان (31) ،آیه 17.
62. محمد دشتی ، ترجمه نهج البلاغه ، ص 210 ، خطبه 110 ومحمد باقر مجلسی ،همان ، ج 77 ص 290.
63. ملت = دین ،آیین ، شریعت
64. سید حسین رادلاهیجی ،نماز از دیدگاه قرآن وحدیث ، ص 13 .
65. ستاد اقامه نماز ، نما ز بهشت خلوت انس ،(سخنان دکتر غلامعلی حداد عادل ) ، ص 47
66. سید علی خامنه ای ، از ژرفای نماز ، ص 11و12 .
67. محمد باقر مجلسی ، همان ، ج 77 ، ص 127 ، حدیث 33.
68. محمدمحمدی ری شهری ، همان ، ج 7 ، ص 92،30 ،ح
69. آتش در دین زرتشت ، بوق مخصوص دین یهود وناقوس مخصوص مسیحیان است.
70. فصلت / 33 .
71. محمد رضا رضوانطلب ، همان ، ص 84 ، به نقل از ابن کثیر ، تفسیر ابن کثیر ، ج4 ، ص 109 .
72.عن علی – علیه السلام – قال : قال رسول الله – صلی الله علیه و آله:« لِکُلِّ شَیْءٍ وَجْهٌ وَوَجْه دینکُمُ الصلاة»
میرزا حسن نوری طبرسی ،همان ، ج3 ، ص 26 حدیث 2926/5 .
73. قال رسول الله – صلی الله علیه و آله - :« انّ لکل شیء وزینة ٌ وزینة ُ الاسلامِ الصلاة ُ الخمس».
رحمت الله نوری شهرضایی ، دیدار با محبوب ، ص 71 .
74. قال رسول الله – صلی الله علیه و آله - :« موضِعُ الصَّلاةِ مِن الدّین کَمَوْضِعِ الرَأس من الجَسَد».
ابوالقاسم پاینده ، نهج الفصاحة ، ص 461 ، ح 3118 .
75. مسأله 941 : مستحب است که کسی را که برای اذان معین می کنند عادل ووقت شناس وصدایش بلندباشد واذان را در جای بلند بگوید. .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 355.
76. از جمله امام صادق – علیه السلام – می فرمایند :« کسانی که اذان گویند درروز قیامت ازتمام مردم سرافرازترند» ودرحدیث دیگر از امام باقر روایت شده که : «کسی که هفت سال برای خدا اذان بگوید در روزقیامت بدون گناه محشورمی شود » . شیخ صدوق ، ثواب الاعمال ، ترجمه محمد علی مجاهدی ، ص 100 .
77. محسن قرائتی ، یکصد وچهارده نکته درباره نماز ، ص 19 .
78. اشاره به حدیث تشریع نماز که قاضی نعمان مغربی از امام صادق – علیه السلام – از امام باقر علیه السلام از امام سجاد علیه السلام که از امام حسین علیه السلام نقل فرموده که از امام حسین علیه السلام پرسیدند :« اینکه مردم در باره تشریع اذان می گویند علت آن خوابی بود که عبدالله بن زید دید وبه پیامبراکرم – صلی الله علیه و آله –گزارش نمود پس حضرت فرمان داد که( از آن) پس اذان بگویید ( آیا درست است) ؟ حضرت امام حسین علیه السلام در حالیکه برافروخته و ناراحت شد فرمود :« وحی بر پیامبر شما نازل می شودوشمامی پندارید که اواذان را از عبدالله بن زید گرفته است درحالکه اذان سیمای دین شماست» فرمود : بلکه از پدرم – علی ابن ابیطالب علیه السلام شنیدم که می فرمود : خداوند فرشته ای را به زمین فرستاد تا رسول خدا – صلی الله علیه و آله – را به معراج برد ، سپس به شرح حدیث معراج پرداخت ، تا اینکه فرمود: پس خداوند ، فرشته ای را که پیش از آنوقت ،دیده نشده بود وپس از آن دیده نشد ، برانگیخت پس اذان را دو به دو واقامه را دوبه دوادا کرد وحضرت چگونگی اذان را بیان نمودسپس فرمود : جبرئیل به پیامبر، صلی الله علیه و آله عرض کرد : « ای محمد برای نماز ، اینگونه اذان بگو. »گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم ، فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام ، علی مؤیدی ، ص 761 .
79. غلامعلی نعیم آبادی ، نماز زیباترین الگوی پرستش ، ص 33 .
80. شیخ طوسی ،امالی ، ج 2 ص 141 ، حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ، ج 2 ، ص 455.
81.اشاره به حدیث نبوی قال صلی الله علیه و آله :« ألا انّ الصَلاة مَأدَبَةُ اللهِ فی الارضِ قَدْهَنَّأَ ها لِاَهْلِ رَحمته فی کل یومٍ خمسَ مراتٍ ». میرزا حسین نوری طبرسی ،همان ، ج 3 ، ص 16 ، ح، 2899/9.
82. غلامعلی نعیم آبادی ، همان ، ص 34 .
83.محمدرضا رضوانطلب ، همان ، ص 84
84. سوره بقره (2) ، آیه 239.
85.مسأله 476 : مستحب است زن حایض دروقت نماز ، خودرااز خون پاک نماید وپنبه ودستمال را عوض کند و وضوبگیرد واگرنمی تواند وضوبگیرد تیمم نماید ودر جای نماز و رو به قبله بنشیند و مشغول به ذکر ودعا وصلوات شود : .مؤسسه منتظران موعود ، همان ، ص 173.
86.عباس عزیزی ،نماز بانوان ، ص 38- 37 .
87. تعداد روایات وسایل الشیعه 35850 ومستدرک 23514 ،که مجموعاً 59364 می شود ورقم بالا گرد شدة آن است.( ارقام از علی نصیری ، درسنامه علم حدیث ، ص 173 و 175 .)
88.ستاد اقامه نماز ، نماز بهشت خلوت انس ، ص 65 .
89.شیخ عباس قمی ، سفینه البحار ، ج 5 ، ص 148و محمد باقر مجلسی ، همان ، ج 82 ، ص 303.‍‍
90. شیخ صدوق ، عیون اخبار الرضا ، ترجمه حمیدرضا مستفید وعلی غفاری ،ج 1 ، ص 255 .
91.مقصود شهید اول ، شمس الدین محمد مکی متوفی 786 صاحب کتاب اللمعه الدمشقیه می باشد.
92. شیخ عباس قمی ، همان ، ج 5 ، ص 148.
93.همان ، ص 148و149 ، ومحمدوحیدی ،همان ، ص 39.
94. شیخ عباس قمی ،همان ، ص 148
95. حسین دیلمی ،همان ، ص 54.
96. جواد ملکی تبریزی ،همان، ص 176.
97.سید عبدالحسین دستغیب ، صلوة الخاشعین ، ص 6 .
98. محمد رضا رضوانطلب ،همان ، 87 .
99. شیخ عباس قمی ،مفاتیح الجنان ،ص479 ، اعمال مشترک شبهای قدر و اعمال مخصوص شب بیست‌وسیم .
100.همان ، ص 458 ، اعمال مشترکه شب قدر
101.محسن قرائتی ، یکصد وچهارده نکته درباره نماز ، ص 20
102. محمد رضا رضوانطلب ،همان ، ص 86و 87 .
103.عبدالواحد بن محمد آمدی، همان ، ج2 ، ص 1682.
104 محمدرضا رضوانطلب ، همان ، ص 86.
105.سوره توبه (9) ، آیه 18.
106.محمد باقرمجلسی ، بحارالانوار ، ج81 ، ص 6 و شیخ صدوق ، علل الشرایع ، محمدجواد ذهنی تهرانی، ج 2 ، ص 52 .
107.حسن راشدی ،همان ، ج 1، ص 256.
108.. همو ،تاریخ اسلام زندگی پیامبر خاتم ، ص 133 ، خرم ، 1379.
110.سوره ابراهیم (14) ، آیه 37.
111.محسن قرائتی ،تفسیر نور ، ج 6 ، ص 296.
112.ابوالفضل بهرام پور ، تفسیر اسان سوره ابراهیم ، شماره 14 ص 98 .
113.محسن قرائتی ، یکصدوجهارده نکته درباره نماز ص 20.
114.سوره ابراهیم (14) ، آیه 40 .
فضل بن حسن طبرسی ، همان ، علی کرمی ، ج 7 ، ص 404 - 403 .
115. سوره ابراهیم (14) آیه 37 .
116.سوره ابراهیم (14) ، آیه 40 « و رزقهم من الثمرات....»
117.فضل بن حسن طبرسی ، همان .
 
فهرست منابع و مآخذ:
1.قرآن مجید ترجمه مهدی الهی قمشه ای .
2.خزایلی، محمد: احکام قرآن، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ چهارم، 1360.
3.دیلمی،حسن بن محمد : ارشاد القلوب،بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1398 ه.ق.
4.خامنه ای، سید علی :از ژرفای نماز، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سیزدهم، 1374.
5..شهید ثانی، زین الدین علی بن احمد عاملی : اسرارالصلوة، ترجمه علی اکبر مهدی پور، قم، رسالت، چاپ دوم، 1375.
6..کلینی، محمد بن یعقوب : اصول کافی،6جلدی، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران، اسوه (وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه )، چاپ ششم، 1383..
7.طوسی، محمد بن حسن : أمالی، قم، مکتبه الداوری، بی تا.
8.مجلسی، محمد باقر : بحارالانوار،110 جلدی، تهران، المکتبه الاسلامیه،بی تا.
9.نجفی کاشانی، علی : برداشتی از نماز،کاشان، محتشم کاشان،چاپ سوم، 1374.
10.رضوانطلب، محمد رضا :پرستش آگاهانه، تهران و مراکز ستاداقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ پنجم، 1381.
11.سبحانی، جعفر : تاریخ اسلام زندگانی پیامبر خاتم، قم، خرم، چاپ سوم، 1379.
12.شفتی، سید محمد باقر: تحفة الابرار، به تحقیق سید مهدی رجایی، اصفهان، مسجد سید اصفهان، 1409 ه.ق.
13.بهرامپور، ابوالفضل: تفسیر آسان سوره ابراهیم، (شماره 14)، ناصر خسرو، اسلامی، 1385 .
14.شبر، سید عبدالله: تفسیر القرآن الکریم، قم، دارالهجره، چاپ دوم، 1412 ه.ق.
15.اکبری،محمدرضا: تفسیر (روایی، عرفانی، اخلاقی و ...)نماز، اصفهان، شهید حسین فهمیده، چاپ سوم، 1375 .
16.قرائتی، محسن: تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ پانزدهم، 1385 .
17.شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه : ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه محمدعلی مجاهدی، قم، سرور، چاپ دوم، 1383 .
18.جمعی از نویسندگان، خانواده و نماز، ویرایش محمدرضا سنگری، تهران، سازمان انجمن و اولیا و مربیان، چاپ سوم، 1380 .
19.شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه : خصال المحموده و المذمومه، 2 جلدی، صادق حسن زاده،قم و تهران و شیراز و مشهد، فکر آوران، 1384.
20.وحیدی، محمد : دانستنی های لازم از نماز، قم و تهران و مشهد و سراسر کشور، بوستان کتاب، چاپ اول، 1384 .
21.نصیری، علی : درسنامه علم حدیث ؛ بی جا، نصایح، 1384 .
22.نوری شهرضایی، رحمت الله :دیدار با محبوب، قم، میثم تمار، 1380.
23.موسسه مطالعاتی منتظران موعود (عج): رساله توضیح المسایل محشی امام خمینی (ره) شش مرجع، مشهد، بارش، 1381 .
24.احمدی، زین العابدین و حسنعلی احمدی: رمضان ماه خدا، قم، میثم تمار، چاپ پنجم، 1384 .
25.قمی، شیخ عباس: سفینه البحار، (8 جلدی)، تهران و قم، دارالاسوه للطباعه و النشر، چاپ سوم، 1422 ه.ق.
26.دستغیب،سیدعبدالحسین: صلاة الخاشعین،بی جا ، انتشارات اسلامی، چاپ هفتم،1374.
27.شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه:علل الشرایع والاسلام،ج2،سید محمد جواد ذهنی تهرانی، قم، مومنین، چاپ چهارم،1384.
28.(...): عیون اخبارالرضا- علیه السلام- ،2جلدی،حمیدرضا مستفیدو علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1380.
29.آمدی، عبدالواحد: غررالحکم ودرر الکلم،2جلدی،سید هاشم رسولی محلاتی،قم و تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1377.
30.گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم-علیه السلام-: فرهنگ جامع سخنان امام حسین- علیه السلام-، علی مؤیدی، قم، معروف، 1383
31.حجازی، علاءالدین: فرهنگ نماز،بی جا،قائم،1335 .
32.سبحانی، جعفر: فروغ ابدیت،2جلدی، قم، دفترتبلیغات اسلامی، چاپ یازدهم، 1375
33.میبدی، ابوالفضل رشیدالدین :کشف الابراروعدة الابرار، تهران، دانشگاه تهران،1331 .
34.متقی هندی، علاءالدین علی: کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، الرساله،1401ه.ق.
35.طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن: مجمع البیان فی تفسیرالقرآن،16جلدی،علی کرمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380
36.کاشانی، محسن: مَحَجَّه البیضاء،6جلدی به تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، مکتبها لصدوق، 1339 .
37.شیخ صدوق، محمدبن علی بابویه: معانی الأخبار،،ترجمه عبدالعلی محمدی شاهرودی، تهران، دارالکتب الاسلامیه،چاپ دوم،1377 .
38.قمی، شیخ عباس: مفاتیح الجنان، ترجمه مهدی الهی قمشه ای،قم، جامعة القرآن الکریم، 1382 .
39.طبرسی، ابونصرحسن بن فضل: مکارم الاخلاق،2جلدی،ترجمه سیدابراهیم میرباقری، تهران، فراهانی، 1355 .
40.محمدی ری شهری، محمد: میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ سوم،1381 .
41.موسوی رادلاهیجی، سیدحسین: نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، بی جا، انتشارات اسلامی، چاپ چهارم،1374 .
42.عزیزی، عباس: نماز بانوان، صلاة، چاپ دوم،1381 .
43.ستاد اقامه نماز: نماز بهشت خلوت انس، ستاد اقامه نماز، چاپ چهارم، 1373.
44.سیدعلوی، سید ابراهیم: نماز در قرآن، تهران، نشرمطهر، 1377 .
45.نعیم آبادی، غلامعلی: نماز زیباترین الگوی پرستش، تنظیم حسین واعظی نژاد، تهران، ستاد اقامه نماز، 1377 .
46.راشدی، حسن: نمازشناسی، جلداول، تهران و دفاترستاد اقامه نماز، ستاد اقامه نماز، چاپ نهم،1384 .
47.عروسی حویزی، عبدالعلی بن جمعه: نورالثقلین، ، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، مطبعه العلمیه، چاپ دوم ، بی تا .
48.دشتی، محمد: ترجمه نهج البلاغه، قم، پارسیان، 1379 .
49.پاینده، ابوالقاسم: نهج الفصاحه، اصفهان، خاتم الانبیا، چاپ دوم،1384 .
50.حرعاملی، محمدبن حسن: وسایل الشیعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، المکتبه السلامیه،چاپ دوم،1384ه‍ .ق.
51.دیلمی، حسین: هزار و یک نکته درباره نماز، قم، خرم، چاپ دوم،1381 .
52.قرائتی، محسن: یکصد و چهارده نکته درباره نماز، بی جا، ستاد اقامه نماز، بی تا.
نویسنده این مقاله : خدابخش قیصری